Albert Vataj: Midis shpejtësisë së mendjes dhe thellësisë së shpirtit

Midis shpejtësisë së mendjes dhe thellësisë së shpirtit, një reflektim mbi kujtimet e Eugene Wigner-it

Nga Albert Vataj

Në një botë ku emrat e mëdhenj të shkencës duken si maja të një mali që rrallëkush mund t’i prekë, Eugene Wigner, një nga fizikantët më të shquar të shekullit XX, na dhuron një çelës të rrallë për të soditur jo vetëm mendjen, por edhe natyrën njerëzore të gjigantëve të dijes. Në kujtimet e tij, ai rreshton emra që historia i ka përjetësuar me madhështi: Max Planck, Max von Laue, Werner Heisenberg, Albert Einstein, Paul Dirac, Leo Szilard, Edward Teller. Një yjësirë e shkëlqyer e mendimit fizik, filozofik e shkencor.

Por mes gjithë këtij lavdi mendore, Wigner ndalet me përulje dhe respekt te dy figura, secila monumentale në mënyrën e vet: John von Neumann dhe Albert Einstein.

Von Neumann: makina që e kuptonte botën me saktësinë e një orëmatësi absolut

Për Wigner-in, von Neumann ishte mendja më e mprehtë dhe e përkryer që kishte parë ndonjëherë. Ai e përshkruan si një makinë mendore të kalibruar në mënyrë të përkryer, që përvetësonte konceptet më të ndërlikuara me një lehtësi që sfidonte çdo krahasim. Nuk ishte thjesht i zgjuar – ishte një instrument i përkryer logjik, që e shihte universin si një algoritëm që thjesht duhej kuptuar. Dhe kjo për Wigner-in nuk ishte një pohim i guximshëm – ishte një e vërtetë që të gjithë e pranonin, pa kundërshtim.

Einstein: thellësia që depërtonte përtej formulës, në zemrën e realitetit

Por ajo që Wigner na ofron si një dallim esencial, është thellësia dhe origjinaliteti i mendimit të Einstein-it. Von Neumann ishte një mendje që arrinte të kuptonte gjithçka – por Einstein ishte ai që shpikte mënyrën për të menduar për to. Teoria Speciale dhe ajo e Përgjithshme e Relativitetit nuk janë thjesht suksese matematikore apo zbërthime fizike: janë akte krijimtarie, forma të reja të perceptimit të kohës, hapësirës, gravitetit dhe vetë realitetit. Einstein kishte një shpirt kërkues që nuk ndalej në kuptim, por shtronte pyetje që askujt tjetër nuk do t’i shkonte ndër mend t’i shtronte.

Midis frikës dhe admirit: përulja si formë e njohjes

Një detaj prekës që Wigner thekson është ndjenja e mungesës së frikës që ndjente ndaj von Neumann-it, përkundër respektit të thellë për inteligjencën e tij. Ndërsa me Einstein-in kishte një lloj frike të heshtur, një ndjenjë se po përballej me diçka më shumë se vetëm një mendje e jashtëzakonshme – ndoshta një lloj profeti të dijes, një shpirt që lidhej me thelbin më të thellë të universit.

Në këtë rrëfim, Wigner nuk po mat thjesht inteligjencën. Ai po na flet për thellësinë, për origjinalitetin, për dallimin mes një mendje që kupton dhe një mendje që krijon. Midis von Neumann-it që ishte si një sistem i përsosur llogaritës, dhe Einstein-it që ishte një shpikës mendimi, një krijues paradigmash.

Një mësim për kohën tonë: më shumë se shpejtësi, nevojitet shpirt

Në kohën tonë, ku shpesh vlerësohet shpejtësia e përgjigjes, efikasiteti i të kuptuarit dhe rendimenti logjik, kujtimi i Wigner-it na rikthen te një pyetje më thelbësore: Çfarë është gjenialiteti? A është ai vetëm aftësi për të përthithur informacion? Apo është fuqia për të parë atë që të tjerët nuk e shohin, për të pyetur atë që askush nuk pyet, për të ndryshuar vetë mënyrën se si e perceptojmë të vërtetën?

Në këtë kuptim, citati i Wigner-it është më shumë se një kujtim personal. Është një akt meditimi mbi natyrën e mendjes njerëzore, një homazh për gjeniun që nuk është vetëm llogaritës i së tashmes, por krijues i së ardhmes. Dhe në këtë përmasë, ndoshta më shumë se çdo llogaritje ose ekuacion, qëndron thelbi i asaj që e bën një mendje të jetë e pavdekshme.