Kulturë » Vataj
Albert Vataj: Si u ngrit kurthi francez për vrasjen e legjendës shqiptare, Isa Boletini në Podgoricë?
E enjte, 23.01.2025, 07:03 PM
Si u ngrit kurthi francez për vrasjen e legjendës shqiptare, Isa Boletini në Podgoricë?
Nga
Albert Vataj
Ai
që bëmat e tij trimërore do ta kthenin në legjendë, ai që priu përfaqësinë
kosovare në mëvetësimin e Shqipërisë më 28 nëntor 1912, ai që refuzoi një post
ministror në qeverinë e Ismail Qemalit, ai që s’u çarmatos në Londër u pre në
besë në Podgoricë dhe diti të vdiste siç vdesin trimat. Ai ishte Isa Boletini.
Tash më shumë se 100-vite më parë në një kurth të francezëve me përfaqësi në
Shkodër, të cilëve ai u ishte drejtuar për ndihmë, atij i zihet pritë në mes të
rrugës ku masakrohen të gjithë.
Isa
Boletini mbamendet në historinë e Shqipërisë dhe shqiptarëve si një emblemë e
kryengritjes, qëndresës dhe trimërisë. Ndër atdhetarët ai ishte më i shquari.
Në kujtesën e kësaj figure të përballjes shqiptare me armiqt e lirisë ai
figuron një strateg popullor, organizator e udhëheqës i lëvizjeve për çlirim e
bashkim kombëtar ku bashkë me Idriz Seferin përbënin një kombinim që u shndërrua
në mit ndër bjeshkët e Kosovës.
Mekanizmi i një dredhie
vdekatare
Çmimi
për kokën e Isa Boletinit, krahut të djathtë të atit të pavarësisë së
shqiptarëve kishte hyrë në analet ndërkombëtare. Vrasësit e kësaj legjende
popullore ishin xhandarët malazezë. Ata që e prenë në besë ishin disa diplomatë
francezë. Ishte janar i vitit 1916, pikërisht koha kur trupat austriake
pushtonin Malin e Zi, pothuaj pa hasur në asnjë rezistencë. Qeveritarët e Malit
të Zi, pa u turpëruar nga ky pushtim, pa u turpëruar prej faktit se nuk
rezistuan deri në fund, u kujdesën gjithsesi të hiqnin qafe armikun e hershëm,
shqiptarin e tmerrshëm, Isa Boletinin, të cilin e mbanin prej disa kohësh të
izoluar. Sipas rrëfimeve të një të afërmi të Isa Boletinit, të pasqyruara në
librin e Skënder Luarasit “Isa Boletini”, botim i vitit 1971, kthesa
përfundimtare e jetës së shqiptarit të madh nis me përfshirjen e Kosovës nën
Jugosllavinë, sipas vendimeve të fuqive më të mëdha të Evropës në takimin e
Londrës më 1913. Në vitin 1915, malazezët pushtojnë Shkodrën dhe legjendës së
rezistencës për bashkim kombëtar i mbetet të kërkojë ndihmën e ndërkombëtarëve.
Francezët afrohen dhe konsulli i tyre në Shkodër, Bikok, i thotë Isa Boletinit
dhe njerëzve të tij që të shkojnë në Ambasadën Franceze në Cetinë, asokohe
kryeqytet i Malit të Zi, nga ku do të merrnin vizë për të shkuar në ndonjë vend
neutral. Pikërisht këtu nis edhe plani për ekzekutimin e shqiptarit të madh.
Njerëz të Boletinit kishin vënë re një lidhje të çuditshme të diplomatëve
francezë me ata malazezë në Shkodër, por kjo do u vinte në mendje më pas.
Gjithsesi Isa Boletini dhe shpura e tij mbërrijnë në Cetinë dhe më tej bëjnë
një vizitë në ambasadën franceze, ku u tregohet një telegram i paraqitur si
urdhër i ministrit të Jashtëm francez për t’i nxjerrë në një vend neutral.
Ndërkohë, anglezët, më bujarë, e ftojnë Boletinin ta marrin nën mbrojtje, por
nisur nga ligjet e maleve, ai preferon “mikun që i hapi derën i pari”. Pak orë
më pas, në mëngjes, Isa Boletini sheh se shtëpia ku bujte ishte rrethuar me
xhandarë malazezë. Shqiptarët merren dhe dërgohen në Nikshiq, duke u mbajtur
gjatë gjithë kohës nën survejim.
Ndodhia e një vrasje të
bujshme
Thyerja
e frontit malazez nga austriakët në të njëjtën periudhë kohe dënon me vdekje
përfundimisht Isa Boletinin. Ushtarët malazezë e shoqërojnë atë bashkë me
njerëzit më të afërt në Danilograd dhe më pas në Podgoricë. Më 23 janar 1916,
në ditën kur malazezët po u dorëzonin kryeqytetin pa luftë austriakëve, urdhri
për vrasjen e Boletinit dhe njerëzve të tij nuk mund të shtyhej më tej.
Ekzekutimi i besohet një njësie ushtarake që kishte për qëllim mbajtjen e
rregullit në qytet, deri në dorëzimin e tij trupave austriake. Ja rrëfimi i
Tafilit, nipit të Isa Boletinit, që i mbijetoi ngjarjes, sipas librit të Skënder
Luarasit: “Nja 80 xhandarë kishin zënë pritë në të dyja anët e urës së
Ribnicës, karshi prefekturës, afër kishës katolike. Unë me dy vëllezërit, sipas
lajmërimit të kasnecit, po ktheheshim për në shtëpi, te axha (Isa), patrulla në
krye të urës, që po priste ardhjen e axhës, na ndali. Kur oficeri urdhëron
ndalimin, xhandarët me pushkët gati të qëllojnë pyesin: Kush asht Isa
Boletini?! Por oficeri ndërhyn duke u thënë: Mos shtini, nuk është asnjë nga
këta!”. Por që tre vëllezërit nuk kanë mundësi të lajmërojnë Boletinin për
vendimin e malazezëve, pasi me përdhunë, nën kërcënimin e armëve mbyllen në një
shtëpi dhe mbahen të bllokuar. Në këtë kohë Isa Boletini, vet i tetë, kishte
hedhur hapat e parë në dërrasat e urës së Ribnicës pa e dalluar se edhe nga pas
krahëve xhandarët e mbyllën udhën që të mos kishte asnjë mundësi daljeje. “Një
oficer komandues u kërkon shqiptarëve të dorëzojnë armët, por Isa Boletini
kundërshton: Jo besa! S’ja kam dorëzue, as Krajlit, as Mbretit. Dhe nxjerr
armën. I pari që shtie ishte njëfarë Pero Buriqi nga Vasoviçi. Menjëherë flakë
për flakë përgjigjet edhe Isa Boletini dhe të tijtë me nga dy revolverë në
duar. Brenda disa minutave, të rrethuar nga të gjitha anët nga dhjetëra
xhandarë, vriten të gjithë, Isa Boletini dhe dy të bijtë, Halili dhe Zahidi, që
ishte student në Vjenë, dy nipërit, Jonuzi dhe Halili, Hajdar Selim Radisheva,
kunati i Isait, djali i vëllait të Hajdarit, Idriz Bilimi dhe Misin Bala nga
Isniqi. Nga ana tjetër mbetën të vrarë tetë xhandarë dhe plagosen dyfishi. Shfaqja
u sodit nga disa ministra malazezë të strehuar në prefekturën e qytetit”,
rrëfen i mbijetuari.
Farsa e pabesisë
Të
marrë në pyetje nga autoritetet austriake, ministrat malazezë u justifikuan se
kishin pasur informata se Isa Boletini do të provokonte ngjarje për të djegur
dhe plaçkitur qytetin. Sipas tyre, ai ishte vrarë duke sulmuar prefekturën në
përpjekje me patrullat e ushtrisë. Organizatorë të drejtpërdrejtë të vrasjes
ishin ministri i Luftës, gjenerali Veshoviq, i kunati i Krajl Nikollës, komandanti
i Përgjithshëm, gjeneral Janko Vukotiqi, ministri i Punëve të Brendshme,
Plamenac, prefekti i Podgoricës, Ramadanoviçi e të tjerë. Trupat e Isa
Boletinit dhe njerëzve të tij u vendosën fillimisht në një dhomë të
prefekturës, ku u bë edhe identifikimi. Varrimi u bë në Podgoricë dy ditë më
pas me pjesëmarrjen e mijëra shqiptarëve banorë të zonës. Nasuf Dizdari nga
Shkodra mbajti një fjalim para se arkivoli i Boletinit të futej nën dhe.
Gjithsesi askush nuk besonte për vrasjen e Boletinit, pasi nuk ishte hera e
parë që lajmet e bënin të vrarë. Po kështu nuk u besua dhe një komunikatë
zyrtare e ushtrisë austriake, që jepte lajmin e vrasjes së tij “gjatë një
përpjekjeje me malazezët”.
Eshtrat e tij u
transportuan në Boletin me 25 shtator 2004
Si e përshkruan Millovan
Gjillas masakrën në urën Ribnicës, Podgoricë
Nuk
ka ndodhur shpesh që sllavët të shkruajnë me respekt për shqiptarët, aq më pak
ata të jugut. Por duket madhështia e Isa Boletinit i ka kaluar caqet. Millovan
Gjillas, shkrimtari i njohur disident, në veprën e tij “Toka pa Drejtësi”,
botuar në versionin anglisht në Nju Jork, në vitin 1958, shkruan me respekt për
shqiptarin në këtë vepër të tijën, që shumë e kanë krahasuar të barasvlershme
me “Donin e Qetë” të Shollohovit. Ja si e sjell ai momentin e vrasjes së
Boletinit: “Beteja e Isës me ushtarët e tij vullnetarë nuk kishte vazhduar
shumë, pavarësisht heroizmit të rreptë të shqiptarëve. Nga kjo goditje kishte
rënë udhëheqësi i tyre dhe besnikët e tij të devotshëm. Njerëzit më të afërt të
Isës ishin likuiduar dhe të tjerët ishin shpërndarë në katër anë. Isa Boletini
ishte vrarë, por kishte luftuar trimërisht, madje për një kohë të gjatë,
pavarësisht se kishte mbetur i vetëm në rrugë të madhe. Ashtu, i plagosur,
ishte ngritur në gjunjë dhe sado që nuk kishte fuqi për të mbajtur pushkën,
qëllonte me revole që të paktën të vriste ndonjë prej armiqve para se të jepte
shpirt. Babai im ishte turrur me vrap drejt tij dhe shqiptari i pamposhtur e
kishte kaluar revolen në dorën e majtë, por nuk kishte pasur kohë të hapte
zjarr. Një ushtar e kishte vënë në shenjë dhe Isa kishte rënë përdhe. Babai
ishte afruar me vrap dhe Isa e kishte vështruar me sytë e mëdhenj dhe të
përgjakur, kishte thënë çka në gjuhën e tij amtare dhe në atë çast kishte dhënë
shpirt. Babai e kishte marrë mauzerin e tij të gjatë me dorezë të stolisur
argjendi dhe e kishte ruajtur si kujtimin më të shtrenjtë. Për çudi edhe ne
fëmijëve na vinte keq dhe ndienim hidhërim dhe kishim mbajtur zi për Isa
Boletinin. Edhe babait i vinte keq, megjithëse ai ishte krenar që ishte vrarë
prej grupit të tij. Ky ishte një pikëllim i veçantë, ishte më tepër një admirim
për një hero sypatrembur të Shqipërisë, që kishte luftuar deri në fund në një
fushë të zhveshur, në mes të rrugës së madhe, pa iu lutur kërkujt dhe pa falur
askënd, ashtu drejt në këmbë, i pambrojtur. Admirimi për të bënte pjesë
gjithashtu në pikëllimin tonë. Në qoftë se një njeri duhet të vdesë, do të
ishte mirë të binte ashtu siç kishte rënë Isa Boletini. U kujtoftë për jetë nga
ata që e panë dhe nga ata që kanë dëgjuar për të! Shumë më vonë ne i patëm
treguar babait dhe e ngacmonim për këtë, se kishim lexuar që Isa Boletini
kishte vdekur në Shkodër. Babai nuk e pranonte një gjë të tillë. Por për të nuk
kishte aq rëndësi nëse ky kishte qenë Isa Boletini vetë, apo ndonjë nga
oficerët e tij, kryesorja ishte se shqiptarët që kishin luftuar në atë betejë
dhe, sidomos prijësi i tyre, që nuk mund të ishte njeri tjetër veç Isa
Boletini, ishte vrarë. Babait i kishin thënë se ky ishte Isa. Dhe kjo mjaftonte
për të, fakti i rënies së tij ishte provuar për jetë të jetëve me zjarrin e
pushkëve”.
Më
1913, si anëtar i delegacionit shqiptar e përfaqsues i Ushtrisë Shqiptare, së
bashku me Ismail Qemalin shkoi në Londër, ku protestoi me forcë kundër vendimit
të Fuqive të Mëdha për copëtimin e Shqipërisë. Historiani Edëin Jacques tregon
një anekdotë që trajton sa vijon: “Sa hyri në godinën e Ministrisë së jashtme
britanike që të mbronte çështjen e kombit të tij, polici i sigurisë i kërkoj të
hiqte revolen nga brezi dhe t’a linte në vendin e posaçëm ngaqë duhet të hynte
i paarmatosur. Ai e dorzoi pa u ankuar. Gjatë takimit, ministri i jashtëm, Sir
Edward Grey, e shoqëroi Boletinin drejt vendit për të rimarrë revolen e tij. Ku
ministri qeshi, ‘Gjeneral, gazetat mund të shkruajnë nesër se Isa Boletini, që
as Mahmut Shefqet Pasha s’mund t’a çarmatoste, sapo u çarmatos në Londër.’
Boletini ia ktheu me një përqeshje të butë, ‘Jo, jo, as në Londër!,’ dhe nxori
nga prapa një revole të dytë.”