Frrok Kristaj: Kisha e Zymit, qendër fetare, arsimore, kulturore e kombëtare

KISHA E ZYMIT – QENDËR FETARE, ARSIMORE, KULTURORE E KOMBËTARE

Nga Frrok Kristaj

Epiqendra e të gjitha lëvizjeve të banorëve të Zymit me rrethinë, për fe, shkollë, kulturë, përcaktim kombëtar, liri e për kultivim të traditave shekullore, në çdo periudhë kohore, ka qenë pikërisht Kisha e Zymit.

Në Kishë të Gurit (Dioqeza e Prizrenit), arsimi në gjuhën arbërore zë fill nga viti 1610, kur Andrea Bogdani mësimet fillestare i kishte nxënë në vendlindje, prej nga përcillet në CollegiumIlirikum në Loreto të Italisë.

Në Kishën e Shën Gjergjit në Gur nd’Has (vendbanim afër Zymit), sipas raportit të vitit 1638 të imzot Gjergj Bardhit, argjipeshkëv i Tivarit, gjatë viteve 1637-1641, Andrea (Ndre) Bogdani, përgatiti dy kandidatë, të cilët i mësonte për t’i dërguar në shkollë në Itali, për shkollim të mëtejme për priftërinj. (InjacZamputi: “Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë veriore e të mesme në shekullin XVII”, vëllimi II, Tiranë, 1963, faqe 257).

Në Argjipeshkvinë e strehuar në Kishë të Zymit, një shekull më vonë, Gjon Nikollë Kazazi, argjipeshkëv në Argjipeshkvinë e strehuar në Zym, në raportin e vet të 3 dhjetorit të vitit 1747, të dërguar nga Zymi, dëshmon se në selinë e vet në Zym janë përgatitur shtatë të rinj për t’i dërguar në seminar në Itali, prej të cilëve më i moshuari ishte 18 vjeç, kurse më i riu shtatë vjeç (JovanRadoniq, “Rimskakurijajužnoslovenskezemljeod XVI do XIX veka”, Beograd, 1950, faqe 572).

Në Kishë të Zymit, sipas patër VinçencMalajt, shkolla në gjuhën shqipe u hap në vitin 1864, duke mos llogaritur të dhënat e hershme të të mësuarit të shkrim-leximit fillestar, nga

Patër Emilio A. Cles - Patër Mila, në Itali. “Cronicadellemissionialbaneze” (Romë, 1864), të cilin e solli akademik Atë Viçenc Malaj, “Shënime bio-bibliografike mbi Gjeçovin”, “Koha”, Titograd (tash Podgoricë) në Mal të Zi, nr. 5-6/1979, faqe 481, 79, kapitull i cituar faqe 107-110). Vlen të përmendim se që nga viti 1899 shkolla shqipe e Zymit u pranua nga Perandoria Osmane, që do të thotë se Shkollës së Zymit iu lejua legalizimi. Kjo ngjarje u shënua dhe figuron në hartën e shkollave shqipe, në "Rritja e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare 1882-1908".

Në Kishë të Zymit, nga viti 1880 ka vepruar shkolla në gjuhën shqipe, në të cilën mësimet i kanë mbajtur (më rreth 50 nxënës) priftërinjtë e ritit françeskan (Atë PjetërBattista (Verolle në Itali), Atë Pjetri i Ri (Battista) - Pecollaj, zymjan, Atë TomëIvanaj, Atë SerafinKucari, Atë PashkDugagjini, Atë PjetërZarishta etj.), (Dr. JasharRexhepagiqi “Shkolla dhe arsimi në Kosovë nga fundi i shekullit XVIII gjer më 1912“, faqe 190). Po ashtu, sipas shënimeve (“Rritja e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare 1882-1908”) dhe hartave historike të shkollave shqipe, nga viti 1899 deri në vitin 1912 në Shkollën e Zymit, që mësimi mbahej në lokalet ndihmëse të Kishës së Zymit, kanë mësuar shkrim-lexim mbi 30 nxënës. Shkolla e Zymit ishte një institucion në gjuhën shqipe me frymë humaniste, që i takonte periudhës së Rilindjes Kombëtare, e cila iu bashkua një lëvizjeje gjithëkombëtare për të kultivuar dashurinë për fe e atdhe për t’iu bashkuar të gjitha qendrave të mëdha shqiptare për një shkollë unike kombëtare.

Në Kishën e Zymit, në vitin 1900, shkolla funksionoi në gjuhën shqipe. Nga ai vit (1900) Shkolla e Zymit e ka pasur Abetaren e vet - "Abetarja e Zymit” - 20 maj 1900. Ky tekst mësimor është përdorur deri në vitin 1918, kur okupatori serb e ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe, ndërkaq “Abetarja e Zymit” është përdorur në Shkollën e Vashave në Prizren deri në vitin 1935.

Në Kishën e Zymit, në janar të vitit 1913, patër PashkPrela, famullitar i Zymit, dhe FranGaspërLufi, mësues i Zymit, pasi e tubuan popullatën e Zymit dhe të katundeve më të afërta, në përkrahje të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë në Vlorë, më 28 Nëntor 1912, e ngritën Flamurin Kombëtar Shqiptar (JahoBrahaj “Flamuri i Kombit Shqiptar”, Tiranë, 2002, faqe 166).

Në Kishë të Zymit, më 19 prill 1941, vullnetarët hasjanë, me Flamur Kombëtar në dorë, duke e ndjekur ushtrinë serbo-malazeze nga Planeja, Mazrreku e Gjonaj, arritën në Zym. Me atë rast ata Flamurin Kombëtar e vendosën në stacionin e xhandarmërisë në Zym. Pastaj shkuan te famullitari i kishës, patër FilipPalaj, për ta shkruar proklamatën për pavarësinë e Shqipërisë etnike, për çka edhe e formuan “Komisionin e pavarësisë”, si dhe në Qelë të Kishës e vendosën Flamurin Shqiptar. Më pastaj, nga aty, veprimtarët e Hasit e vazhduan rrugën për Ramajë e më tutje, në katundet e Hasit të Rrafshit.

Nga Kisha e Zymit, me 20 prill 1941, veprimtarët zymjanë (Zef Tini, Mihill Jetish Kristaj, Frrok NikëDila (Kolëdoçi), Mikel Gegë Prekpalaj dhe Ukë NozPrekpalaj) kishin shkuar në Bashkinë e Prizrenit, ku e kishin marrë me forcë Flamurin e Shoqërisë së Zymit, që e kishte mbishkrimin ''RrnoftëShoqnia Shqiptare - RrnoftëShoqnia e Zymit”, të cilin flamur, që nga viti 1918, ua kishte konfiskuar me dhunë pushteti okupues i Jugosllavisë mbretërore.

Në Kishën e Zymit, më 6 dhjetor 1941, u themelua shoqëria fetaro-kulturore “ShnaNdou”. Me atë rast kryetar i Shoqërisë ishte zgjedhur famullitari i Kishës, patër FilipPalaj.

Kjo është Kisha e besimit, e shkollës, e kulturës dhe e Qëndresës kombëtare.

Kjo është Kisha e Zymit – Kisha Jonë!