Përjetësi » Kadare
Andreas Dushi: Një udhëtim drejt takimit të parë me Kadarenë
E hene, 08.07.2024, 06:59 PM
Një udhëtim drejt takimit të parë me Kadarenë
Nga
Andreas Dushi
Teksa
qetësia e disa kodrave rrethonte ceremoninë e varrimit të Kadaresë në Tufinë
dhe flamuri i shtruar përmbi arkëmortin e tij i dorëzohej heshturazi zonjës
Helenë, m’u ndërmend një ditë e pak muajve më parë. Po shoqëroja Kadarenë në
një ecje kodrave të liqenit dhe, pasi u lodh nga e ecura, ulemi pak, tha, në
një stol. Te stoli ngjitur, dy vajza të vogla, 10-11 vjeçe po luanin zhurmshëm
me një top. E ëma, si e vuri re bezdisjen e Kadaresë që ishte e pamundur të
njihej ashtu, me kapele në kokë, erdhi pranë nesh, na kërkoi falje dhe u tha të
bijave të largohen pasi “Këtij djalit po i shqetësoni gjyshin,” duke bërë me
shenjë nga unë. “Rrofsh,” i them, “Por nuk është gjyshi im. Është Ismail
Kadare.”
Zonja u
çudit, nuk më besoi, u afrua dhe e njohu. Pasi kërkoi shumë ndjesë, pyeti nëse
mund të bënte një foto. “Hajde,” i tha Kadareja. Si bëri vetë foto, u tha edhe
vajzave të afrohen. “Është shkrimtari i madh, Ismail Kadare. Ejani t’ju bëjë
mami foto.” “Kush?” pyeti njëra prej vajzave? “Kadareja!” u përgjigj e ëma pak
e zemëruar. “Po pse, ekziston vërtetë Kadareja?” vazhdoi vogëlushja, dhe mua
m’u duk e njëjta kureshtje me atë të dikujt kur flet për Homerin a për një
personazh të dalë nga legjendat. Dhe vetëmëvete, atë ditë të trishtë korriku e
kuptova se nga ai çast, vajza e vogël kishte të drejtë: Kadareja me ikjen e tij
qe kthyer përnjëmend në një legjendë, sikundër Gospodinov e përshkroi në
njoftimin e tij se shkrimtari që i tregoi Ballkanin botës kishte
ndërruar jetë.
Ecja në
kujtimin tim për Kadarenë bëri një tjetër ndalesë në të premten e 28 qershorit,
ditë kur e takova për herë të fundit. Miku im i mirë dom Mark Pashkja, zëdhënës
i Kishës Katolike Shqiptare gjendej në Tiranë dhe prej kohësh patëm rënë dakord
për një takim mes tij dhe Kadaresë, që fati e deshi të ndodhte atë ditë, në
prani të botuesit dhe të Timo Fllokos, me të cilin Kadareja e ndante shumë
shpesh tavolinën e tij te “Juvenilja”. Dom Marku i kërkoi një autograf në
librin “Identiteti Evropian i Shqiptarëve”, ndaj mund ta them me siguri se ai
ishte autografi i fundit i dhënë nga autori. Po i shqiptoja datën e nënshkrimit
dhe vitin ia thashë në numra tek, dy, zero, dy, katër. Ai më keqkuptoi dhe dha
këtë autograf:
***
Ka qenë viti
2022. E pyeta nëse donte të bisedonim pak për të atin. Dakord, tha. I lexova
një pjesë nga “Koha e shkrimeve” dhe diksutuam për fillimin e krijimtarisë së
tij. Me sinqeritet, shumë gjëra thoshte se nuk i kujtonte. Por, paçka se pati
kritika, doli në pah një aspekt për të cilin Kadareja fliste shumë pak. E
botova në “ExLibris” dhe u lexua nga disa zotërinj që ripërtypën dhe pyshtynë
të njëjtën baltë që u hodh edhe këto ditë, për një deklaratë të supozuar të
Kadaresë. I ndjeri Agim Doçi, në një emison thotë ndër të tjera se ajo fjali
për ata që ikën me ambasada është botuar te gazeta “Drita”, 11 maj, se i
mbaj mend shumë mirë datat, 1990 me kryeredaktor Zija Çelën. Në
atë datë, “Drita” nuk është botuar fare. Numri më pranë saj ka dalë me datë 13
maj. Jo vetëm atë numër, por të gjithë numrat e atij viti nga janari, deri në
tetor kur Kadare ikën për vete në Paris, i kam shfletuar faqe për faqe dhe një
deklaratë e tillë nuk ekziston. Nëse dikush ka një fakt konkret të kësaj
deklarate, një filmim të ndonjë interviste ku thuhet apo faksimil të një gazete
të kohës ku shkruhet, unë tërhiqem, por nuk besoj të ketë, pasi këtë ftesë e
kam bërë edhe kur për herë të parë m’u ngjesh akuza se si unë, një katolik
shkodran, mund të kisha përzemër një shkrimtar që ka thënë diçka të tillë.
Për të mos u
zgjatur, po kaloj shumë takime të tjera dhe shkoj te më i hershmi, në dhjetor
të 2018. Romani im i parë “Marrja e gjakut” sapo ishte botuar. Botuesin nuk e
kisha takuar asnjëherë; ai kishte lexuar dorëshkrimin dhe kishte vendosur ta
botonte. Në panairin e atij viti, e shoh krah Kadaresë dhe afrohem t’u flas të
dyve. Në ngut, më premton se do t’i takoja te “Juvenilja”. Dhe kjo u bë e
mundur, ndonëse unë që sapo kisha mbushur nëntëmbëdhjetë vjeç nuk e besoja dot.
Në tavolinë u bashkua edhe Timo Flloko (tani që e kujtoj, me Timon dhe Bujarin
isha edhe në takimin e parë me Kadarenë, edhe në të fundit).
Pasi
u prezantova tamam me Bujarin dhe Bujari më prezantoi te Kadareja, ai më tha
diçka që s’do ta harroj kurrë: “Të botosh libër kur je i ri është njëlloj si të
martohesh i ri.” Po ashtu, mua, krejt të skuqur gjer te veshët nga lavdërimet
dhe urimet që gjendeshin në internet për librin dhe që Timoja po i lexonte me
zë, Kadareja më tha (nuk ma dha si këshillë, thjeshtë ma tha, pa asnjë
pretendim): “Mos e tepro me modestinë. Mos u skuq. Mungesa e modestisë i mbron
artistët nga mediokrit”. Patjetër, më pyeti me bezdi edhe pse e kisha zërin kaq
të lartë, duke më kërkuar shkoqur të flisja më shtruar, ndonëse nuk mundesha
dot, isha tejet i entuziasmuar.
Dy vjet më
vonë, jetoja në Tiranë tanimë, bashkë me Rita Petron shkojmë në një takim ku do
të flisnin gratë shkrimtare, mes tyre edhe Helena Kadare. Në përfundim të
takimit, Rita, Albasi i së cilës më kishte botuar romanin tim të dytë “Pragu i
braktisjes” shkon dhe pasi e përshëndet zonjën Kadare, i thotë “Ky është
Andreas Dushi, shkrimtar i ri, punon në Bibliotekë po edhe te ExLibris”. Qe një
ndër çastet më të lumtura të jetës sime të deriatëhershme kur Helena tha: “Ah,
po, e di. Më ka folur Ismaili për të.”
***
Kam parë këto
ditë një abuzim të llahtarshëm me gënjeshtra dhe gjysëm të vërteta mbi personalitetin
e Kadaresë, duke i kërkuar llogari, ndonëse i pajetë, pse nuk deshi të binte
martir. Jam i bindur se martirët i frymëzojnë shumë kombet e tyre, por Kadareja
qe tjetërgjë: Duke mos rënë martir, e frymëzoi shumë më shumë kombin e tij dhe
i bëri një nder të pashoq brezave të cilët patën dhe vazhdojnë ta kenë fatin me
jetu në epokën e Kadaresë. Libri i fundit që ai nënshkroi ishte Identiteti
Evropian i Shqiptarëve në ruajtjen e të cilit pas
nëntëdhjetës, një rol tejet domethënës luajti brumimi i Identitetit Kadarean të
Shqipërisë.
Por në të
njëjtën kohë, kam parë një pikëllim të sinqertë dhe kam lexuar një dhimbje të
vërtetë në sytë e në rreshtat e atyre që mund ta kuptojnë peshën e kontributit
të Kadaresë për shqiptarinë dhe gjuhën shqipe. Kishte nga ato që, me edukatë
dhe zotnillëk, u përgjigjeshin komenteve abuzive duke përmendur punën e madhe
të Kadaresë në shtypin ndërkombëtar për çështjen e Kosovës si dhe, me sytë e mi
ndoqa homazhin e shkrimtarit tjetër shqiptar, Fatos Kongolit në nderim të kolegut
të tij. I përlotur, i preku arkëmortin dhe akoma më i prekur, ngushëlloi
familjarët. Në ato dy-tre minuta, ndjeva të gjithë vrullin e vërtetësisë së
raportit njerëzor mes dy mendjeve që dinë të vlerësojnë edhe me zemër.
Bashkë me
shkrimtarët e të njëjtit brez të lindur pas ’90, i dhamë lamtumirën idhullit
tonë, njeriut nën ndikimin e të cilit të gjithë filluam të shkruajmë dhe unë
personalisht, shkrimtarit që më veprën e tij, më bindi se duhet ta tejkaloja
gegnishten me të cilën komunikoj çdo ditë dhe të përqafoja standardin në
komunikimin letrar me lexuesit.
***
Vetëm pas
drekës së përmortshme, tek çaja trafikun e Tiranës për të shkuar në shtëpi dhe
dëgjoja në radio lajmet e orës katër ku thuhej se sot u përcoll për në banesën
e fundit kolosi i letërsisë shqipe, e besova vërtetë se Kadareja nuk ishte më.
Dhe e vetmja mënyrë si munda ta shmang momentin patetik të përlotjes, ishte
zëvendësimi i tij me buzëqeshjen që do të më shkaktonte reagimi hipotetik i
Kadaresë po të dëgjonte gjithë atë dyrnja njerëzish të cilët as nuk do t’i
njihte po t’i takonte rastësisht, teksa thoshin nëpër intervista televizive se
sa miq kishin qenë me të.