Klajd Kapinova: At Bernardin Llupi - dekja si kjo, vdekja për shqiptarizëm, asht kupë e artë!”

“Vdekja si kjo, vdekja për shqiptarizëm, asht kupë e artë!” – Atë Bernardin Llupi o.f.m. (1886-1946)

“Klerik i shquar katolik. Ai kishte kryer studimet për Teologji dhe Farmaci. Njeri me kulturë të gjerë, njohës i anglishtes, italishtes, latinishtes, spanjishtes e serbishtes. Ai nuk u mjaftua me detyrën e meshtarit, por qysh prej 8 qershorit 1942, kur ishte emëruar epror në Kishën Françeskane të Pejës, e deri sa e prangosen, nuk reshti të bashkëpunonte me luftëtarët e lirisë e t'u gjendej atyre. Ai është një ndër organizatorët (sadoqë pa pjesëmarrjen e tij fizike), të Kuvendit të Dobërdolit dhe i Organizatës së NDSH-së. Si gjithmonë, kishte prej atyre që përpiqeshin të futnin përçarjen fetare, sidomos duke qenë katolikët pakicë. Atyre ai u përgjigjej me pak fjalë e prerë: “Na nuk jemi romakatolikë, por katolikë, e para së gjithash jemi shqiptarë”. Ndërsa në një letër që iu gjet Marie Shllakut, ai i shkruante: “Asht i lumë ai që des për Atdhe”. Në gjyqin e Prizrenit, frati stoik u akuzua për verimtarinë e tij atdhetare, por edhe me akuza të rreme të sajuar nga regjimi komunist asokohe. U  mbrojt me një gojëtari dhe dinjitet të rrallë. Dënimin me vdekje e priti me këto fjalë: “Vdekja si kjo, vdekja për shqiptarizëm, asht kapak florin”. Si farmacist pasionat, ai ishte në prag të zbulimit të ilaçit për shkrirjen e gurëve të veshkave të njeriut. U kërkoi organeve të larta asokohe, që t'i jepnin një vit kohë të përfundonte kërkimet e tij shkencore, por nuk iu miratua.” – Danie Gazulli (1944-2012)[1]

”E vranë me 2 shkurt 1946. Të njejtat fjalë Dom Nikollë Gàzulli ua tha edhe malësorëve të Shkrelit më 1945, kur Shqipnia faktikisht ishte kthye në një republikë të shtatë jugosllave: “Lirinë e fitueme me gjak, këta duen me e lëshue pa gjak në dorë të shkjaut në emën të idelogjisë së tyne çnjerëzore komuniste! Pra, o burra, armët për syni!” ”Tre vëllaznit Gàzulli, nën rrasën e randë të harresës…” Fritz Radovani, studiues, Australi

“Ndokush kujtimet e fratit mund t’i konsiderojë ngjarje periferike, apo dikush tjetër mund t’i mendojë pak të randësishme. Në të vërtetë ky libër kallëzon krejt të kundërtën. Ajo qëndresë burrnore shfaqi personalitetin e fratit françeskan në mbrojtje të tokave shqiptare dhe bashkimin e malësorëve rreth fratit, pa dallim katolikë e myslimanë dhe rreth flamurit të Shqipnisë gati me derdhë gjakun për mos cenimin e kufijve të vendit tone. Ky kontribut i çmueshëm i shtohet kolanës së shkrimtarëve françeskanë si shërbim i përvujt për historinë kombëtare. Dhe me ketë libër publiku dhe lexuesit e censhëm tashma do të njihen me nji tjetër personalitet të spikatun në radhët e françeskanëve, me fratin martir At Bernardin Llupi”. - Atë Viktor Demaj o.f.m., frat dhe studiues [2]

Nga Klajd Kapinova

Kush ishte patrioti atë Bernadin Llupi o.f.m.?

Në një studim dinjitoz mbi jetën dhe veprimtarinë e patriotit të zjarrtë të martirit të pushkatuar atë Bernardin Llupit o.f.m., shkruar nga shqiptaro-australiani shkodran Fritz Radovani, ndër të tjera mësojmë, shumë episode interesante të panjohura më parë mbi personalitetin e shquar dhe paharruar të pader Llupit, të Urdhërit të shën Françeskut, që si gjithmonë ndër shekuj ka pasur si primare trenomin e mirënjohur: Fe-Atdhe-Përparim.[3]

“Vdekja si kjo, vdekja për Shqiptarizëm, asht kupë e artë!”, ka thanë  atë B. Llupi  në vitin 1946, pak minuta para togës së zezë të pushkatimit komuniste shqiptaro-sllave serbe në qytetin Prizren në Kosovë.[4]

Sikurse kujtojnë pak vëllezër të Urdhërit (Kuvendit) Françeskan në qytetin e Shkodrës, cilët kanë mundur të mbijetojnë kalvarit dhe shembjes së diktaturës ateisto-komuniste në vitet 1944-1990, tregojnë se vëllai i tyre në Krishtin atdhetari i shquar dhe stoik frat Bernardini ishte asokohe një ndër figurat më të nderuara dhe respektuara intelektuale françeskane.

Ai lindi në qytetin e Shkodrës më 7 shkurt të vitit 1886, prej prindërve të dashur babait Filip dhe nënës fisnike Luçia Llupi. Prindërit e pagëzuan vogëlushin në kishën katolike të qytetit, me emnin Mati, dhe ai ishte vëllai i pestë i Cinit, Zefit, Ejllit dhe Franos.

Nga burimet historike, mësojmë se ai vjen prej një familje fisnike të vjetër me tradita të mirëfillta qytetare dhe patriotike shkodrane.

Gjatë viteve të errëta të diktaturës shohim, se persekutimi i vazhdueshëm komunist ndaj klerit ishte i pashembullt në gjithë historinë e diktaturave komuniste të vendeve të Europës Lindore dhe si më klasikja dhe si model original në krime shtazarake në të gjithë botën.

Golgota e mundimshme e këtyre shërbestarëve të atdhetarizmës, traditës, visareve, këndimit dhe shqipshkrimit, këtyre vullnetmirëve, që ishin përbetuar për zbatimin në praktikë, gjatë misioneve të tyre fetare të trinomit Fe-Atdhe dhe Përparim duke e ba jetën e tyre, me vdek si me le.

Burgjet e shumta famëkeqe nazikomuniste asokohe, torturat mizore, seancat e vazhdueshme makabre, e rëndisin dhunën e madhe dhe persekutimin sistematik të xhelatëve specialistë nazikomunistë në kryelistën e gjaksorëve më më të përbindshëm  dhe gjakftohtë, në kryerendien e barbarëve të pashpirt dhe pa ndjenja humane në të gjithë historinë e plotë të njerëzimit në planetin tonë.

Gjithë këte zezonë ata e lëshuan me një zell të pashpjegueshëm histerizmi ndaj atyre që “krimin” e vetëm që kishin bërë, është se ata kishin përhapur fjalën e shenjtë, kishin mësuar pa ndërprerje lexim dhe këndim njerëzve të thjeshtë, u kishin shërbyer çmos asaj popullsie të shtypur dhe të varfër nën barrën e madhe të injorancës gjatë shekujve.

Ata kishin bërë “krim”, se kishin koleksionuar traditat amtare, doket e lashta, zakonet tipike shqiptare, ligjësitë e kodifikuara në kanune të ndryshme po trevave etnike shqiptare, pra me një fjalë krejt atë pasuri të madhe dhe shumë shekullore shpirtërore, që vazhdimisht rrezikonte të shuhej dhe që u shndërrua në një e drejtë legjitime për mburrje nacionale, për krenari kombëtare, për cilësi dhe virtyt i një populli sa të lashtë aq dhe të qytetëruar, shkruan studiuesi dhe gazetari dhe studiuesi i talentuar bashkëkohor Albert Vataj.[5]

Me Medalje Nderi si një ndër studentët më të shkëlqyer të kohës në Insbruk të Austrisë

Seminaristi dhe më vonë meshtari i ri shkodran atë Bernardin Llupi o.f.m., studimet e larta akademike univeristare i ka krye me sukses në gjuhën e bukur gjermane, në qytetin e vjetër historik Insbruk të Austrisë, ku mori Medalje Nderi si një ndër studentët më të shkëlqyer të kohës. Kjo ishte asokohe dhe sot një krenari e vërtetë për Shkoderlocë dhe Atdheun e tij të varfër dhe shumë të prambetur asokohe.

Meshtari i ri patër Llupi, shugurohet meshtar në Romë dhe më pas rikthehet në atdheun e tij të dashur Shqipëri, ku shërben me devocion dhe pasion si bari shpirtëror i grigjës shqiptare, në famulli të ndryshme, si në: Palç (Mërturë), Hot, Grudë (Malësi), Bizë të Durrësit, qytetin bregdetar të Vlorës dhe kryeqytetin antik shqiptar të Shkodrës.

Në vitin e vështirë kur ai rivjen në në Shqipëri dhe në veçanti pranë vëllezërve françeskanë në Krishtin,  situata në Shkodër dhe më saktë pranë Urdhërit Françeskan gjendet shumë keq ekonomikisht (me një varfëri absolute) në atë kohë lufte e zije për bukë etj., mbas vitit 1942 ai dërgohet në qytetin Pejë si famullitar, mbasi njihej qysh i rij si ekonomist i aftë dhe talentuar. “Prej andej ai ban të mujtun mos shpërndamjen e xhakojve në Kuvendin e Shkodrës, tue i dërgue vazhdimisht ushqime. Për këtë ndihmë të madhë ekonomike ban fjalë në procesin e tij edhe At Çiprian Nika, rektori i Fretënve në Shkodër. Ai asht bashkohës i Etënve të famshëm të kohës, si: Harapi, Doda, Prennushi, Cani dhe mik i Don Nikoll Ashtës. Asht ndër misionarët e njohun, që me nder dhe dinjitet, ka bajtë zhgunin e Sh’ Françeskut. Ai ishte autoritar në fjalë dhe i palodhun në pajtime gjaqësh e ngatrresash, që kishin kapërthye keq malcorët e maleve tona. Edhe pse në 1939 asht operue në qytetin Italian Padova, ku ka heq një eshk, asnjëherë nuk i shmangët misionit të tij, madje, shkon me qejfë malesh për me ndihmue çështjen kombëtare dhe niset për në Kosovë.”, kujton dhe shkruan studiuesi shkodran Friz Radovani, një ndër njohësit më të mirë (me fakte dhe me histori të dhimbshme) dhe nga afër të jetës dhe veprimtarisë së madhe të shumë klerikëve katolikë, me të cilët fati dhe jeta e ka bërë Frizin, të qëndroj shumë afër me ato, kur shumë shkodranë të tjerë u shmangshin dhe nuk i ndihmonin ato në ditë dhe vite të vështira para dhe mbas burgut të tyre nën diktaturën e egër ateisto-nazikomuniste...[6]

Atje ka shërbye në famullitë e Zllakuçanit, Zym të Hasit dhe Pejë. Frati i përkushtuar për trinomin e pandashëm ndër shekuj: Fe-Atdeh-Përparim, pa u lodhur dhe me dashni të përhershme humane dhe kristiane, ndihmon vazhdimisht shqiptarët pa dallim feje dhe krahine, të cilët me guxim dhe pa frikë asokohe kishin marrë malet për liri nga fashizmi dhe nazikomunizmi, duke u dërguar përherë ushqime, veshmbathje dhe medikamentet e nevojshme mjeksore, për luftëtarët e plagosur apo të sëmurë.

Frati ynë atdhetar dhe fisnik në zemër, vazhdimisht mban afër prof. Kolë Parubin,[7] Marie Shllakun,[8] Marsel Vuçën, prof. Ymer Berishën,[9] Gjergj Martinin[10] dhe të tjerë luftarë shqiptarë të lirisë të kohës.

Me një shqetësim të madh patrioti, ai porositë fshatarët “me e ruejtë dhe me e ndihmue këte vajzë atdhetare! (Marie Shllakun)”. “Theksova fjalët e tij ndër thojza, mbasi me shumë dashtni dhe burrni vlerëson virtytet e femnës shqiptare, ashtu si ma parë vëllaznit e tij, Norën e Kelmendit. At Llupi asht “ATI I DYTË” i Marie Shllakut.

Maria tek Ati i saj i dytë sheh shpresën dhe të mirën, tue i kërkue si vajza e tij: “Lutju Zotit për mue!”

Ai lutej për të gjithë shqiptarët pa dallim feje. Kjo asht arsyja që të gjithë e donin dhe e ndigjonin misionarin e përvujtë.

Ai njihej si misionar i Atdhetarizmit prandej qela e tij ishte vatra ku delnin shkëndijat e lirisë.

Shovenistët serb, shërbëtorët e tyne komunistë dhe tradhëtarët e shitun të Atdheut, nuk e duronin zhgunin e Françeskanit në Pejë, prandej, në marsin e vitit 1946 e arrestojnë si një organizator i “Katoliçeskaja Banda”, organizatë që nuk ka kenë kurrë.

Krijuesi i këtyne bandave, organizatave, grupeve terroriste, duerve të zeza, të futjes së armëve ndër Kisha etj,, asht një për të gjithë Shqiptarët: Komunistët e shovenistët jugosllavë me qendër Moskën.[11]

Edhe para trupit gjykues At Llupi asht kryenaltë, trim dhe i pathyeshëm ashtusi në tortura të mnershme që i bahën në hetuesi. Nuk pranon asnjë akuzë. Nuk i trembet vdekjes fare, aq sa edhe tallet me prokurorin Ali Shukriu, gjatë procesit gjyqsor kur ai e pyet, se ç’ke menduar kur ke thënë: “Ishalla e pështon Zoti Kosovën!”? – At Llupi përgjegjet: “Kam mendue që të shpëtojë nga sëmundjet dhe hallet e ndryshme!” Kur prokurori e pyet se a i ke dërgue djath në mal, At Llupi nuk i përgjegjet, mbasi nuk kam ardhë këtu për djathë.

Kur pyetët Maria, edhe ajo përsëritë: “Nuk përgjegjem, nuk kemi ardhë për djathë këtu!”. Kur flitët për njerzit e vramë ndër male, At Bernardin Llupi thotë: “Ata kanë vdekë si trima, si burrat, prandej, duhët të jenë shembull për né të gjithë!”.

Autori z. Muhamet Vokshi, shkruan në kujtimet e veta për intelektualin dhe fratin e shquar atë Llupin: “Fliste anglisht, italisht, gjermanisht, spanjisht, serbisht, latinisht. At Llupi ishte komunikativ, modest, shakaxhi. Fishtën e adhuronte. Italianët nuk i donte aspak, i quante “bretkocarë”. Ai e ka dashur vendin dhe popullin e vet pa urrejtur kurrkend tjetër. E deshti dhe dha jetën për Shqipërinë brenda kufijve të saj etnikë“

Fjala e fundit e atë Bernardin Llupit o.f.m., para togës së zezë të pushkatimit komunist ishte: “Vdekja si kjo, vdekja për shqiptarizëm, asht kupë e artë”!

Mbas të shtimeve me breshëri të automatikëve atë B. Llupi of.m., kishte mbetë në kambë edhe pse zhguni i panjollë ishte la me gjakun e këtij martiri të pafajshëm për F e Atdhe.

Ai thirri edhe njëherë: “Rrnoftë Shqipnia!”, xhullinjtë iu afruen tue shti mbi tè, derisa Frati 60 vjeçar u shtri mbi tokën shqiptare, për të cilën dha jetën e vet.

Bashkëvuajtësi Viktor Gashi rrëren në kujtimet e tij

Në mbrëmjen e 14 nandorit dikush përshpëriti sikur kishte dëgjuar nga biseda mes dy rojeve se nesër në mëngjes, do të pushkatoheshin të dënuarit me vdekje. U tronditëm shumë dhe vendosëm me i treguar At Bernardit.

I thamë në veçanti: Padër, nesër.., ndoshta.., nuk e dijmë, por… Ai ndërpreu fjalën dhe tha: - Shumë bukur që erdhi kjo ditë dhe mbas pak sekondash iu drejtua Kolës, – Kolë, eja pak këtu! Shkuan në qoshen e dhomës, At Llupi bashkoi dy duart, ndërsa Kola u ulë në gjunjë.

Kur Kola desh të fliste diçka, At Llupi i tha: – Kolë, i dij gjynahët tuaja por ban punën e Pendimit, se Zoti do t’i falin të gjitha fajet mbasi ti po lanë me gjakun tand tokën që të ka lindë, t’i po shkon tek Zoti, jo si mëkatar, por si martir, ti je i zgjedhun prej Atit të Pushtetshëm, me dhanë shembull si duhët me vdekë për të mirën e popullit Shqiptar dhe të Atdheut, që po e lamë të robnuem, por shpejt Zoti dhashtë e u bashkoftë edhe Kosova me Nanën Shqipni! Mbas tij shkoi edhe Gjergji.

Atë natë nuk fjeti njeri. Biseda mbahej nga At Bernardi, të cilit edhe atë natë nuk i mungoi humori e gazi, sikur të nesërmen po lirohej dhe jo…

Ishin orët e para të mëngjezit, kur u dëgjuan çelsat e randë të dyerve. Mbretroi një heshtje e përmortshme. Menjëherë e mori fjalën At Bernardin Llupi: – Ç’keni o burra që heshtët? Mos u shtangni, se vdekja nuk na frikson. Kushdo që lind do të vdes herët a vonë aqsa ka thanë Zoti.

Na po vdesim ballhaptë dhe po shkojmë nga kjo botë të bindun se me vdekjen tonë, do ta ndihmojmë çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e sajë me Atdheun Nanë, Shqiptari shkon në vdekje si në darsëm sëpse lufton dhe vdes për popull, për liri, për jetë ma të lumtun!”

Sakaq u dëgjua zani i ambël i Gjergj Martinit: “Po vdesim për Atdhe, Burra, se Atdheu mbrohët me gjak. Kështu me gjakun e Shqiptarëve të ramë, krijohët Shqipnia. Gjaku i derdhun, s’ka sesi të mos japë fryt, tue mbjellë atdhedashtni, mirësi, mirëkuptim, ai do të ngjallë edhe ma tepër ndjenjat kombëtare”

U hap dera me rrëmbim: – Hajde, hajde, brze, majku vam vasu!- briti roja.

At Bernard Llupi, pa iu trembur syri dhe pa u nervozuar fare iu drejtua rojës: – Ndaluni pak, se due të përshëndetem për herë të fundit me Vllaznit e mij. Në përqafim nuk muejta t’i mbaj lotët, mos u trego i ligësht, – më tha, – të dijmë si xunxarë, kështu me quanin në burg.

U drejtua – Gjergj, Kolë, ejani, të shkojmë krenarë, le ta shohin ata se nuk ia kemi frigën plumbit! Duhet të jemi të lumtun që po vdesim për idealet e kombit.

Atëherë Gjergji na u drejtua: “Lamtumirë, o Vllazën! Tregoni botës mbarë se Kosova dhe Shqipnia ka trima, që japin jetën për vatan dhe nuk ka anmik, që na tremb! Shqiptari nuk përkulet kurrë!”

Roja e shtyri, e Ai thirri edhe ma më të madhe: “Rrnoftë Shqipnia bashkë me Kosovën!”

Edhe Kol Parubaj me një za të shteruar, na tha: “Lamtumirë Vllazën! Ma keni kujdes vajzën. Rrnoftë kombi Shqiptar! Rrnofshin Shqiptarët!”

Zëri i tij treti dhe nuk u dëgjua më, sëpse roja e shtyri me rrëmbim dhe pas tij u mbyll dera. Të gjithë ne që ishim mbrenda mbetëm të shtangur.

Pas pak u ndigjua zëri i thekshëm i Marie Shllakut. Të gjithë vrapuam kah dritarët që ta shikonim në oborrin e burgut dhe pamë hijen e sajë, meqë bënte shumë terr.

Nuk pranonte të dilte nga dera e burgut pa përfunduar këngën, që bënte fjalë për prof. Ymer Berishën, dhe luftën për çlirimin e Kosovës. Fjalët e këngës sot nuk më kujtohen, por zëri i saj ishte tamam pushkë dhe jehoi në tërë burgun.

At Bernard Llupi atëherë i tha me zë të naltë: “Të lumtë, bylbyli i Shqiptarizmës! Le t’a marrin vesht bota si shkon me vdekë femna shqiptare, me kangë në gojë!”

Maria, ia këtheu me za të fortë: “RRNOFTË SHQIPNIA E MADHE! RRNOFTË BASHKIMI I  SHQIPTARËVE!”

Me të drejtë Miss Durham shkruen shumë vite perpara: “Zotnimet e hueja kanë kalue mbi kombin Shqiptar pa lanë në té kurrfarë gjurmët, si ujë që kalon mbi shpinën e rosës”.

Dhe… vitet kalojnë!

Kujtimet e atyne atdhetarve që dhane jeten, nuk harrohen nga shqiptarët! Shqipnia, asht nder vendet e Europës Lindore (Ballkanit), nder ma të pergjakunat!

Ata ishin po, trima të palëkundun dhe të vendosun me dhanë jeten e tyne! Vlerat e tyne atdhetare u vlersuen edhe nga të huejtë, prandej edhe mbetën të perjetshem nder faqet e historisë së lavdishme! Prizrendi ruen në gjiun e vet gjakun e paster të këtyne martirve!

Ata ishin dhe janë zamakë të flamurit të Gjergj Kastriotit -  Skenderbeut!

Lavdi veprës së tyne atdhetare! Melbourne, 8 Korrik 2022.[12]

Fragmente nga libri autobiografik: “Lufta kundra Malit të Zi”, të autorit atë Bernardin Llupi o.f.m.

Intelektuali i shquar dhe atdhetari i flaktë e largpamës atë Bernardin Llupi o.f.m., ka shkruar kujtime të historisë së lavdishme të malësorëve tanë trima, gjatë vitit 1915. Në fakt ato janë historia e autobiografisë së tij në formë ditari me përshkrime historike të shumë bashkëluftarëve të kohës, me të cilët iu desht asokohe të punoj dhe bashkëpunoj shumë ngushtë, për të mirën e interesave të popullit pa dallim feje dhe krahine dhe kombit të tij.

Ai shpesh, sikurse dëshmojnë të tjerët, ishte në ballë të grigjës së vet, në luftë për t’u mbrojtur kundër ushtrive grabiqare malazeze në Palç, të cilët synonin vazhdimisht të copëtonin Shqipërinë dhe të merrnin Veriun e saj.

Stafi i Shtëpisë Botuese Botimet Françeskane në qytetin e Shkodrës, falë misionit të tyre tradicional fisnik shumë shekullorë kulturorë dhe historike, kanë nxjerrë në dritë e botimit si libra të rrallë sot, shumë dorëshkrimeve të pabotuara të misionarëve të përkushtuar katolikë të Urdhërit të shën Françeskut, disa vite më parë kanë botuar në gjuhën origjinale të dialektit gegë librin me kujtime interesante: “Lufta kundra Malit të Zi”, me autor fratin qytetar shkodran atë Bernardin Llupin o.f.m., ku në këto kujtime historike zbardhen për hërë të parë trimëria e malësorëve, bujaria dhe fisnikëria e Bajram Currit dhe Prel Tulit dhe shumë prijësve të tjerë trima të pamposhtur malësorë.

Dihet se asokohe, frati patriot atë Bernardin Llupi o.f.m. ishte vetë personazhi kryesor i atyre ngjarjeve të trazuar historike të popullit shqiptar, në pjesë të ndryshme të vendit.

Libri në fjalë me vlera të mëdha dhe reale historike, është ruajtur me kujdes të veçantë për disa dekada (nën regjimin apo inkuizicionin e tmerrshëm ateisto-komunist) në arkivin personal të patriotëve dhe qytarëve të vjetër fismik kulturdashës shkodranë Gjon Palok Kamsi dhe djalit të tij bibliotekarit të shquar të qytetit tonë, Willy Gjon Kamsi (1926-2017)[13] ish Ambasadori i parë i Shqipërisë demokratike, pranë Selisë së Shejtë në Vatikan dhe fatmirësisht është botuar vite më parë sipas origjinalit, që ka lënë si dorëshkrim vetë atdhedashësi ynë i flaktë pader Bernardin LLupi o.f.m.

Pjesë nga kujtimet:

Kreu I

Bashkimi e lidhja e besës së bajraqeve të Malcis së Gjakovës

Porsá mbrrijten te kulla kû ishin kenë të bashkuemë këta të dytët çeta e burrave të Nikajve e të Merturit, qi u kishte prî frati, kund 40 vetë, veshë mirë, shterngue edhe mâ mirë; prá të gjith si kjene u çuenë në kambë, porsá ndienë zânin e fratit, qi u tha: Mirë se rrini e kuvendi i mirë o burrat e Malcís.

Ata nji zânit i pergjegjen: Mirë se të bjen Zoti Zotní Pater. Të parët e Krasniqes, Bajram Mani, Bajram Nimani e Zeqir Halili perpara se t’u afrote frati me burrat e Nikajve e të Merturit, kishin ndejë gati tue i dalë para e grishen fratin tue i thanë: Z. pater shka të kesh bajraktarë e krenë merri me vete; tjerët të xanë vend te këta burrat këtû, e na po shkojmë në kuvend kû gjindet Bajram Curri me tjerë.

Atëherë pá tjeter i prînë fratit e bajraktarve e krenve. Edhe këtû para se me mbrrijtë te ai livadhi i bukur, u çuenë në kambë e u aviten nja 3 a 4 hapa Bajram Curri, Izá Boletini i Kosovës, Zefi i vogël prej Gjakovet, Halil Brahimi Bajraktar i Gashit bashkë me Rrustem Bajramin, e disá tjerë të permendun.

Sá u afrue frati i pershndeti tue u thanë: kuvendi i mirë burra, e ata i a kthenë mirë se vjen. Si u pershndeten me sho-shojnë, Bajrami grishi fratin e per nderim desht me i lshue vendin e vet, por frati s’e prandoi, por u ul njat tijë.

Porsá u ulen; të gjith burrat qi kjene aty u hollen ka ‘i cingare të bâme të gjithve, qi kishin ardhë e s’vonuenë me u qitë kafe.

Nji heshtim mbretnote at, qi Bajrami e the tue i a hî kuvendit e tue pëvetë fratin: Z. shka kena të ré? Të gjith veshtrojshin fjaltë.

Frati atëherë ndisi me folë: Z. Bajram, dje kam pasë letra prej Shkodret e njana nder to thote se devrija e Malit të Zí kishte xanë vend te ura e Buenës e se Shkjau kishte menden me hî në Shkoder edhe këtu nder né.

Po, i a kthej Bajrami, veçse pá u merzitë mirë nuk kanë me e lanë.

Në ketë mbledhjë qilluenë të gjith bajraktarët e krenët e Gashit e të Krasniqes, të Bytyçit, të Nikajve e të Merturit. Muer pjesë edhe Bajram Curri, fis prej Krasniqes e mâ i ndershmi i të gjithve, kje njoftë si kryetar i këtij bashkimi e i lidhjes së besës. Kjenë: P. Bernard Llupi, Famullitari i Palçit të Merturit, Izá Boletini kryekomitës prej Gjakove – Kosove, Zefi i Vogel prej Gjakove, Hasem Galica, kryetari i komitës prej Rrjeket, Jah Salihi i Babaj e Osman Aga i Kaskoçit. I persriten edhe nji herë fjalët qi kishin folë para se me ardhë Bajrakët e Nikajve e të Merturit.

Mâ e para punë qi u fol në ketë mbledhje kje, se lidhen besë ndermjet vetit me bajrakë qi u gjeten aty. Besa u lidh si mbas kanunit e i u dha forca e êmni: “BESË GJAJE E ÇOBANI”, e cilla besë â mâ e fortë se besët tjera.

Kush e prishë ketë besë, ká per ndeshkim prej të gjitha bajraqeve besëlidhun, qi t’i digjen trí kulla, ase vllaznís së tij e mu shemë, e me i marrë gjobë 24 qese besëlidhunt e së mbramit me metë gjaku me gjak.

Per do ngatrresa qi Nikajt e Merturi ankojshin kundra Gashit e Krasniqes e këta me ta; u dá prej burrave e të parve të këtij bashkimi në nji kuvend se do t’i ndreqshin mâ vonë.

Këtyne fjalve e lidhjes së besës ju gjegjen të gjith. Mandej lidhën besë e u betuenë me sho-shojnë, muhamedant tue bâ bé n’êmen të Dinit e t’Imanit, tue thanë fjaltë e tue i marrë doren Bajram Currit në shêj dashnije.

Të krishtentë tue hjekë ksulen bâne bé n’êmen të Zotit e të Krishtit se do të luftojshin i madh e i vogel e per të gjállë s’do t’u lêjshin Malin e Zí me hî nder vende t’ona, edhe këta tue thanë fjaltë e tue i marrë doren Bajram Currit.

Mâ së mbramit u dá prej të gjithve me çue në luftë ká nji per shpí. Vetem Bajram Curri kësohere kshilloi e e bâni Malcín me luftue kundra Malit të Zí; pse tjerët nuk kjene kësi mendimi.

Atij qi nuk e njef Bajram Currin, Frati i Palçit, çi ká pasë shum relacjone me tê e suguron se âsht i vetmi muhamedan, qi me tanë Kosoven e nder këto vende, u diftue, jo vetem në nji rasë, por gjithmonë, shqyptarë i vertetë, tue kerkue perherë të mbaren e Shqypnís me dam të vet e t’interesave vehtjake.

Tue kenë se të gjith beglerët e agajt janë kundra këtij mendimi âsht i sulmuemë prej të gjithve nder veprime.

***

P. Llupi çili nji fletore t’orove e filloi me persritë fjalët, qi u folen e tha: Qellimi i parë i kësajë mbledhje kje bisedimi, qi të gjith Malcija e Gjakovës lidhi besë simbas kanunit ndermjet vetit e me bajrakë besëlidhun.

Qellimi i dytë i mbledhjes kje ankimi qi Nikajt e Merturi kanë me Gash e Krasniqe: u dá nji zâni prej të gjithve se do t’u ndreqshin porsá të kishin rá në fashë.

Qellimi i tretë kje se lidhen besë me bé me sho-shojnë, qi mos me lanë asnjani tjetrin në luftë, por me luftue të gjith i madh e i vogel e me dekë mâ parë se me lanë Shkján me hî nder vende t’ona.

Qellimi i katert kje se u dha besa, qi se e cilla shpí t’epte ka’i nieri per luftë, e në Qafë të Morinës n’e lypet nevoja i madh e i vogel me rá në luftë e mos me e lshue per së gjallit atmen pá u farue të gjith.

Qellimi i pêstë kje mâ i randsishmi (ultimatum), qi i u çue Malit të Zí se s’e lêjshin me hî mbrendë, pá u farue i madh e i vogel. Si kreu së shkruemi, Bajrami e luti, qi mbasi penda gjindej aty, t’i rreshtote nja dy fjalë si të dite mâ mir e mâ, e t’i a ndiste Shkjaut.

Frati atëherë pá u vonue muer e hoq nji fletë prej fletores e ndisi me shkrue: Krasniqe 8 Qershuer 1915, Shkelqesís së Tij Z. Vladomirit Vasoviç, Gjeneral i Malit të Zí.

Komisjoni dergue prej Shkelqesís s’Uejë erdh e na njoftoj fjalët e dishirit t’Uej, se Shkelqesija e Juej lypte lêje me kalue me ushtrí të veta vetem per me shkue në Shkoder.

Prá na Malcija e Gjakovës fíll per ketë punë jena bashkue e nuk e pamë t’arsyeshme me u lêjue neper né mbasi njetin e keni mâ të mirë e të kollajtë.

Vetem nji punë na bindë e jo pak se si ju kujtuetë se nuk jena në gjeje të kuptojmë nji marshtrim të pá burrní ká kenë per Z. t’Uej me na thanë se dishrojshi me zaptue vendin t’onë e jo me e ulë vetin me tradhtí tue dashtë me na e marrë.

Prá mos t’i u rrejë mendja e mos kujtoni se âsht aq e kollajtë me hî nder vende t’ona, pá u shkrî i madh e i vogel nuk të lamë me hî nder né.

Me shum nderime Bajram-Beg Curri, P. Bernard Llupi, Bajraktari i Gashit, i Krasniqes, i Bytyçit, i Nikajve e i Merturit n’êmen të gjith popullit. Sejcilli vuni vulen e vet. Mbasi letra u krye, frati e lexojë me zâ të naltë, qi t’a merrshin vesht të gjith.

Si e pat lexue i pëveti, si ishte shkrue. Të lumtë dora se mirë e ké shkrue. Atëherë i a dorzoi letren Bajramit, njiherit edhe Bajraktarit të Krasniqes, e zgoll tre burra të squetë e të gojës tue i porositë t’i a epshin Gjeneralit Vasoviçit e t’i diftojshin njiherit fjalët e vendimit të bajrakve.

Këta i premtuen se neser nadje do t’u ndesheshin me Vasoviçin. Bajrami qi nuk dote me lanë gjâ mangut prej anës së vet, urdhnoj, qi nja 10 vetë të shkojshin me hasë ndonji kál per me marrë dy mitroloza, qi i kishte pasë te nji mik, tue u kallxue shpinë e tue u dhanë nji shêj të vetin per me e vertetue punen.

Mbasi pat kalue bukur do kohë; frati me gjith bajraktarë e krenë kje grishë me fjetë te Bajraktari i Krasniqes. Grishi edhe Izá Boletinin, Zefin e Vogel, Jah Salihin e Osman Agen e Rraskoçit. Teprica tjeter u shperdá fisit.

Kreu III

Shqyptarët lshojnë ballin e luftës

Edhe nji herë para se me dalë pine kafe e tue u bâ gati me shkue, po ndihet prap nji zhurmë e nji poterë e jashtzakonshme n’oborr të kullës.

N’e parë kujtuenë se do t’ishin të varruemtë e të dekunt qi ishin tue i bajtë prej luftet e prandej u çuene të gjith në kambë, disá duelen jashtë e disá qiten kryet në dritsore palè a po mujshin me marrë vesht shka ishte gjith ajo zhurmë e poterë.

Qe se u muer vesht e të gjith meten të habitun tue pá shum popull qi kishte ardhë te kulla se e dijshin se aty parija kishte ngulë. Diftunë se kishin lshue ballin e luftës e shkakun e të hikunit tue thanë se mbasi panë se Izá Begu Boletin me nja 70 vetë kishte lshue ballin e luftës e muer hiken, edhe tjerve u hini friga e lshunë pritat.

Gashi por sá muer vesht hiken e Izá Boletinit, jo vetem se lshoj pritat por i a ndisi me dlirë shpijat e me hikë kahë të mujshin i madh e i vogel. Lufta vijote gjithnji mâ e rrebtë.

Kúr Izá Boletini muer hiken e lshoi pritat pá kenë endè i ngushtuemë persë fortët prej Shkjaut, bâni disá me pasë dyshim a thue mos do t’kishte hanger para Shkjaut, tue u bâ marak tjerët per ata të hikun të pa arsyeshem, tue ligshtue edhe tjerët.

Të hikunt e tij shkaktoi zhgatrrimin e luftës e kështu njani mbas tjetrit merrshin hiken pá dijtë psehin. Mbas atyne atëherë edhe Zefi i Vogel me çetë të vogel të Begashit, qi ishin kund njiqind vetë, lshoi pritat e shkoi fill te Bajrami me i diftue gjithsesi arsyenë e të hikunit.

Bajrami porsá pau Zefin e Vogel e muer vesht fjalët se ushtrija kishte fillue me u demoralizue tue lshue pritat e luftës; si muer vesht se Izá Boletini me gjith ata burra qi pat me veti, hiku, e tue pá se edhe Zefi dote me hikë me ta, i hini nji frigë e madhe, u zbé në fëtyrë e fryma filloi me i mungue.

Ah! Ma paç faqen e zezë si na korite e na fike per së gjallit i u suellë e i tha, e të gjith i persriten këto fjalë tue thanë, si mbrrijti me e bâ ketë punë; me hikë para të gjithve pá pasë nevojë. E sjellë kahë Zefi i tha: More Zef, páshë Zotin t’and e fén t’ande, nemose ti rri me né e të qindrojmë së bashkut.

Pse tha Zefi na besen e bén i a kena dhanë të gjith shoqi-shojt me qindrue së bashkut e jo dikush po e dikush jo. Shpirt kena të gjith e të gjithve na dhimbet jeta. Këjo punë ishte dashtë m’u mendue para se me u lidhë me besë e fé.

Kùr pashë se Izá Beg Boletini s’pat gajle per marre se aq shpejt e kishte harrue benë e bâme e besen e dhanun, atëherë edhe un qi s’kam interesë as gajle se po fiket e po koritet ky kuvend, lshova priten si tjerët e tash jé tue më pá këtu.

Të lutem i thotë Bajrami: Páshë Zotin, Dinin e Imán, dredhoni në luftë burra. Zefi u pá kjartë se s’kishte mend me hî mâ në luftë, por per me i a mbyllë gojen e me e xanë ngusht Bajramin i tha: Qe un me gjith çetë t’ême po dredhi; por due mâ parë të më prijnë gashnjanët; pse atëherë jam gati me u shkue mbas.

Ndersá Bajrami ishte tue u mundue me i a mbushë menden Zefit e tjerve, shifeshin çetë çetë kahë ushtrija e populli merrshin hiken. Nuk vonuenë e u drodhen edhe kualt, qi kjenë ndisë me mitroloza e me pushkë.

Drita kishte ndisë pak me dalë, kur po i a behin disá burra e mâ e shumta prej Gashit, qi të dispruemë prej idhnimit e trâmet, kahë panë se sharruenë me gjâ e me máll, me të madh e me të vogel e kahë panë se Gashi me gjithshka pat nisi me hikë tue lshue vendin; filluenë me u ngatërrue me Bajramin, e me do krenë qi ishin kenë shkaku, per të cillin i kundershtuenë Shkjaut. Prandej mzì mujten me u zhgatrrue perpá u mbytë ndermjet vetit.

***

Atë vend e kishin zaptue do tjerë, qi kahë fëtyra dukeshin t’idhnuem e të dispruem. Dyerët e kullave i kishin të çiluna, mrendë nuk rrite kerkush qi me thirrë mikun me fjalë të zakonshme: Mirë se të pruni Zoti e hoshgjelden.

Robnija kur kishin marrë vesht se kishte hikë Izá Boletini e kur paten marrë urdhnin e të zotët e shpís, pá u tallë hiç u vunë në të hikun me gjâ e me mall tue lanë shkret kullat.

Gjithkush qi kalote andej pari tue pá kullat e vendin vojtë aq në hall, tue lujtë kryetë prej dhimbet e të thekunit thote: Ah! Medet se çë rrezik na gjet, e ty qi u bane shkaku i këtij rrenimi kurr mos t’a priftë marë Zoti. Rruga qi banë ishte kanë mbushë me gjâ të gjállë e me robni qi i ndlojshin udhtimin shtegtarit, per me shpejtue.

Rrugës s’u ndiete tjeter veçse brim robnijet, fëmish e shtâsësh njaq sá me i u dhimtë deri anmikut. Bajrami e Zefi i Vogel nuk u hetuenë fort rrugës, u grahen njani kalit, tjetri kambve kahë drojshin mos t’u ngatrrote kush me ta e mos t’i ndollte ndo’i rrezik prej popullit, qi prej disprimit mzí çë pritshin me u ngatrrue me ndokend sidomos me ata qi kjene shkaku i rrenimit të tyne.

Lufta u ndiete se vijote bukur mirë sado qi ishin pakue mbas fjalve prej 2000 e mâ teper qi kjene në fillim paten metë nja 600 vetë, qi luftojshin si burrat.

Lajmi i fratit e i krenve se kishin hikë u hap me ‘i herë e popullit të shkretë i u duk si t’u bite nji rrfè prej së naltit.

U ligshtuenë faret e tjeter s’menduenë veçse me hikë. Ky lajm i zí u mbrrijti në vesh luftarve, qi të Diellen në nadje me 13 pa kenë shterngue prej Shkjaut lshuene pritat e u vunë në të hikun sá kû mujten.

Shkjet kur hetuenë se Shqyptarët lshuenë pritat e u vunë në të hikun, pa i u vu mbas, por kot, pse s’mujten me xanë kend

***

Burrat e mdhaj atëherë mueren rrugen me Ismi Currin tue dalë pertè Drinin. Disá luftarë qi erdhen prej ballit të luftës lajmuenë se edhe në Qafë të Gjonaj, të Stobers e të Bytyçit i paten kundershtue pak Shkjaut per së largut.

Diten 14 Qershuer, e Hane, ushtarët e Malit të Zí u hapen gjatë lumit të Valbonës kahë Sernica, kahë Bukova, Molla e Kuqe, Dushaj e në breg të Drinit.

Në ketë ditë disá djelm prej Rajet, prej Nikajve e Merturit i bânë nji kundershtim të letë Shkjaut, per me mujtë me u a ndalë hovin, qi të hikunt të mbrrijshin në kufi të Merturit.

Në ketë ditë shka kje shpi, stan e tagjí të Tropojës, të Gashit e të Krasniqes u kje dhanë zjarmi e në ketë ditë Shkjau filloi me ndreqë nji urë të ré në Mulesmanaj.

Kur frati erdh në Palç te shpijat e veta, gjet djalin qi pat ndreqë per Shkoder te Korculla i Austrís me letër të përgjegjes.

Letra ishte kenë shkrue kështû: Të Ndertve Z. P. Llupit e bajraktarve të Nikajve e të Merturit.

Fort keq më vjen pse nuk mundem me u kondendue per me u dhanë do armë e do fyshekë, qi më kanë ndollë.

Por t’u bijë nder mênd se mâ mirë me dekë me nderë se m’u zdeshë me marre. Halla Korcull i Austrís.

Shkodër, 12-VI-1915[14]