Ismail Kadare: Kur shteti vret poetët

Kur shteti vret poetët

Nga Ismail Kadare

1

Sa herë që në takime ndërkombëtare shkrimtarësh, ku flitej për terrorin komunist, ka rënë fjala për dy poetët e rinj shqiptarë, Vilson Blloshmin dhe Genc Lekën, të pushkatuar në verën e vitit 1977, është gjendur gjithmonë dikush që ka kërkuar fjalën për sqarim. Në të gjitha rastet, duke kërkuar ndjesë për dëgjimin ndoshta gabim, njeriu ka kërkuar të dijë, nëse data e pushkatimit ka qenë vërtet korriku i vitit 1977, apo ka pasur ndonjë keqkuptim përkthimi. Përgjigjja i ka lënë shtang gjithë dëgjuesit. Është e vërtetë se më 1977, askund në botën komuniste nuk pushkatoheshin më poetët, por në Shqipëri kjo ndodhte.

Dhe pikërisht në Shqipëri, natën e 17 korrikut 1977, dy poetët shqiptarë, të lidhur me pranga, i çuan në një rrah të shkretë, të quajtur "Përroi i Firarit", disa kilometra larg qytetit të vogël të Librazhdit. Atje, pasi i shkuan në plumb, ashtu në pranga siç ishin, i rrokullisën në gropën e hapur, mbi të cilën, pas hedhjes së baltës, nuk vunë as gjurmë, as shenjë, në mënyrë që të mos i gjente dot askush. Ky është epilogu i librit tronditës të Sadik Bejkos, me titullin prej balade: "Vilsoni dhe Genci". Ky libër, ashtu si memoriali i tyre përuruar pak kohë më parë, ashtu si shkrimet që na lanë, ashtu si kujtesa jonë, i ngre ata nga toka, plot dritë e shkundëllimë, për të rrokullisur në gropë e në baltë vrasësit e tyre, e bashkë me ta, epokën e krimit komunist në Shqipëri.

S‘ka shumë kohë, Këshilli i Evropës, pas shumë pengesash, nxori, më në fund, Rezolutën historike për dënimin e krimeve të komunizmit. Të gjitha vendet ish-komuniste janë vënë përpara kërkesës për pastrimin e ndërgjegjes së popujve që kaluan nëpër këtë kalvar. Në qoftë se gjithë vendet e Evropës ish-komuniste ndodhen sot të përfshirë në këtë proces të vështirë moral, Shqipëria duhej të ishte në radhën e parë të tij. Dhe kjo, për arsyen e thjeshtë se, ndërsa në të gjithë treguesit e jetës Shqipëria zinte vendin e fundit, kishte një tabelë ku, për turpin e saj, zinte vendin e parë: atë të krimit shtetëror.

Për fat të keq, Shqipëria e sotme, aq e zellshme në të keqen që shkoi, nuk po tregon asnjë ngut për t‘u ndarë prej saj. Jo vetëm kaq. Ka njëfarë kohe, që hapësira mediatike dhe botimet shqiptare, kanë pësuar një përmbytje të paparë prej pranisë gati nostalgjike të regjimit që u përmbys. Kujtime e dëshmi të dyshimta, mashtrime ulëritëse, portrete xhelatësh me ngjyra të rreme, kureshti rozë e falsifikime pa fund, të gjitha këto janë të shkruara nga njerëz që hiqen sikur nuk kanë parë, madje as kanë kuptuar se ç‘ndodhte. E këta bablokë kinse naivë, jo vetëm që kanë ditur gjithçka, jo vetëm kanë ndjekur me admirim xhelatët te sheshi i varjes apo pushkatimit, por shpesh ka ndodhur që i kanë dhënë viktimës plumbin e fundit, për të festuar pastaj, siç e tregon Sadik Bejko në librin e tij "fitoren mbi armikun e klasës".

Raporti me krimin është një nga raportet themelore të një populli me ndërgjegjen e vet. Pa pastrimin e saj, asnjë popull nuk mund të ketë një shëndet moral normal. Një pjesë e madhe e zvetënimit të paparë që po përjeton Shqipëria sot, lidhet me këtë proces të munguar.

Pas librit monumental "Rrno për të tregue", të At Zef Pllumit, libri "Vilsoni dhe Genci", është i dyti që po botohet kohët e fundit në këtë rrafsh. Në kohën kur diktatura e përmbysur përpiqet të riciklohet nëpërmjet shtypit dhe botimeve në jetën shqiptare, libra të tillë janë si ledhet që do t‘i presin udhën sulmit të saj. Ndaj, këta libra e këto ledhe duhet të shtohen e të forcohen gjersa ta vënë në gjunjë të keqen, gjersa ta detyrojnë të heshtë krrokamën e saj.

2

Libri "Vilsoni dhe Genci" është historia e një vrasjeje. Një vrasje mizore e bërë jo nga ndonjë kriminel, nga ndonjë psikopat, apo vrasës në seri, por nga një shtet që emërtohej Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë. Nuk është një gabim juridik, nuk janë dy viktima që gabimisht janë arrestuar në vend të dy të tjerëve. S‘është rrjedhojë e një intrige vetjake, që arrin të çojë në shesh të pushkatimit dy të pafajshëm. S‘është pasojë e një egërsie doktrinare që për faje të vogla, jep dënime tepër të rënda. S‘është falsifikim dosjeje, as procesi. Është më mizore se të gjitha këto. Është vendim i vetëdijshëm i një shteti, i cili, një ditë të bukur, midis shtetasve të vet, zgjedh dy viktima të radhës, krejtësisht të pafajshëm, për t‘i bërë fli, ashtu si tributë primitive dikur. Dënime të njerëzve të pafajshëm nga shtete egërshanë, historia ka njohur shpesh. Shkaqe të ndryshme; kriza politike, rrezikim i pushtetit, armiqësim ndërkombëtar, nevojë për terror, e të tjera si këto, i kanë shtyrë shtetet që, në mënyrë cinike, me vetëdije, të mbytin njerëz të pafajshëm. E megjithatë ajo që ndodhi në Shqipëri në verë të vitit 1977, ka qenë më mizore se praktikat e mësipërme.

Dhe ja sepse: Shteti komunist shqiptar jo vetëm i zgjodhi dy viktimat qysh në fillim për t‘i vrarë, por i zgjodhi në atë mënyrë, që viktimat, dy poetët Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, të plotësonin disa kushte. E para, që jo vetëm të ishin nga klasa e përmbysur politikisht, por të ishin nga ato familje që kishin ende autoritet, dhe që përfaqësonin dinjitetin tradicional shqiptar. Familje të tilla, që qëndronin midis "dyerve të mëdha" dhe familjeve të zakonshme, përbënin një ind tepër të fuqishëm të shoqërisë shqiptare, ind që komunistët nuk e duronin dot. Ishte lehtë të rrëzoje ca kulla gjysmëfeudale, shpesh të përlyera me shtetin osman, kurse këtë ledh të fortë, falë të cilit shqiptarët kishin mbijetuar në kohë të rënda, ishte vështirë ta shpërbëje.

Kështu ishin dy familjet, Lekët dhe Blloshmët. Ishin goditur herë pas here, ishin mbajtur vazhdimisht nën përgjim, por megjithatë në një mënyrë ose një tjetër, ato nuk e kishin ulur kokën, ashtu siç do t‘u pëlqente komunistëve. Përvijimi i nderit, i burrërisë së dikurshme, i hijes së derës së shquar, ndonëse në mënyrë të ndrojtur, ende rrezatohej prej tyre. E kjo gjë ishte e mjaftueshme që në sytë e militantëve komunistë, Blloshmët dhe Lekët, të shiheshin si rrezik për autoritetin e partisë. Brashnjarët e provincës, ata që pasi kishin marrë ca tituj shterpë, si sekretari i Parë i Rrethit, kryetar i Degës së Brendshme, shefi i Kuadrit të Komitetit Ekzekutiv të Qarkut, shef i Bashkimeve Profesionale, sekretari i Parë i Rinisë, e të tjera si këto, ndiheshin keq përballë çdo spikame të autoritetit moral të të përmbysurve. Ndaj, si hienat prisnin orën e hakmarrjes.

Vilson Blloshmi e Genc Leka, ishin më shumë se bij nga familje të tilla. Në kushtet e reja të komunizmit, në mënyrë të ndryshme nga etërit e tyre, ata e vazhdonin traditën e dinjitetit njerëzor. Ata ishin të kulturuar, lexonin libra, mësonin gjuhë të huaja, përkthenin perla të poezisë franceze e evropiane, shkruanin dhe vetë vjersha dhe ç‘ishte tepër e veçantë, përpiqeshin që në këtë Shqipëri të tharë prej propagandës komuniste, të mbanin gjallë ca rrezatime, ca trille, ca "mondanitete" të një belle epoque, versioni ballkanik i viteve ‘30. Kështu, për shembull, Vilson Blloshmi e kishte bërë zakon që a sa cusine, kushërirës së tij, piktores Lume Blloshmi, që nga Bërzhezhda e ashpër, t‘ia shkruante letrat frëngjisht.

Gjithë këtë mikroklimë evropianiste, e krijonin në intimitet, për kënaqësinë e tyre vetjake, pa provokuar askënd. Ishte mënyra e tyre për t‘i bërë qëndresë shkretëtirës, "Saharës" socialiste. Ndonëse të ndërgjegjshëm për gjendjen e tyre politike, ata nuk

hynin në jetë me mllef dhe urrejtje kundër letrarëve të tjerë, atyre që i kishin dyert e hapura, aq sa mund të hapeshin dyert në Shqipëri. Vilsoni dhe Genci përpiqeshin të integroheshin, aq sa mundeshin, në jetën kulturore. Besonin, me sa duket, se donin apo s‘donin komunistët, Shqipëria do të fillonte të zbutej, dhe për këtë duhej të përpiqeshin të gjithë. Ata mendonin se artin e vërtetë nuk e bënte dot kurrë regjimi, ndaj, sado e vështirë të ishte, do të përpiqeshin të merrnin pjesë në krijimin e tij. Në këtë kah, ata ishin me të vërtetë model dhe lajmëtarë të një Shqipërie pa mllefe e pa zi.

E për këtë, me sa duket, për sytë e regjimit ishin edhe më të rrezikshëm. Ata u zgjodhën për flijimin e radhës, sepse ishin të tillë, të ndershëm, pohues, të qytetëruar, evropianistë, luksozë dhe natyrisht të brishtë. Ata ishin të pashëm, që pëlqeheshin prej vajzave dhe grave, një faktor ende i pahulumtuar ky, që ka luajtur një rol fatal në egërsinë e goditjes kundër tyre. Duke rrëzuar "lulen e djemve", siç thuhej, diktatura shqiptare, pasi kënaqte shefat e lartë në Tiranë, anëtarët e pagdhendur apo ziliqarë të Byrosë Politike, iu bënte edhe një dhuratë militantëve të provincës, atij vulgu shqiptar, që ishte aq i zellshëm për të goditur gjithçka të fisme që ende kishte mbetur në komunizëm, sa ç‘kishte qenë i zellshëm për të njëjtën gjë, në kohën e perandorisë merhume osmane. Ky vulg që ende sot strehohet pas fjalës "popull", vazhdon të shtrajtojë fytyrën e Shqipërisë, dhe do ta bëjë këtë, gjersa të mos vihet në gjunjë prej pjesës më të shëndetshme të saj.

3

Ashtu si dy poetët martirë, koha e martirizimit të tyre, nuk ishte zgjedhur rastësisht. Ajo ishte në logjikën bazë mbi të cilën mbështetej gjithë sistemi: ripërtëritja në mënyrë ciklike, ashtu si stinët e motit, e terrorit dhe e dhunës. Në vitet ‘70, pas dënimit të shumë komploteve të paqena, që çuan në burg a në pushkatim shumë zyrtarë komunistë, u shfaq, me sa dukej, dyshimi se mos ky transferim i luftës së klasave brenda Partisë, krijonte idenë se ishte harruar armikja e përjetshme: e djathta e përmbysur. Parulla famëkeqe "armiku më i rrezikshëm është ai që harrohet", tregonte më së miri se krimi ishte burimi energjetik kryesor i kësaj diktature. Ndaj ai duhej kërkuar gjithmonë, me çdo mënyrë, dhe në të gjitha rrethanat.

Më 1977, Shqipëria komuniste kishte vendosur një rekord të ri dhune. Ishte pushkatuar në moshën 74-vjeçare Dom Shtjefën Kurti, klerik katolik, ngaqë në kampin e internimit, ku po shtynte ditët e pleqërisë, kishte pagëzuar një fëmijë. Formula e pagëzimit njihet si fraza e parë e shkruar në gjuhën shqipe. Si e tillë, ajo ka qenë dyfish e shenjtë për gjithë shqiptarët. Ajo mësohej nga të gjithë nxënësit, në të gjitha kohërat, por askujt nuk mund t‘i shkonte ndër mend se do të vinte një ditë, që nga shqiptimi i saj, në një katund të Lushnjës, në fund të shekullit të 20-të, një frat shqiptar do të rrëzohej nga plumbat e shtetit shqiptar.

Pushkatimi i Dom Shtjefën Kurtit, i Vilson Blloshmit, Genc Lekës, ashtu si mijëra të tjerëve përpara tyre, tregonte se shteti komunist nuk do ta harronte kurrë prenë e vet të parapëlqyer, klasën e përmbysur. Me këtë donte të tregonte se mëshirë s‘do të kishte kurrë për askënd, por mëshirë s‘do të kishte sidomos, për të përmbysurit. Në librin e tij, Sadik Bejko sjell, midis shumë dëshmish, një rrëfim tronditës të një prej shefave kryesorë të diktaturës.

"Në një takim në rreth të ngushtë, ish-ministri i Brendshëm, Kadri Hazbiu, me cinizëm ka pranuar se fshatarët e pasur, tregtarët, pronarët na mbajtën me bukë e me veshje gjatë luftës sonë partizane. Dhe tani që ne i shpallëm të deklasuar dhe armiq, ata prapë po na ndihmojnë. I vumë nën pranga dhe i mbyllëm në kampe që, falas, të na thajnë kënetat, të nxjerrin mineralin e nëntokës, të ndërtojnë aeroporte, pallate banimi, kanale vaditëse… I keqtrajtojmë, i burgosim, i vrasim kot së koti dhe kur të duam. Nga ky tmerr e nga kjo llahtari, frikësohet në palcë gjithë pjesa tjetër e popullit dhe na bindet. Disa prej tyre, me hir, por më shumë me pahir, i kemi kthyer në spiunë, në bashkëpunëtorët tanë. Kështu, klasat e përmbysura kanë punuar dhe po punojnë për ne".

Këto radhë nuk kanë nevojë për koment. Ajo që ngjan e padurueshme është trajtimi i kësaj pjese të historisë pas përmbysjes së komunizmit. Krijohet përshtypja se në tablonë e krimit të shkuar, vëmendja kryesore përqendrohet te dënimi i pjesëtarëve të nomenklaturës komuniste, por kurrsesi te klasa e përmbysur. Lihet të nënkuptohet se krimet e vërteta skandaloze, të palogjikshme, kanë qenë ato kundër komunistëve, kundër të vetëve, kurse të tjerët, të përmbysurit, ata ishin gjak i huaj, rrjedhimisht dënimi i tyre, në një mënyrë ose një tjetër, ishte i logjikshëm, ngaqë "ashtu ishte koha".

Kohë "ashtu", kohë për krim nuk ka pasur kurrë në botë, por ka pasur doktrina e njerëz vrastarë që, për fat të keq, vërtiten ende midis nesh. Një armatë e tërë sahanlëpirësish përpiqen sot ta ndihmojnë diktaturën e rrëzuar të fshehë tmerret e saj. Këta janë ish-informatorë të saj, ish-spiunë e denonciatorë, që kanë zënë vend në mekanizmat e

pushtetit, të profesoratit, të diplomacisë, të mediave e, natyrisht, të biznesit. Një pjesë janë familjarë të atyre që kanë vrarë e torturuar me duart e tyre, që kanë kryesuar komitete pushkatimesh pa gjyq, që kanë tmerr nga hapja e arkivave të fshehta e botimi i dokumenteve.

Një nga veprimet më të errëta të kësaj armate, është përpjekja për atë që quhet "transferimi i krimit". Qëllimi është që nëpërmjet çoroditjes dhe shpërndarjes së fajit, të mbetet jashtë fajësimit, pjesa më e errët e diktaturës, ajo, duart e së cilës kullonin gjak. Ky thelb përbëhet nga një mekanizëm që ngjante i dyzuar, por që, në të vërtetë, ishte një: truri që e ngjizte dhe duart që e kryenin lemerinë.

4

Libri "Vilsoni dhe Genci" na zbret në skutën më të errët të këtij atelieu, atje ku mbruhet e keqja. Është përherë tharmi i saj fillestar, ideja e luftës së klasave. Është mungesa e mëshirës për të rrëzuarin. Është shkallëzimi i egërsisë. Është shfrimi shtazarak mbi viktimat: hetuesia, torturat, poshtërimi. Së fundi, është kulmorja e së keqes: paraqitja e krimit si një festë. Ne e ndjekim hap pas hapi atë që ndodh. Parandjenjat e para të fatkeqësisë, retë e zeza të dyshimit, arrestimin e dy poetëve, qelitë e errëta, hetuesit e ligj, torturat. Vilsoni dhe Genci, do të paguanin për gjithçka. Do të paguanin dashurinë e tyre për artin, për poezinë, për përkthimet nga Bodleri dhe Remboja, për elegancën, finesën, gratë që i deshën, letrat e shkruara në frëngjisht.

Në mbarim të këtij kalvari, të dy djemtë martirë nuk njihen më. Por ata i pret një torturë e fundit, gjyqi. Në kohën që po përgatitet salla e gjyqit, vendosja e parullave në mure, e megafonëve, e cohës së kuqe mbi tryezë, ndodh diçka tjetër. Dy nënat e djemve, çajnë e ndajnë për të arritur gjer në Tiranë. Është shpresa e fundit për pakëz mëshirë, për pakëz njerëzi. Është kodi më i lashtë i traditës së racës njerëzore, kërkimi i mëshirës prej nënës. Te rruga që çon në lagjen e bllokut, ku banojnë "udhëheqësit", ato presin me orë e me ditë të tëra një makinë, makinën e një gruaje. Në shumicën e historisë së pushkatimeve në Shqipëri, përsëritet e njëjta skenë: nënat që kërkojnë mëshirë nga gruaja më e fuqishme e Shqipërisë. Ato kanë një fije shprese, sepse ende besojnë se gruaja, që është vetë nënë, diçka do të kuptojë nga dhembja e nënës që duan t‘ia vrasin djalin. Por gjer më sot, nuk është dëgjuar asnjë rast, që kjo grua të ketë ndier mëshirë për ndonjë nënë. Dhe siç shkruan në epilogun e librit, Sadik Bejko, tani që ky libër botohet, kjo grua është duke shkruar ende kujtimet për burrin e saj, shefin e Shqipërisë së atëhershme. E në këto kujtime shkruhet, ndër të tjera, se pse ka qenë e domosdoshme që për të lulëzuar Shqipërinë duheshin vrarë, patjetër, mijëra e mijëra njerëz, me fjalë të tjera, përse duheshin vrarë patjetër Vilsoni dhe Genci.

Në kohën që të dy nënat, dy zonjat e vjetra e të përzitura, Blloshmi dhe Leka, po ktheheshin zemërthyer në Bërzhezhdë, përgatitjet për gjyqin ishin në mbarim e sipër. Ishin shkruar parullat për forcimin e luftës së klasave, dhe për lavdinë e Partisë e të shefit të saj, nëpër mure. Ishin vendosur megafonët, që do të jepnin entuziazmin e popullit. Ishte bërë gati lista e pranimeve të reja në parti etj., etj. Shkurt, si rrallëkund në botë, gjyqi që do t‘u merrte jetën dy krijesave njerëzore, po i ngjante një koncerti festiv. Kanibalët e dikurshëm, kur mblidheshin për vrasjet e tyre rituale, nuk kanë qenë më të lemerishëm.

5

Libri "Vilsoni dhe Genci" i Sadik Bejkos, nuk është një libër që kërkon revansh. Ai kërkon në radhë të parë kujtesë. Dufi i revanshit është i pandarë nga prodhimi i urrejtjes. Mirëpo, pikërisht revanshi dhe urrejtja do ta fyenin më së shumti kujtimin e dy poetëve martirë. Ata jetuan për tjetër gjë dhe shpresuan në tjetër gjë. Por, në qoftë se urrejtja do ta fyente kujtimin e tyre, kujtesa e munguar do të ishte edhe më e padurueshme. Ajo do t‘i rrëzonte ata për së dyti, madje më egërsisht se ç‘i rrëzuan plumbat atje te "Përroi i Firarit". Ndaj librat si ky, ndaj memoriali i tyre në vendlindje, ndaj memoriali i madh për viktimat e komunizmit, ai që ende po vonon, janë të domosdoshëm e shëlbues për këtë vend.

Komunizmi ka rënë në Shqipëri, por jo pluhuri dhe duhma e tij. Vezët e gjarprit janë ende kudo. Ato vazhdojnë të pjellin mashtrim, dhunë psikike e sidomos urrejtje. Ato janë shpërndarë në partitë e majta e të djathta, në të voglat e të mëdhatë. Ato rrinë syçelët për t‘i siguruar mbrojtjen historike diktaturës së rrëzuar. Ato nxitin një kritikë të sipërfaqshme, shpeshherë në nivel vjershurinash e artistësh, për të hequr vëmendjen nga ajo që përbënte thelbin e sistemit: krimin e mirëfilltë. Provoni të prekni dosjet delikate të tij. Provoni të kërkoni seriozisht dhe jo sa për të larë gojën të fshehtat e ndryra me shtatë palë çelësa nëpër arkiva. Provoni të flisni për famëkeqin "Fond të Partisë", miliona dollarët e depozituara në banka të huaja prej regjimit komunist, të cilin asnjë nga qeveritë postkomuniste nuk guxon ta kërkojë. Provoni, pra, të prekni tabu të tilla dhe ju do të gjendeni befas nën breshëritë e një sulmi të pandërprerë, të palodhshëm, që vazhdon me muaj, me stinë e disa herë me vite. Vezët e gjarprit, për këtë janë programuar: të përtëritin helmin e tij.

E pavarësisht nga këto, koha e tyre ka kaluar. Në rrugëtimin e tij drejt përparimit dhe Evropës, populli shqiptar, bashkë me dëshmitë e rënda, do të tregojë, në radhë të parë, letrat e tij të fisnikërisë. E midis këtyre letrave, dy djem nga Bërzhezhda, dy poetë, dy njerëz që kërkuan të bënin art, në kohën që kërkohej egërsi, do të jenë të përhershëm e të paharrueshëm.