Sinan Sadiku: Antologji e mirë dhe e kompletuar

ANTOLOGJI E MIRË DHE E KOMPLETUAR

Bashkim Kuçuku, Basri Çapriqi, Sadik Bejko, Sali Bashota:  Antologji e poezisë shqipe të shekullit XX “Zemra e qiellit”- botoi “PEN Qendra e Kosovës”, Prishtinë, 2015.

Nga Sinan SADIKU

Muajve të fundit të vitit 2015 doli nga shtypi libri Antologji e poezisë shqipe të shekullit XX e titulluar “Zemra e qiellit”. Botuese e antologjisë është PEN Qendra e Kosovës, ndërsa hartues të saj janë Bashkim Kuçuku, Basri Çapriqi, Sadik Bejko dhe Sali Bashota.       Për mendimin tim  kjo është antologjia më e kompletuar dhe më e mirë e publikuar deri më tani, veçmas sa i përket poezisë shqipe të shkruar dhe të publikuar pas Luftës së Dytë Botërore. Hartuesit e saj: dy nga Shqipëria (Bashkim Kuçuku dhe Sadik Bejko), e dy nga Kosova (Basri Çapriqi dhe Sali Bashota), që të katërtit profesorë universitarë, tre prej të cilëve (Bejko, Çapriqi dhe Bashota)  edhe poetë të shquar, pas analizave, studimeve dhe matjeve të gjata, kanë bërë një përzgjedhje duke u mbështetur në kritere estetike, gjegjësisht në vlera letrare. Lexuesi i poezisë shqipe ka pasur nevojë ta ketë në dorë një antologji të tillë, aq më tepër në këtë kohë, kur  është i bombarduar me lloj-lloj librash që emërtohen antologji, shumica e të cilave janë larg të qenit të tilla. Veçmas e kam fjalën për atë lexues i cili e do poezinë, e lexon atë, por nuk ka kohë dhe kushte t`i përkushtohet asaj aq shumë sa të mos mashtrohet nga kritika afirmative, miqësore, diplomatike... e cila shpesh i ngrit në qiell jovlerat... Ose të mos mashtrohet nga të ashtuquajturat antologji, disa nga të cilat botohen edhe në gjuhë të huaja, në të cilat “antologji” përfshihen edhe poezi të cilat nuk kanë kurrfarë niveli artistik dhe të cilat një botues serioz nuk do t`i botonte edhe po të ishte në pyetje  libri i parë i një krijuesi fillestar.  Kjo antologji është e mirëseardhur dhe do t`u shërbej shumë edhe studiuesve të poezisë shqipe, kritikëve letrarë, historianëve të letërsisë dhe të  gjithë krijuesve të poezisë – poetëve qofshin ata fillestarë apo  me përvojë.  Si e tillë ajo  kontribuon, ndihmon  në afirmimin e vlerave dhe në ngritjen e shijes estetike të lexuesit.

Në debatet dhe dilemat e sotme për  poezinë shqipe,  rreth rendit të  vlerave në këtë poezi,  vendit  e peshës që kanë poetët e ndryshëm falë krijimtarisë së tyre, kontributit të tyre në zhvillimin dhe begatimin e poezisë shqipe etj., kjo antologji ka ofruar një zgjidhje. Po që se i lexojmë me përkushtim, i analizojmë dhe studiojmë shkrimet, librat, monografitë e personaliteteve më të përgatitura që kanë shkruar për poezinë shqipe do të shohim se shumica prej tyre lëngojnë ose nga ndikimet dhe imponimet e ideologjisë, ose nga kufizimet subjektive, animet, simpatitë, antipatitë, inatet, pozicionimet me këtë ose atë krah, përmes të cilit shpesh e kanë mbrojtur dhe afirmuar vetveten. Kjo ka sjellë deri te ajo, që nganjëherë me vetëdije, është vlerësuar më lartë krijimtaria e këtij ose atij poeti, e këtij ose atij grupi dhe është  nënvlerësuar krijimtaria e poetit ose grupit tjetër. Të shumtën e rasteve vlerësuesit kanë qenë poetë, pra në njëfarë forme edhe vetë kanë qenë në garë, dhe kjo e ka stimuluar subjektivizmin. Thuajse të gjithë hartuesit e antologjive të deritashme të poezisë bashkëkohore, në një mënyrë ose në mënyrën tjetër, janë ndikuar në aspektin negativ nga vlerësimet e tilla, herë duke ia mbajtur krahun njërit grup, herë duke u përpjekur të qëndrojnë në mes ose afër mesit, e herë duke vepruar nën njëfarë presioni, me njëfarë ngurrimi dhe autocensure, si rezultat i të cilave është dëmtuar cilësia e antologjive. Më duket se hartuesit e antologjisë “Zemra e qiellit” kanë vepruar në përputhje me njohuritë dhe shijet e veta, duke manifestuar guxim  intelektual dhe ndershmëri.  
            Hartuesi ose hartuesit e antologjive, përzgjedhjen e bëjnë në përputhje me njohuritë dhe me formimin e tyre profesional, në përputhje me shijet e tyre dhe sado që t`i jenë përkushtuar punës, sado që të jenë përpjekur për të qenë objektiv, për tu mbështet vetëm në kritere estetike, madje sado që ta kenë arrit këtë, përsëri mbeten dilema, përsëri mbetet vend për vërejtje.
          Tri çështjet kryesore me të cilat përballen hartuesit e antologjive janë: përzgjedhja e poetëve, poezitë e të cilëve përfshihen në antologji, numri i poezive me të cilat përfaqësohet secili poet dhe përzgjedhja e poezive më të bukura nga poetët e prezantuar.

Poetët e përfaqësuar

Në këtë antologji janë përfshi poezitë e 70 poetëve shqiptarë të shekullit njëzet; duke filluar nga më i vjetri Çajupi (1866-1930) e deri te më e reja Ledia Dushi (1978). Prej 70 poetëve, poezitë e të cilëve janë prezantuar në antologji, 8 janë poetë që veprat në përgjithësi ose veprat kryesore i kanë shkruar dhe publikuar para Luftës së Dytë Botërore, ndërsa 62 poetë poezitë i kanë krijuar dhe botuar pas Luftës së Dytë Botërore. Në këtë libër poetët janë prezantuar me më së paku 3 poezi  dhe më së shumti 7 poezi.  Me nga 7 poezi janë prezantuar poetët: Fan S. Noli, Lasgush Poradeci, Migjeni, Martin Camaj, Fatos Arapi, Dritëro Agolli, Ismail Kadare, Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Frederik Rreshpja, Ali Podrimja dhe Sabri Hamiti. Me nga 5 poezi janë prezantuar  poetët: Asdreni, Ali Asllani, Esad Mekuli, Vorea Ujko, Lluka Perone, Zef Zorba, Enver Gjerqeku, Mihal Hanxhari, Din Mehmeti, Dhori Qiriazi, Fahredin Gunga, Musa Ramadani, Teki Dervishi, Sadik Bejko, Ndoc Gjetja, Zef Skiro Di Maxho, Xhevahir Spahiu, Beqir Musliu, Anton Papleka, Primo Shllaku, Natasha Lako, Eqrem Basha, Moikom Zeqo, Visar Zhiti, Ibrahim Berisha, Milazim Krasniqi, Mario Bellizi, Abdullah Konushevci, Sali Bashota, Basri Çapriq, Mimoza Ahmeti, Agron Tufa, Luljeta Lleshanaku, Ilir Belliu, Lindita Ahmeti dhe Ervin Hatibi. Me nga 4 poezi janë prezantuar  poetët: Gjergj Fishta dhe Bilal Xhaferi. Me nga 3 poezi janë prezantuar poetët: Andon Zako Çajupi, Ndre Mjeda, Muhamed Kërveshi, Koçi Petriti, Resul Shabani, Agim Vinca, Bardhyl Londo, Nexhat Halimi, Flora Brovina, Edi Shukriu, Skënder Rusi,  Rudolf Marku, Adem Gashi, Shaip Beqiri, Ramadan Musliu, Halil Matoshi, Arian Leka, Salajdin Salihu, Gentian Çoçolli dhe Ledia Dushi.  Pra, me nga 7 poezi janë përfaqësuar 12 poetë, me nga 5 poezi, 36 poetë, me nga 4 poezi, 2 poetë, dhe me nga 3 poezi janë përfaqësuar 20 poetë.
          Sa u përket poetëve, poezitë e të cilëve janë përfaqësuar në antologji, mund të them se nuk di cilin prej tyre do ta largoja, po të më ngarkohej një detyrë e tillë. I lexova dhe rilexova  poezitë e disa poetëve të cilët në disa nga antologjitë e mëparshme janë përfaqësuar e në disa të tjera nuk janë përfaqësuar, apo më mirë të them i lexova dhe rilexova poezitë e atyre poetëve për të cilët kisha mëdyshje nëse e meritojnë të përfaqësohen në një antologji të poezisë shqipe të shekullit njëzet, ku janë përfaqësuar 70 poetë. Këtu bëjnë pjesë disa nga poetët e përfaqësuar me nga 3 poezi. Më doli përfundimi se poezitë janë të bukura, kanë vlera antologjike dhe e meritojnë të jenë aty ku janë.
            Siç e shënova edhe më lartë, nga 70 poetë, poezitë e të cilëve kanë zënë vend në antologji, 62 janë poetë bashkëkohorë shqiptarë. Andaj, mund të them, se sa i përket poezisë bashkëkohore, kjo është antologjia më e kompletuar gjer më tani, antologji në të cilën janë prezantuar poezitë e poetëve pa marrë parasysh cilit drejtim letrar, cilit stil, cilit krah, cilit regjion apo cilit orientim i kanë takuar ose i takojnë. Tashmë kanë kaluar 25 vite prej kur ka rënë diktatura komuniste në Shqipëri, prej kur ka rënë kufizimi i lirisë së krijimtarisë në hapësirat tjera shqiptare. Kjo periudhë kohore është e mjaftueshme, që profesionistët  me gjakftohtësi dhe objektivitet ta analizojnë, studiojnë dhe vlerësojnë krijimtarinë poetike, duke i evituar pasojat që i ka sjellë njëherë ndalimi dhe anatema e krijimtarisë poetike të disa poetëve, pastaj gjatë viteve të nëntëdhjeta glorifikimi jo objektiv i asaj krijimtarie. Në të dy rastet, për shkaqe jashtë letrare dhe pa mbështetje në kritere estetike. Andaj, më duket se në këtë libër u është dhënë vendi i merituar poetëve: Gjergj Fishta, Zef Zorba, Martin Camaj, Mihal Hanxhari, Bilal Xhaferi, Frederik Rreshpja, Sadik Bejko, Primo Shllaku dhe Visar Zhiti. Po ashtu mund të them se përherë të parë, me ndonjë përjashtim të vogël, në këtë antologji u është dhënë vendi i merituar edhe poetëve: Musa Ramadani, Teki Dervishi, Beqir Musliu, Sabri Hamiti, Shaip Beqiri dhe Ramadan Musliu.
        Në këtë antologji, sikurse edhe në disa të tjera, janë përfshirë poezitë e disa poetëve nga Shqipëria, që librat e parë i kanë publikuar gjatë viteve të nëntëdhjeta, ndërsa nga Kosova nuk janë përfshirë poezitë e  asnjë poeti, që librin e parë e ka botuar gjatë asaj dekade. Njësoj pati vepruar poeti Ali Podrimja, në librin “E frikshme dhe e bukur”, me shtesën “Sprovë për një antologji” (2003). Në këtë  “Sprovë për një antologji”,  Podrimja i pati prezantuar poezitë e 6 poetëve të Kosovës, të cilët librat e parë me poezi i kanë publikuar gjatë viteve të tetëdhjeta, dhe të 7  poetëve nga Shqipëria, 6 nga të cilët librat e parë me poezi i kanë publikuar gjatë viteve të nëntëdhjeta. Në antologjinë “Zemra e qiellit”, numri i poetëve dhe poeteshave nga Shqipëria, që i përkasin brezit të viteve të nëntëdhjeta është shtuar në 7, ndërsa nga Kosova ka mbet ashtu si ishte, asnjë! Poeti më i ri nga Kosova është Halil Matoshi, i lindur në vitin 1961, i cili librin e parë me poezi e ka publikuar në vitin 1988, ndërsa poetja më e re nga Shqipëria  Ledia Dushi, është e lindur më 1978, ndërsa veprën e parë me poezi e ka publikuar në vitin 1997. Dallimi në moshë është 17 vite.
          Njëri ndër hartuesit e antologjisë, Basri Çapriqi, në intervistën dhënë “Radio Kosovës”, të cilën  më  02.11.2015 e publikoi edhe portali “Koha.net”, me titull “Leximi në krizë”, duke u përgjigjur në pyetjen e intervistueses për kriteret e përzgjedhjes, për autorët e përfaqësuar etj.;  ka treguar disa nga vështirësitë dhe dilemat,  që e kanë përcjell punën e përpiluesve: “Është punë e vështirë sepse gjithmonë e ke atë merakun që të mbesin jashtë shtatë ose tetë poetë dhe e ke vesin gjithmonë se pse nuk ke mundur t’i fusësh brenda dhe janë poashtu pesë ose gjashtë që mund të dalin çdo moment. Kështuqë, kjo është një punë që gjithmonë mbetesh me atë merak, por dikush duhet ta bëjë dhe këtë punë”. Dilemat,  brengat se mos kanë lëshuar ndonjë gabim, se mos i kanë hyrë në hak këtij ose atij autori, ose e kanë favorizuar  ndonjë tjetër, i përcjellin të gjithë përpiluesit e antologjive, për faktin se nuk ka ndonjë njësi precize me të cilën do të mateshin vlerat artistike. Andaj, është plotësisht normale që lexuesit, ata që e analizojnë, ata që e studiojnë antologjinë të bëjnë vërejtje, të shprehin dilema, të parashtrojnë pyetje dhe të mos pajtohen në disa pika me autorët e antologjisë. Unë do t`i shprehi pa hezitim disa nga vërejtjet, disa nga mospajtimet e mia dhe do t`i parashtrojë disa pyetje.
         Siç e shënova edhe më lartë në libër janë prezantuar poezitë e 8 poetëve të cilët krijimtarinë poetike e kanë realizuar para Luftës së Dytë Botërore. Shtrohet pyetja: në mesin e 332 poezive më të bukura të prezantuara në antologji, a e kanë  merituar të zënë vend edhe nga 3 poezi të katër a pesë poetëve të tjerë, që kanë krijuar në atë kohë?  Kuptohet ndonjë poet në vend se me  tri poezi do të mund të përfaqësohej me një poemë. Është fjala për poetë që kanë shkruar më shumë poezi, por vetëm një numër i vogël i tyre janë vërtet të bukura dhe e meritojnë të zënë vend nëpër antologji.
         Po ashtu, më duket se falë vlerave që kanë, e kanë merituar të jenë në këtë antologji edhe poezitë e poetëve: Besim Bokshi dhe Mirko Gashi, si dhe poezitë e disa poetëve nga Kosova, të cilët librat e parë poetik i kanë botuar gjatë viteve të nëntëdhjeta.
         Besim Bokshi (1930-2014), në fund të viteve të pesëdhjeta dhe në gjysmën e parë të viteve të gjashtëdhjeta, i ka publikuar disa poezi vërtet të bukura, të cilat i ka sistemuar në librin  “Në pritje” (1966). Ky libër me poezi, shënoi nivel më të lartë artistik se sa librat e tjerë, të botuar gjatë atyre viteve. Bokshi edhe më vonë, ç`është e vërteta rrallë, ka publikuar poezi me vlera të njëmendta artistike. Pak, por të mira. Këtë autor do ta prezantoja në antologji me 3 poezi.
         Mirko Gashi është një  poet i veçantë dhe origjinal. I vetmi poet bohem i Kosovës, në kuptimin e plotë të fjalës. Ka shkruar poezi të bukura dhe interesante sa i përket gjuhës poetike, shprehjes figurative, sa i përket ndërtimit të vargut, ritmit, rimës, sa i përket ndjeshmërisë dhe pasurisë semantike.  Pa asnjë hezitim do t`i përfshija poezitë e tij, por do të hamendesha rreth numrit të tyre. Do të mendoja pak më gjatë rreth përfaqësimit me 3 apo me 5 poezi.
           Sa ju përket poetëve të viteve të nëntëdhjeta, siç e shënova më lartë në këtë antologji janë prezantuar poezitë  e 7 poetëve nga Shqipëria dhe të asnjë poeti nga Kosova! Edhe pse një numër mjaft i madh i poetëve nga Kosova, që librat e parë me poezi i kanë publikuar gjatë viteve të nëntëdhjeta, nuk kanë dhënë diçka të veçantë, sa i përket aspektit artistik... Një numër i vogël i tyre, në raport me numrin e madh të atyre që kanë botuar, kanë publikuar edhe libra dhe vepra që si tërësi janë të realizuara, të veçanta dhe përmbajnë poezi me vlera antologjike. Andaj, po të hulumtoheshin  pak më gjatë nuk ka qenë e pamundur që të gjendeshin  tre - katër poetë, ose edhe më shumë, poezitë e të cilëve do ta pasuronin antologjinë, madje edhe me kushtin që nga krijimtaria e tyre të merreshin vetëm poezitë e publikuara para vitit 2000.

Rreth numrit të poezive me të cilat janë përfaqësuar poetët

Le të dalim te  numri i poezive me të cilat janë përfaqësuar poetët në antologji. Më duket  që Mjeda është dashur të përfaqësohet  me 7 poezi dhe jo me 3 me sa është përfaqësuar. Nuk kam asnjë dilemë, se Mjeda hynë në rrethin e ngushtë të poetëve më të mirë shqiptarë. Edhe po të zgjidheshin 10 poetët më të mirë shqiptarë të të gjitha kohërave, Mjeda do të duhej të ishte aty. Rëndom rëndësia e një poeti, vendi që zë poezia e tij në kuadër të një antologjie, caktohet në bazë të numrit të poezive me të cilat është përfaqësuar ai. Kështu kanë vepruar edhe hartuesit e antologjisë në fjalë. Poetët janë përfaqësuar me nga 7, 5, 4 dhe 3 poezi. Po të mbështetemi ekskluzivisht në këtë kriter, Mjeda nuk do të  hynte as në mesin e 50 poetëve më të mirë shqiptarë të shekullit njëzet?! Megjithatë përpos numrit të poezive, me të cilat është përfaqësuar një poet, shihet që hartuesit e antologjisë ia kanë dhënë njëfarë rëndësie edhe hapësirës, faqeve të librit, që zënë poezitë e secilit prej tyre. Prandaj, po i shënoj 10 poetë  poezitë e të cilëve zënë më së shumti hapësirë. Më së shumti hapësirë zënë poezitë e poetëve: Kadare, 7 poezi, 14 faqe; Fishta, 4 poezi, 12 faqe; Noli, 7 poezi, 12 faqe; Asdreni, 5 poezi, 10 faqe; Mjeda, 3 poezi, 9 faqe; Poradeci, 7 poezi, 9 faqe;  Zorba, 5 poezi, 8 faqe; Podrimja, 7 poezi, 8 faqe; Mimoza Ahmeti, 5 poezi, 8 faqe dhe Esad Mekuli, 5 poezi, 7 faqe. Po t`i kombinojmë numrin e poezive me numrin e faqeve, poeti më i mirë shqiptar i shekullit njëzet del të jetë Kadare. Pas tij vijnë: Noli, Poradeci,  Podrimja...   Mjeda për nga numri i poezive del të  jetë pas të pesëdhjetit, ndërsa për nga  hapësira që zënë poezitë e tij i pesti. Ai në këtë antologji është përfaqësuar  me  pjesët  “Trina”  dhe “Lokja”, të poemës “Andrra e jetës” dhe me  5 pjesët e para, përkatësisht  me 5 tingëllimat e para të  poemës sonetike “Lissus”. Vërtet pak e komplikuar gjendja! Mund të themi se Mjeda është përfaqësuar me dy punime e ato janë: “Andrra e jetës” dhe “Lisuss”; me tri: “Trina, “Lokja” dhe “ Lissus”; por kemi njëfarë baze të themi se ai është prezantuar me 10 punime, sepse aq pjesë të dy poemave i gjejmë në libër. Për mendimin tim, këtyre punimeve me të cilat është prezantuar Mjeda,  do të duhej t`u shtoheshin edhe disa të tjera, në mënyrë që ai të përfaqësohej qartësisht me 7 poezi, edhe nëse hapësira që do të zinin ato  do të arrinte në 12 apo 14 faqe. Edhe kur është në pyetje Fishta, ka paqartësi. Ai është i përfaqësuar me 4 punime mjaft të gjata të cilat i zënë 12 faqe të librit. Për nga numri i faqeve që zënë poezitë e tij në libër, vjen i dyti, menjëherë pas Kadaresë, ndërsa për nga numri i punimeve, gjegjësisht titujve vjen i dyzet e nënti!  Faktikisht te Fishta numrin e vogël të titujve thuajse e mbulon numri i madh i faqeve.
        Kur jemi te numri i poezive me të cilat janë përfaqësuar  poetët, mendoj që Eqrem Basha do të duhej të përfaqësohej me 7 e jo me 5 poezi. Edhe  Shaip Beqiri do të duhej të përfaqësohej me 5 poezi e jo me 3 me sa është përfaqësuar. Pastaj nuk më duket  që  ky poet  është përfaqësuar me poezitë e tij më të bukura. Në librin e tij të dytë “Flatat e gjymta” (1983), gjenden me dhjetëra  poezi më të bukura, se ato me të cilat është prezantuar.
       Meraku ose  brenga e sinqertë e njërit prej hartuesve të antologjisë, Basri Çapriqit, se mos kanë mbet jashtë saj, shtatë ose tetë poetë, që nuk do të duhej të mbeteshin, do ta shoqëronte secilin,  i cili do t`i hynte dhe do ta realizonte këtë projekt të ndërlikuar, aspak të lehtë, secilin që do ta kryente këtë punë me shumë përgjegjësi.
        Besoj, disa prej dilemave që i ngrita, disa prej pyetjeve që i parashtrova, disa prej zgjidhjeve që i propozova, disa prej vërejtjeve që i bëra i kanë shoqëruar, i kanë preokupuar edhe hartuesit e kësaj antologjie. Po ashtu, besoj që dilema, vërejtje, mospajtime kanë dhe shumë njerëz të tjerë, që i janë përkushtuar letërsisë, artit, poezisë, dhe nuk e di pse heshtin, pse flasin në rrethe të ngushta e nuk shkruajnë?  Debatet e argumentuara janë të dobishme e të domosdoshme. Krijuesit duhet të dëshmojnë guxim intelektual...Atyre nuk u bën nderë përgojimi dhe monologu pa jehonë, heshtja ose pëshpëritjet në rrethe të ngushta ose ndejave duke pirë kafe.
       Mbase e zgjata pak tepër me vërejtje! U mora më gjatë me këtë libër, iu përkushtova më shumë,  pikërisht për faktin  se për bindjen time është antologjia më e mirë, më e kompletuar e  publikuar gjer më tani, veçmas sa i përket poezisë shqipe të shkruar pas Luftës së Dytë Botërore, apo gjatë gjysmës së dytë të shekullit njëzet, një antologji e hartuar me përkushtim të veçantë, me profesionalizëm, me përgjegjësi, pa anime. Për ta realizuar një vepër të tillë, pos tjerash kërkohet guxim krijues, vendosmëri dhe njëlloj sakrifice. Shihet se këto cilësi i kanë  përpiluesit e saj, me siguri të nxitur nga  dashuria e madhe për poezinë shqipe, për shpërfaqjen dhe afirmimin e vlerave më të spikatura të saj. Në këtë antologji janë sistemuar dhe janë shpërfaq vlerat, në kohën kur kriza e sistemit të vlerave i ka përfshi të gjitha fushat e jetës sonë, edhe artin, edhe letërsinë, edhe poezinë.  Kuptohet, duke i shpërfaq dhe afirmuar vlerat më të realizuara, ka ndikuar ose do të ndikoj që të zmbrapsen  jo vlerat. Shpresoj që ky publikim, së paku deri diku, t`i ndihmoj të zbresin në tokë disa nga poetët me nivel mesatar ose nën të,  të cilët falë mjeteve financiare të investuara në afirmimin e vet si poet (që është aftësi për biznes e jo për krijimtari poetike) dhe aftësisë  për të  krijuar rrethe, klane, miq; aftësisë për ta reklamuar vetveten,  e kanë bind veten se vendi i tyre është në rrethin e ngushtë të  poetëve më të mirë shqiptarë, ose edhe në rrethin e ngushtë të poetëve më të mirë botërorë!