Kujtim Mateli: Në universin poetik të Kozeta Zylos

Në universin poetik të Kozeta Zylos

Nga Kujtim Mateli

Dy librat që tashmë ne kemi nëpër duar, “Diaspora si krah shqiponje” dhe“Kujtime si fletëz libri” përbëjnë një ngjarje të rëndësishme në jetën e poetes dhe publicistes së nderuar, znj. Kozeta Zylo, sepse me këto dy vepra ajo shënon një tjetër pikë kulmore në fushën e letrave shqipe. Do të ndalem shkurtimisht tek vëllimi poetik “Kujtime si fletëz libri” i cili artistikisht ka krijuar nëpërmjet poezive të këtij libri, realitetin shqiptar në të gjithë dimensionin e tij kohor dhe veçanërisht realitetin e krijuar në këto 20 vitet e fundit. Janë poezi të shkruara në një tjetër kontinent, larg Evropës dhe Shqipërisë, por ato tregojnë se poetja ka menduar dhe përjetuar realitetin shqiptar në të 365 ditët e vitit, njësoj si dhe ne që jetojmë këtu.
Kjo lidhje shpirtërore e saj me Shqipërinë dhe trojet shqiptare të kujton poemën e famshme të Dritëro Agollit që thotë se brodhi Evropës kudo, por “mbeti devolli që nga thonjtë e deri tek flokët”. Koha e pas viteve `90 hodhi rreth 1milion shqiptarë nëpër Evropë dhe Amerikë, por shumë prej tyre nuk e pranuan tjetërsimin, ata mbetën shqiptarë me zemër e me mendje. Në këtë grup që përbëjnë kockën e fortë apo shtyllën kurrizore të shqiptarëve në Diasporë, gjendet dhe znj. Kozeta Zylo e cila përbën zërin më të spikatur të këtyre shqiptarëve. Në Nju Jork (New York) të Amerikës ajo ka krijuar një copëz Shqipërie, ka krijuar institucionet ku flitet dhe mësohet shqip bashkë me bashkëshortin e saj z. Qemal Zylo. Ka krijuar një realitet fizik që është i prekshëm për cilindo që shkon atje të mësojë shqip apo të flasë shqip të television Alba Life. 
 Me librat e saj dhe veçanërisht me poezinë, ajo ka krijuar një realitet artistik duke depërtuar tek çdo shqiptar i Amerikës që kërkon ta përjetojë emocionalisht atdheun e vet. Në udhën e saj poetike vëllimi “Kujtime si fletëz libri” është një himn për trojet shqiptare, për njerëzit kurajoz që  duan dhe luftojnë fort për një të ardhme më të mirë për Shqipërinë dhe shqiptarët kudo që ndodhen. Në këtë realitet ku njerëzit prodhojnë vlera, nëpërmjet të cilave mbahet në këmbë dhe lëvizë drejt përparimit dhe progresit shoqëria njerëzore, ekziston dhe një tufëz njerëzish që bëjnë të kundërtën. Ndaj këtyre njerëzve, poetja e ka bërë vargun e saj kamzhik duke i goditur pa mëshirë. Duket sikur shqetësimi i saj kryesor është pastrimi i shoqërisë nga njerëz të tillë. Ndaj dhe ky vëllim poetik hapet me poezinë “Anonimët me kokë të prera”.
Janë rritur shumë komentuesit anonimë në faqet oneline të gazetave ku gazetarëve dhe njerëzve të guximshëm që përballen me problematikën e realitetit shqiptar, u kundërvihen njerëz anonimë që e fshehin identitetin e tyre. Këta janë me qindra dhe mijëra dhe që shumohen vazhdimisht, që nxijnë me komentet e tyre punën e mirë. Këtyre anonimëve mund t`u gjendet një zgjidhje dhe gazetat mund t`i mbyllin komentet, por problemi është tek realiteti i krijuar në shoqërinë shqiptare, sepse ata do të gjejnë mënyra të tjera për të ruajtur ekzistencën e tyre.
Nuk i ka mjaftuar një poezi e vetme për ta demaskuar rrënjësisht këtë dukuri negative që krijojnë anonimatët, por realizon dhe dy poezi të tjera të titulluara : « Anonimi me emrin qen » dhe « Miushët anonimë ». Secila prej tyre ka orgjinalitetin e vet dhe të tria së bashku krijojnë tablonë e plotë të njeriut anonim, i cili nuk e gëzon lirinë që i është dhënë për të krijuar personalitetin e tij. Ata nuk kanë vend në  shoqëri dhe në vargje klasifikohen jashtë shoqërisë njerëzore: Citojmë
« Anonimët nuk i dalloj dot nga minjtë,
njëlloj fshihen, një turi kanë.
Për strehim kanë vrimat
dhe nëpër orteqe komentesh të ndyra,
fusin turirin të brejnë lisat… »
2
Një tablo tjetër krijojnë poezitë e këtij vëllimi për ata që i dolën zot vatanit në momente vendimtare, për ata që flijuan jetën dhe mbetën përjetësisht në zemrat e njerëzve dhe në vargjet e poetëve. Ismail Qemali e Isa Boletini janë portretizuar në poezitë « Gjithë trojet kanë një Vlorë » dhe « Ismail Bej Vlora ».  Ibrahim Rugova jepet si lideri vizionar i rezistencës paqësore në poezinë  « Burri shqiptar Ibrahim Rugova », ndërsa  legjendari Adem Jashari dhe luftëtarët e UÇK janë skalitur mjeshtërisht në poezinë « Për ty Kosovë ». Në këtë hapësirë të trojeve shqiptare ku jeta dhe heroizmi janë binjake me njëra-tjetrën, do të zërë vend dhe Tepelena, Tepelena e heronjve dhe burrave që lanë emër në rrjedhë të historisë.

Një vend të veçantë do të zërë dhe Mezhgorani, ku derdhi gjakun Heroi i Popullit Asim Zeneli dhe që poetja e ka përjetësuar me poezinë « Në harkun e qiellit vetëtimë ». Në këtë hark qiellor që lidh dy male : Trebeshinën dhe Shëndëllinë dhe që njihet si vendlindje e trimërive, ndodhet Mezhgorani dhe gryka që mban emrin e tij, me banorë të vjetër sa dhe vetë bota. Kjo lashtësi nuk vërtetohet vetëm nga toponimia e emrave si: Kroi i Erës, i Diellit dhe Hënës, por edhe nga arkeologjia, ku poshtë tij, në Sajmolë, Vjosa rreh me dallgët e saj një mur antik, i ndërtuar në mijëvjeçarin para Krishtit, i quajtur ndryshe pellazgjik. Përmasat e gurëve me rreth 2m gjatësi dhe gjysmë metri lartësi e bëjnë atë të kategorisë së parë, megjithëse ai ende u fshihet syrit të njerëzve nën degët e rrepeve të moçëm dhe ata që dinë për ekzistencën e tij janë të paktë. E kush tjetër i ndërtoi këto mure veç banorëve të Mezhgoranit dhe të atyre përreth?  Këto vlera të rralla, të gërshetuara me natyrën e bukur, poetja i ka përjetësuar në poezinë e magjishme “Simfonia mezhgoranase”. Aty gjendet e ndërthuar historia e largët e të parëve tanë me historinë e kohëve moderne, e heroizmit të brezave të shkuar me guximin e brezave të sotëm. Atje, në shpatin jugperëndimor të malit të Trebeshinës, bukuria e shpirtit njerëzor dhe bukuria e natyrës shkrihen me njëra-tjetrën, atje hëna varet si fener në degët e manave të bardhë për t`u ndriçuar udhën vashave që shkojnë të mbushin ujë. Ajo i portretizon gratë mezhgoranase si ëngjëllore të zbritura nga qielli që zbukurojnë shtëpinë me duart e tyre ta arta. Poetja e vazhdon më tej pikturën e saj. Mezhgorani nuk është një vend i izoluar nga pjesa tjetër e botës, madje gjason dhe është bërë pjesë e saj. Citojmë:
Fushat e grurit mbushur me paparune të zjarrta,
si piktura e famshme e artistit holandez Van Gogut,
dallgëzohej dhe gufohej si gjoksi i Pamela Anderson,
që shpërthente në vështrime të ndezura si frutat vishnje të qershive,
që vashat i varnin si vath në vesh.

3
Ashtu si tërësia teritoriale e një vendi është e paprekshme, po kaq e paprekshme është dhe historia e tij. Territori dhe historia e një vendi nuk mund të ndahen nga njëra-tjetra dhe secila ka institucionet e saj që i ruan. Pas cënimit të historisë së një vendi nga dashakeqës të vendeve të tjera, vjen dhe cënimi i territorit të atij vendi. Poetja ndan me lexuesin e saj një shqetësim që është publik. Pseudohistorianët e vendeve fqinj kërkojnë të tjetërsojnë historinë e vendit tonë, por prej gardinëve të saj, që janë institucionet tona shkencore dhe ato politike ka heshtje. Poetja është e drejtpërdrejt siç është dhe opinioni publik dhe në poezinë “Liderë të frikshëm” do të shprehet :

….emra ilirësh,
të ndryshuar dhunshëm,
nga liderë të pabesë grekë,
që janë futur si kali i Trojës,
në palcën e tokës sime
dhe me leje të sahanlëpirëse,
apo historianëve të dalë boje,
kafshojnë historinë me dhëmbë gjarpri të zi.
E ashpër është poetja me gardianët e historisë shqiptare, por nëse poeti nuk do ta ngrinte me forcë zërin e tij për çështje që shqetësojnë themelet e një kombi, përse do t`i duhej poeti një shoqërie ? Poeti përfaqëson popullin në planin artistik : ligjërimin bisedor të njerëzve të zakonshëm, poeti e kthen në ligjërim artistik për t`i dhënë fjalës më tepër forcë dhe siguri.
Mendimi poetik ka më tepër jetëgjatësi se mendimi i shprehur me gjuhën e zakonshme, ndaj poetja Kozeta Zylo është kujdesur shumë për vargun, e ka skalitur atë me kujdes, i ka dhënë forcën e duhur për ta bërë komunikimin e saj sa më të ngrohtë. E falënderojmë znj. Kozeta Zylo për magjinë e vargjeve që ajo na ka dhuruar dhe i urojmë suksese në udhëtimin e saj poetik.