KËNGA E TËRBAÇIT, THESAR I FOLKLORIT SHQIPTAR
Nga Albert HABAZAJ, studiues
Kur ishim
të vegjël, shikonim më të rriturit që mblidheshin grupe - grupe dhe i dëgjonim
si këndonin aq mirë, aq bukur, aq natyrshëm. Na dukej se konkuronin me biblibat
e malit. M’u kujtua një burrë i asaj kohe. Pa sy qe. Po Zoti, në vend të
gurmazit, i kishte vënë një bilbil në fyt, thoshnin pleqtë. Prënjo Xhaka quhej.
Ishte biblbil gjyzar, siç thoshnin lisat e moçëm në vitet ’65 -‘70 të shekullit
XX për këtë banor të Tërbaçit, që s’ kishte sy, po zë kënge si ai s’kam dëgjuar
deri më sot. Ata burra, kur bëheshin tok, sidomos pasdarkeve apo nëpër dasma e
festa tradicionale, këndonin këngë të shtruara, në shtrat, këngë tabani, këngë
burimi, që të kënaqnin shpirtin me atë karakterin e tyre sinkretik, që e bën
folkorin krijimtari artistike specifike. Me ato fjalë që ngjitnin, që zinin
vend e mbaheshin mend, që i krijonin në moment, si të zgjedhura me dorë, si
bleta zgjedh nektarin nëpër lule, vargje të atypëratyshme, sa të thjeshta aq
sublime, me bukuri estetike, me melodi të pëlqyeshme, me një akustikë magjike,
me veshjen karakteristike, që u kishte hije, në atë mjedis, në atë kohë dhe
hapësirë praktikmi, kënga e atyre burrave të lartë e hijerëndë më dukej se
vinte tek ne e kulluar nga një burim hyjnor. Me të drejtë gjeniu Kadare (vetëm
burokratikisht ende i pashpallur si Nobelist nga Akademia Suedeze) e cilëson
folkorin shqiptar “Autobiografia e popullit në vargje” (1971, 1980, 2002). Kur
ishim të vegjël e të rriturit na merrnin pas, dëgjonim që flisnin për Këngën
Himarioçe, për Këngën smokthinjoçe dhe për këngën Tërbaçioçe. Kuptuam më vonë
që, në vijë kronologjike, se këto tre variante, melodi, apo avaze, si flitej
nëpër lokalitetet përkatës, ishin tre stilet muzikore që e pasuruan dhe e
ngritën artistikisht këngën labe në veçanti dhe shtuan një shufër floriri në
minierën e artë të Folkorit Shqiptar. Në atë kohë, (ende pa dalë televizioni)
Radio Tirana kishte një program, Radio Posta quhej dhe jepte këngë që të
zbukuronin botën e brendshme, të mbushnin shpirtin me dashuri, me ndjenja të
larta se ishin kënëg të ngrohta, të bukura si thëllëza, jo si ca laraska e
sorra që dalin fatkeqësisht sot (edhe ndër këto vise), kishte një emision me
këngë popullore, i cili realizohej dhe me një nënndarje të titullura: Këngë
labçe, vënçe, himarioçe, që më vonë nga studiuesit e folkorit u emërtuan këngë
polifonike labe (Spiro Shituni, Agron Xhagolli, 1986: ndër figurat më të
spikatura të folkoristikës shqiptare, me që kënga labe këndohet nga shumë zëra
- shën im: A. H). Këngët labe himariote të Neço Mukës deri te
Dhimitër Varfi, ato smokthinjote të Qazim Ademit deri te Hysen Ruka dhe Këngët labe tërbaçiote të Kujtim Micit me
Sinan Hoxhën e Syrjat Hodon janë tre maja malesh me trëndelinë në diell e
suferinë, në Vargmalin Folkorik Madhështor të Folklorit Shqiptar, që shkëlqen
në Etnokulturën Kombëtare. Shkëlqyen në ato vite stile e variante, si një
mozaik ylberor, që e ngritën në nivele artistike të larta këngën labe me grupe
të mëdha nga pesha specifike, si grupi i Pilurit me të madhin Lefter Çipa, i
Bënçës me Maliq Lilën e paharruar, i Vranishtit me Muhamet Tartarin e
papërtuar, i Tragjasit me Hamdi Pulon vargbrilant, “Violinat” e Lapardhasë me
ustain e labërishtes Feti Brahimi. Në sotshmëri është grupi i Dukatit me Fatosh
Likën etnopërbashkues që është ngjitur në majë të Malit Folklorik. Dhe të
tjerët ecin, fushave, brinjave, kodrave të shpirtit të gjerë të Folkorit
Shqiptar, që kemi si visar ne labët, si pjesë e së tërës etnokulturore. Të
gjithë ë eduan majën, por jo të gjithë arrijnë. E rëndësishme është që rrjedh e
nuk shteron kurrë ujët e kulluar nga Gurra Popullore.
***
- Janë
mbi 400 këngë të kënduara nga grupi i Madh i Tërbaçit, ku përveç teksteve të
Dragoit të Këngës Kujtim Mici - Mjeshtër i Madh, këndohen këngët e bardëve të
traditës edhe të autorëve të njohur jotërbaçiotë.
- Grupi i
parë që bëri emër doli në skenë në vitin 1967, si vijim i grupit të vjetër të
Riza Beqirit, Sefer Bilbilit, Tahir Lilos me shokë.
- Grupi i
valleve qe një meteor që shndriti me Mujo Gjondedën, Mejdi Skëndon, Kujtim
Micin, Rexhep Abazin, Abaz Abazin, Qazim Çelon, Ago Rustemin (Beqiri), Qazim
Abazin, Asllan Nikën dhe Izet Skëndon e Rrapush Mehmetin që mbyllin Harkun e
Vetëtimave me 11 valltarë sa 11 male, që mbetën të paharrueshëm, të
papërsëritshëm, të paarritshëm!
- Kur
flasim për këngën polifonike, në qoftë se është një Tërbaç (për këngën), gjysma
është një Nebi Xhakë.
- Syrja
Hodo është pasuri kombëtare.
- Sinan
Hoxha është themeli i këngës së re të Tërbaçit.
- Endri
S. Hodo duket si filiz i gjelbër i këngës labe.
***
E di që
këto rreshta që po shkruaj për Tërbaçin dhe këngën e tij janë më të thjeshta se
sa e ndiej unë brenda shpirtit polifoninë labe të vendlindjes time. Nisa një
ndërmarrje të vështirë, por duke qenë i bindur se një punim sado modest për
këngën e madhe Tërbaçiote është kurdoherë më i dobishëm se heshtja nuk
ngurrova t’i përvishem një diskutimi të
tillë nëpërmjet këtij studimi në maket, i cili shpresoj të ngjallë interesim.
Kënga si transmetuese gojore, zanore e traditave, zakoneve, e vlerave njerëzore,
e mënyrës së jetesës bëhet zëdhënëse në breza, duke realizuar një mision të
lartë fisnik sa që mund të përdoret seriozisht si një dëshmi historike me
ngjarje, data, personazhe, periudha e bëma të të parëve tanë. Vini re sa qartë,
në pak fjalë na kthjellon origjinën tonë kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit
(është fjala për këngën “Lindi luania luanë” kënduar në Festivalin Folklorik
Kombëtar të Gjirokastrës më 1973, me tekst të Kujtim Micit, kënduar nga grupi i
burrave me marrës Sinan Hoxhën e papërsëritshëm, kthyes Rexhep Abazin me famë,
sepse futi për herë të parë të kthyerit me grykë në Tërbaç, me hedhës Bilbil
Xhakën e mrekullueshëm, që çeli një periudhë të artë të hedhjes së këngës së
Tërbaçit sikurse Sinan Hoxha, duke kujtuar e ngritur në një stad të ri hedhjen
hyjnore himarjote të incizuar në pllakat disqet “Pathe” të Parisit, qysh në
vitet 1929 dhe 1930 me Koço Çakallin, Neço Muko (H. Marjoti), Tula Paleologu,
Tefta Tashko, Llambi Turtulli, Kleo Georga, Dhimitri Rumbo, P. Kokaveshi, A.
Bala*, që u dritëroftë shpirti atje ku prehen të qetë si fisnikë të trëndafiltë
të këngës së shkëlqyeshme lirike që bënë! Të rikthehemi tek kënga e Tërbaçit të
Kujtim Micit që thotë: “Nëna shqipëtare,/ Mbes’e ilireshës,/ Ke lind’ e ke
rritur/ Trima dhe të besës”. Ja si bëhet kënga e popullit e respektuar dhe e
vlerësuar jo vetëm nga komuniteti qytetar, por e përfillur, edhe nga elita
intelektuale, studiues, historianë e gjuhëtarë, sepse ka peshën e vërtetë të
një burimi autentik. Nëna shqiptare është mbesë e ilireshës. E thotë qartë,
saktë dhe e sigurt kënga faktin historik, prejardhjen tonë ilirjane. Gjuha u
mbrujt bashkë me këngën dhe të dyja mbajtën njëra-tjetrën. Kur plagosej gjuha
luftonte kënga, dhe, atje ku kënga mundohej të vritej, gjuha lëshonte ilaçin e
shërimit e të mbijetesës. Për fat kënga “Lindi luania luanë” është e
regjistruar edhe nga Instituti i Kulturës Popullore: Bob. 982/6. Po e japim për lexuesin tonë dhe
dashamirësit e polifonisë si buqetë këtë këngë të transkriptuar nga
specialistët e folklorit shqiptar: (Shih: Neço Muko (H)Marjoti: Zemra kërkon
miqësinë: Vepra letrare, përgatitur prej Andrea Varfit;Tiranë: Toena, 1996). Në
guidën folklorike “Vlora nëpër festivale” - Festivali Folklorik Kombëtar
Gjirokastër, 2004 bëhet edhe një paraqitje e shkurtër e grupeve pjesëmarrëse të
qarkut të Vlorës. Në këtë festival, gjë që plotëson historikun e këngës
popullore të trevës. Ndër të tjerë, patjetër që jep profilin edhe të grupit
tonë. Në këtë manual shkruhet “Grupi i Tërbaçit është një nga grupet më të hershme
të polifonisë labe të trevës së Vlorës. Kënga për ta
ka qenë si ushqim i shpirtit. Rapsodët e mirënjohur të këtij grupi që nga
Xhebro Gjika, Arshi Xhelili, Hyso Salati, Sinan Mullahu, Izet Skëndo e deri tek
i mirënjohuri Kujtim Mici kanë qenë furnizuesit kryesorë me tekste po në këtë
grup. Grupi është pjesëmarrës pothuajse në të gjithë Festivalet Folklorike
Kombëtare dhe në disa prej tyre dhe është vlerësuar me çmime e medalje. Vlen të
përmendet marrësi kryesor i këtij grupi Syrja Hodo, i cili me zërin e tij
kumbues dhe mjaft melodioz di të transmetojë emocionet e këtij repertori të
shumtë që ruan ky grup” (Shih: “Vlora nëpër festivale”, Vlorë: Triptik; 2004,
f. 18). Kuptohet që ndryshimet e sistemit pas viteve ’90 shkaktuan edhe
çorientime deri në prishjen e traditës së organizimit të Festivaleve që
bëheshin në kalanë e Gjirokastrës një herë në pesë vjet, ku tundej kalaja e
gjëmonte Mali i Gjerë. Përveç një harrese të
plote 7 vjeçare për visaret e folklorit, edhe sofra e festivalit u zhvendos nga
kalaja e Gjirokastrës në atë të Beratit. Edhe pse Vlora nuk u vlerësua (nuk po
merremi me arsyet e ditura apo të paditura) por Vlora polifonike e shfaqi
përsëri gjallërinë, freskinë dhe origjinalitetin e folklorit të trevave të saj,
saqë në koncertin përfundimtar në Tiranë, në Pallatin e Kongreseve, nga grupi i
Vlorës u muarën shtatë materiale muzikore, nga më të mirat kur rrethet e tjera
kishin vetëm nga një apo fare asnjë. Viti 2000 na gjen përsëri në kalanë e
Gjirokastrës, por në bazë Prefekture këtë radhë, ku Vlorës i shtohen Saranda,
Delvina dhe rrethinat e tyre. Në guidën që cituam përmendet një fakt
interesant, që të bën të ndihesh mirë e krenar për vlerat e pashtershme të
gurrës sonë popullore. “Nëse Vlora çoi në festivalin Folklorik të Gjirokastrës
një sasi vlerash të spikatura, shkruhet në këtë historik - në Vlorë mbetën po
aq vlera të tjera”. (Shih: “Vlora nëpër festivale”, vep. e cit., f. 13). Ky
fakt na kujton një thënie lapidare të enciklopedistit Sami Frashëri:...”Banorët
e Labërisë, kanë prirje dhe aftësi natyrore për poezi dhe këngë...”. Grupit
polifonik të Tërbaçit i ra shorti të hap tiparin për grupin e prefekturës së
Vlorës. Kënga “O shokë do zëmë një këngë” vjen si një oshtimë nga malet e
Labërisë si një shpalosje e fustanellës labe, me zërin plot kumbim të
këngëtarit të mirënjohur e poetit Syrja Hodo” shkruhet në këtë historik të
Vlorës së Festivaleve Kombëtare të Folklorit. (Po aty, f.13). Janë kuptim plotë
vargjet e kësaj kënge që ka bërë Sinan Mullahu:” O shokë, do zëmë një këngë,
/Do ma mbani a ta lëmë!/ Medet ne për mëndjen tënë,/ Mbetëm shamata e grënjë./
Nga e gjithë puna që bëjmë,/ Një metër vend do zëmë/ Dhe ajo gur e shkëmbënjë,/
O baltë e kuqe këlkënjë./ Këngët-o, dertet – o/ Këngë e derte pambarim...”.Kjo
është bëra para një gjysmë shekulli e më shumë, që më 1945, pra 65 vjet më
parë. E këndoi grupi polifonik i Tërbaçit në Festivalin Folklorik Kombëtar të
Gjirokastrës. Sa aktuale, ç’mesazhe të qarta që na përcjell. As ke ç’u shton,
as ke ç’tu heqësh edhe pse 65 vjet s’janë pak. Lum kush ka fat të gdhendë
vargje të tilla. Faleminderit, xha Sinan! (Shih: gazeta “Labëria”. Albert
Habazaj: “Një tufë me lule”, data 15 gusht 2002, f. 7, 11). Edhe në FFK
Gjirokastër 2004, së bashku me grupet e tjera pjesëmarrëse të Qarkut të Vlorës,
Tërbaçi u paraqit siç i ka hije. Ja çfarë shkruan studiuesi e poeti Kozma
Billa: “Me mjeshtëri të pazakontë vjen tema e atdhetarisë, e cila përcillet
bukur me vargjet e Çajupit të madh “Mëmëdheu”, nga grupi i mirënjohur i
Tërbaçit. Ajo ka një vlerë të madhe dhe aktuale edhe sot ku një pjesë e madhe e
popullsisë ka emigruar. Dihet që historia përsëritet dhe si e tillë kjo këngë
është një grishje, një thirrje e fortë popullore, ku në refren të çdo strofe
ajo të ngjeth dhe të krijon një emocion të thellë për ta dashur dhe për të mos
e harruar mëmëdheun” (Shih: “Guida e situar, f. 21). Sipas Prof. Dr. Bardhosh
Gaçes - Mjeshtër i Madh: “Vlora dhe Shkodra janë dy qytete shqiptare
të kënduara më shumë nga bardët popullorë dhe kjo edhe nga ndikimi i
vjershërimit të Ali Asllanit e të Gjergj Fishtës....Në vitet 1990-2000,
vargjet poetike të Ali Asllanit kanë marrë një përhapje edhe më të gjerë në
jetën folklorike labe...Edhe kënga: “Më lejon ta puth njëherë” është kënduar
nga grupi polifonik i Tërbaçit, sipas vargjeve të poezisë me të njëjtin
titull...(Shih: Gaçe, Bardhosh: “Përkime
poetike midis poezisë popullore dhe poezisë së shkruar shqipe; Vlorë: Triptik,
2010). Përveç teksteve të Pelivan Bajramit, që është tërbaçiot me rrënjë,
grupi i Tërbaçit ndër vite ka kënduar tekste të autorëve të njohur, por jo
tërbaçiotë. Fjala vjen kënga “O ju nëna tërbaçiote” është e Lefter Çipës -
Mjeshtë i Madh dhe e këndon si shenjë mirënjohjeje grupi i Tërbaçit. Kjo tregon
që përveçse këto këngë janë futur natyrshëm në Tërbaç dhe kanë fituar autoktonicitet
në të tëra përmasat, Kujtim Mici si udhëheqës vizionar i grupit e si autor i
fuqishëm e i pazëvendësueshëm për këngën e madhe të grupit të tij tekstet
mbresëlënëse që i kanë dhuruar miqtë e mëdhenj të këngës si Lefteri etj. Kjo
tregon botën e begatë shpirtërore, frymën e hapur përfshirëse që ka tërbaçioti
dhe Tërbaçi ynë. Kënga “Dy vajza, të dyja labe” kushtuar heroinave Persefoni
Kokëdhima e Bule Naipi është tekst i Kujtim Micit, që e mirëpriti dhe e këndoi
me grupin e Himarës bilbili Dhimitër Varfi
në Festivalin Kombëtar të Gjirokastrës në vitin 1973, vit kur Vlora
fitoi çmimin e parë për folklorin. Shumë këngë të tij janë interpretuar nëpër
skena lokale e kombëtare edhe nga grupi i Bratit, Bolenës e janë transmetuar
mbarë Labërisë... I frymëzuar nga këto vlera të padiskutueshme, shkruaj në kohë
të reja himnin e Tërbaçit në një trajtë të re: “Marr frymë Tërbaçi/ të ngrohtë,
të ëmbël,/ një mëllë kulaçi,/ një rreze për ëndërr./ Lavdia merr qiell/
mirësisë tënde./ O Tërbaç, me diell/ i mbush këto vende./ Ne - trojet
spërkatur/ me dritë dashurie,/ o Tërbaç i dashur,/ o vëlla me yje!/ Foleja e
Shpresës,/ buza e besimit,/ o gurra e besës,/o drita e Trimit!
Facebook
Twitter
Google+
Digg
