Nina Sabolik: Kadare duhet të fitojë çmimin Nobel

Përse Kadare duhet të fitojë çmimin “Nobel” 2013?

Nga Nina Sabolik

Unë duhet ta urrej Ismail Kadarenë. Duhet ta urrej sepse unë jam maqedonase dhe ai është shqiptar, dhe dy popujt tanë kanë qenë armiq prej shekujsh dhe lufta më e fundit mes tyre ishte para një duzinë vitesh. Unë duhet ta urrej sepse në një takim të fundit të qendrave ndërkombëtare PEN në Bled (Slloveni) ai ishte i vetmi që refuzoi të firmoste peticionin për njohjen e Maqedonisë sipas emrit kushtetues, një peticion i nënshkruar nga të gjithë shtatëdhjetë anëtarët e PEN, përfshi pesë shkrimtarët e tjerë shqiptarë. Unë duhet ta urrej Ismail Kadarenë sepse, me sa duket, ai ka bashkëpunuar me regjimin e Enver Hoxhës, dhe nuk protestoi mjaftueshëm për mizoritë e komunizmit, mizori të ngjashme me ato të Jugosllavisë komuniste që kanë bërë kërdinë mbi familjen time për më shumë se tri gjenerata. Megjithatë, pasi lexova novelat dhe tregimet e tij, jo vetëm që nuk e urreja, por doja ta nominoja për Çmimin Nobel për Letërsinë për 2013. Më lejoni të shpjegoj përse.

Kadare ka lindur më 1936 në Gjirokastër, një qytet i vogël përrallor në malet e Shqipërisë jugore, që ka qenë suaza e disa prej novelave të tij, përfshi Kështjellën (1970). Gjithashtu ka edhe atë dallimin ironikisht të veçantë të të qenit vendlindja e Enver Hoxhës, diktatorit komunist të Shqipërisë. Kadare ka qenë gjithashtu anëtar i parlamentit komunist për më shumë se pesëmbëdhjetë vite para se të kërkonte azil politik në Francë në 1990, pesë vite pas vdekjes së Hoxhës dhe në prag të rrëzimit të sistemit komunist në 1991. Ai shërbeu si kryetar i institucionit kulturor që vëzhgohej rreptë nga bashkëshortja e diktatorit dhe krahu i tij i djathtë, Nexhmije Hoxha. Bile ai publikoi novelën Dimri i Madh (1977) si një himn për udhëheqjen e Hoxhës dhe distancimin e Shqipërisë nga Rusia staliniste në 1961.

Në anën tjetër, shumë prej librave të tij ishin të ndaluar përgjatë tridhjetë viteve që ai kaloi si shkrimtar në Shqipëri. Në mes tyre ishte ajo që konsiderohet si novela e tij më e mirë Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave (1981), që bën paralelizma mes regjimit të Hoxhës dhe një vendi të trilluar ku ëndrrat shqyrtohen për shenja të disidencës politike. Megjithatë, pavarësisht mendimit të tij të lirë, Kadare jo vetëm që mbijetoi por edhe lulëzoi në një vend ku shkrimtarët rregullisht internoheshin, burgoseshin apo ekzekutoheshin për shkelje shumë më të vogla ideologjike.

Ashtu si narrativa e Kështjellës, ashtu si edhe ajo e familjes sime, ku komunistë të thekur, borgjezë socialistë liberalë dhe konservatorë antikomunistë përziheshin dhe martoheshin me njëri-tjetrin, jeta politike e Kadaresë nuk ka një kufi të mirëpërcaktuar midis komunistit “të keq” dhe disidentit “të mirë”. Në fakt, në krijimet e tija, Kadare përdorë lenten e historisë për të treguar natyrën e formuar të disidentit politik. Kronisti, oportunist politik, i Kështjellës, për shembull, ndërton historinë e përplasjeve mes ushtrisë otomane dhe armikut shqiptar, që nga ana tjetër transformohet nga kritikët bashkëkohor në një narrativë për përplasjen midis komunistëve dhe kundërshtarëve të tyre. Kështjella, ashtu si disidenca e Kadaresë, është një alegori e alegorisë. Në zemër të saj, nuk është thjeshtë një kritikë për komunizmin por edhe një reflektim mbi relativitetin kulturor të përfaqësimit historik. Të kesh qenë shkrimtar në Shqipërinë komuniste duhet të ketë qenë pak a shumë e ngjashme me të qenit kronist i një ushtrie të madhe lindore në ditët e Perandorisë Osmane. Përshkrimi që Kadare i bën Tursun Pashës, komandantit të ushtrisë otomane te Kështjella, një zëvendësues për Enver Hoxhën dhe diktatorët ushtarakë kudo, është i qartë në këtë drejtim. “Nata ishte e mbarsur dhe ai ishte në barkun e saj, i vetëm fare”- është, për shembull, se si e përshkruan kronisti gjendjen emocionale të Pashës në prag të pushtimit. Një personazh i turbullt në vitet e tij të mugëtira, i shqetësuar për të tatëpjetën që kishte marrë karriera e tij ushtarake, Tursun Pasha ndihej i dërmuar nga pesha personale, por edhe qytetëruese, e detyrës që i ishte caktuar. I burgosur i dyshimeve të veta, ai përballet me vlerën e jetës së tij të kaluar si shërbëtor dhe krijues i një perandorie të re mizore. Në fund të vigjilës së tij, një qiell flakë i kuq që del nga Lindja paralajmëron një rrethim të vështirë dhe vdekja e tij është i vetmi çlirim nga burgu i perandorisë. Prandaj, “barku i errët” i natës shërben për disa qëllime simbolike, është grindja e përbrendshme e dikujt që nuk i shpëton dot peshës shtypëse të historisë, është zgjedha e një perandorie të madhe që zgjerohet kah perëndimi, dhe, në mënyrë të tërthortë por të pagabueshme, perandoria komuniste e Stalinit. Vetëvrasja e Tursun Pashait në fund të rrethimit thekson kuptimin e zymtë të kësaj metafore, vdekja e tij bëhet “njëfarë askundvendi, një vend me të vërtetë përtej ligjit dhe jashtë botës dhe Perandorisë”.

Një tjetër element i Kadaresë i kritikave ndaj regjimit të Hoxhës është sulmi i tij ndaj idesë së ç’kombëtarizimit, që te Kështjella lind nga padishahu, apo sulltani, që ishte edhe një argëtim i parapëlqyer i perandorive komuniste më të fundit. “Padishahu i madh,” na informon intendenti, “ka të tjerë burra që punojnë për të, që merren me probleme të këtij lloji. Ata janë specialistë të ç’kombëtarizimit….artistë në kalbjen dhe gërryerjen e kombeve.”

Këta “artistë” kryejnë dëme përbrenda, dëme që mbahen sekret nga rangjet e tyre, epo, po, është e keqja që mund t’i gjunjëzojë ata [kristianët].” Me fjalë të tjera, ideologjia, më shumë se fjalët, mund të thyejë një komb: “Ti nuk mund ta quash një komb të pushtuar derisa t’i kesh pushtuar Perëndinë.” Ashtu si edhe komunizmi, që erdhi në pushtet nëpërmjet revolucioneve të përgjakura që në fund dështuan, ushtria otomane nuk mund t’i thyejë luftëtarët shqiptarë vetëm me forcë; fortesa e vërtetë e një kombi janë mendja dhe zemra e popullit. Te kjo temë Kadare rikthehet te novela e tij Aksidenti (2010) që gjurmon influencën korruptive dhe të përçudnuar të vlerave perëndimore në Europën Lindore postkomuniste. Tek Aksidenti, megjithatë, armiku nuk është diktatori komunist, por sulmi ideologjik i vlerave të padiskutuara perëndimore, të cilat, në emër të lirisë, kanë shembur thelbin moral të Shqipërisë postkomuniste.

Ndryshe nga autorët e tjerë disidentë nga regjime diktatoriale të ndryshme, Kadareja nuk e sheh dritën në fund të tunelit historik. Nuk ka arratisje nga cikli i përjetshëm i konfliktit dhe pajtimit. Lufta vazhdon, nën shumë petka të ndryshme. Nuk ka shpëtim në anën tjetër të gardhit, as në vijën e parë të revolucionit fisnik. Në këtë sens, rrethanat e Kadaresë sfidojnë nocionin e Josepf Brodsky-t se mërgimi, fizik apo mendor, është e vetmja përgjigje e arsyeshme për një regjim shtypës. Për Kadarenë, e vetmja mënyrë për t’i rezistuar një diktature, qoftë komuniste, koloniale apo neokoloniale, është ta luftosh, përsëri dhe përsëri, nga përbrenda, nga thellësia e shpirtit tënd. Mërgimi nënkupton një besim naiv në superioritetin moral të dikujt mbi dikë. Dhe këtu qëndron shpjegimi për ngurrimin e Kadaresë për të nënshkruar peticionin e delegatëve të Maqedonisë për të njohur emrin e Maqedonisë-si një gjest politik, këto peticione në mënyrë të pashmangshme të kërkojnë të marrësh anë: “Ose je me ne, ose je me ata,” siç thoshte George W. Bush. Roli i shkrimtarit nuk është të zgjedhë midis fraksioneve ideologjike, duke i shërbyer interesave të njërit apo të tjetrit, por të përfshihet në një kritikë të sinqertë dhe të hollë të secilës dhe, në fund, të tërheqë vëmendjen tek ajo që të gjithë ne e kemi të përbashkët—humanizmi ynë.

Të gjitha kundërshtimet për nominimin e Kadaresë për çmimin “Nobel” burojnë nga i njëjti burim: paaftësia e audiencës perëndimore për të lënë pas provincializmin e vet kulturor dhe të vlerësojë një shkrimtar që nuk i përshtatet stereotipit të botës kulturore si, siç e përshkruan James English, një përzierje shumëkulturore me shije lokale.

E para e këtyre kundërshtimeve, ideja se Kadare nuk ishte mjaftueshëm disident dhe se ai bashkëpunoi me regjimin e Hoxhës, dalin nga një kuptim tipik perëndimor i disidentit komunist si një figurë zëlartë, alla Solzhenitsyn që publikon veprën e vet me gjithë rrezikun e mundshëm dhe pastaj emigron në Perëndimin vezullues dhe të lumtur—një version hollywood-ian i disidentit të Europës Lindore. Kadare në anën tjetër i përket turmave të padukshme që i bënë rezistencë regjimeve diktatoriale nga përbrenda, një akt shumë më i guximshëm dhe më heroik. Kadareja mbijetoi për më shumë se dyzetë vite duke publikuar novelat e tij të heshtura, por pagabueshmërisht, antikomuniste nën hundën shumë staliniste të Enver Hoxhës. E vetmja gjë që do e bënte më shumë hero do të ishte nëse ai do të kishte vdekur nën persekutim (një mundësi e vazhdueshme) dhe t’i publikonte novelat e tij heretike nga vetë parajsa komuniste.

Kundërshtimi i dytë, i ngritur nga, as më pak e as më shumë, por vetë orakulli i shijes letrare kulturore, kritiku i The New Yorker James Wood, ka të bëjë me novelën më të fundit të Kadaresë Aksidenti, e cila sipas Wood “është e rrallë dhe shpesh e fuqishme, por është paksa shumë e rrallë, saqë brinjët e alegorisë shihen tejpërtej, në një dallueshmëri të dhimbshme”. Ndërsa një analizë e hollë e novelës nuk është qëllimi i kësaj eseje, është e qartë nga eseja e Wood që fabula  kryesore përfaqëson “një alegori për joshjet dhe burgosjet e tiranisë së re postkomuniste, lirinë. Kadare ka guxuar të sulmojë lopën e shenjtë të gjithë ideologjisë imperiale perëndimore-lirinë. Ai ka guxuar të tregojë se liria që pasoi komunizmin mund të mos jetë ai fundi i lumtur që kishte trumbetuar media perëndimore; në fakt, mund të jetë edhe më keq se vetë komunizmi. Shtypi perëndimor, i cili nuk e kishte problem të lartësonte virtytet e prozës së Kadaresë ndërsa ai në heshtje gërryente themelet e armikut të tyre ideologjik- bile e kritikonin se ishte shumë i heshtur, shumë delikat në sulmet e tij- papritur beson se alegoritë e tij janë shumë të dallueshme dhe jo të holla mjaftueshëm. Ajo që është e qartë në kritikën e Wood-it është fakti që ky është një problem përplasjesh ideologjike dhe jo meritash letrare.

Kundërshtimi i fundit, i kumbuar nga New York Sun në 2005, se punët e tij janë shumë të padepërtueshme dhe të vështira për t’u përkthyer, vendi i tij shumë i vogël dhe me reputacion jo të mirë për një audiencë perëndimore për ta kuptuar (le më për ta vlerësuar), buron nga i njëjti egoizëm perëndimor që e bën të vështirë imagjinimin e Kadaresë si një kritik multidimensional i ideologjive kontradiktore. Temat e novelave të Kadaresë, alegoritë me perandoritë e reja dhe të vjetra; pyetja e historisë dhe kuptimit të saj; besimi i tij i heshtur, por këmbëngulës, në vendosmërinë e shpirtit njerëzor, të gjitha këto janë të zbatueshme pavarësisht kohës dhe kufijve. Konteksti i historive të tij nuk është vetëm Shqipëria në pika të ndryshme të historisë së saj, jemi ne lexuesit, botërat që ne kemi krijuar në mendjet dhe zemrat tona. Gjuha e tij, teksa poetike dhe me të vërtetë e vështirë për t’u përkthyer në të gjithë brilancën plotë gjallëri, e ruan fuqinë e saj edhe në një përkthim të dyfishtë, si te Kështjella, është përkthyer në anglisht nga frëngjishtja dhe jo shqipja. Të lexosh letërsi të përkthyer, ashtu si kontakti me këdo tjetër përveç vetes tënde, gjithmonë kërkon një përpjekje të caktuar intelektuale; të heqësh dorë nga një shkrimtar vetëm sepse ai tingëllon i huaj, jo vetëm që është akt përtacie, por edhe një humbje për ne si qenie njerëzore dhe si komunitet njerëzor.

Si mbyllje, për t’u kthyer përsëri te çmimet “Nobel”, këta Oskarë të botës letrare, në ditët e sotme çfarë do të thotë “idealizëm” ose “një vepër letrare në një drejtim ideal”?  Idealistët nuk janë njerëz që jetojnë në kulla të fildishta, që nga dritaret e tyre të ngushta shohin qiellin me palmat e qëndisura, që përfytyrojnë një botë të qetë, të paqtë dhe të lumtur. Idealistët shpesh janë nevrikë dhe ndonjëherë edhe mizantropë. Për ata, qielli me palma qëndisur ka më shumë gjasa të simbolizojë xixëllimin Teknokolor dhe zymtësinë e kulturës bashkëkohore pop sesa oazin e shndritshëm të së ardhmes. Me fjalë të tjera, ata janë shumë të përfshirë në të tashmen. Që Kadare të vazhdonte të shkruante kritika të zymta-por-të sigurta për një të kaluar komuniste të largët, do të kishte qenë zgjidhja më e lehtë; do të kishte çimentuar reputacionin e tij si ai shkrimtari i madh europiano-lindor që kritikoi ata komunistët e këqij. Në vend të kësaj, ai zgjodhi të komentonte për gjërat që janë të parehatshme, për atë po aq sa edhe për ne; që më shumë ngrenë pyetje sesa u japin atyre përgjigje; që nuk kanë zgjidhje në të tashmen dhe ndoshta as në të ardhmen. Ky është idealizmi. Dhe kjo është arsyeja se përse ai duhet të fitojë Çmimin Nobel në Letërsi 2013.