Hilmi Saraçi: Vushtrria dhe Kalaja Dardane

Etimologjia e emrit të Vushtrrisë dhe Kalaja Dardane

Nga Prof. Hilmi Saraçi

Vushtrria është një qytet i lashtë, ndër më të lashtit në hapsirën ballkanike dhe më gjerë. ?shtë lokacion antik, mesjetar dhe bashkëkohor që gjatë historisë së saj ka luajtur rol me rëndësi të madhe në pikëpamje ekonomike, kulturore dhe qytetruese. Vushtrria përveç  lashtësisë është e njohur për trashegiminë e begatshme kulturore, historike, arkeologjike e tjera. Megjithse më vonë ka hasur në ballafaqime pushtuese dhe shkatrruese nga sundimi osman dhe nga kthetrat barbare sllave, Vushtrria gjatë këtyre periudhave ka krijuar një histori specifike të lashtësisë, emertimit të saj, trashegimisë kulturore historike, arkeologjike e tjera. Për këto veçori dhe specifika të rëndësishme, ka pasur debate dhe shkrime të ndryshme, në veçanti shquhet përpjekja për zbardhjen e etimologjisë të emrit të qytetit të Vushtrrisë. Sipas dokumenteve mesjetare këtë qytet e ndeshim me emra të ndryshëm si Vuovecitern,Vuolatern, Volcitern,, Vozyltrin, Vulcetarno ,Vucitarnouo, Volfasdorne, Veltscherin, Busitrin , etjera. Kontinuiteti iliro-arbëror i qytetit në fjalë mund të ndiqet nga periudha e perandorisë bizantine me origjinë dardane . Sipas Ptolomeut, gjeograf dhe matematicent i shekullit II-të Vushtrria është një qendër, emer i mirëfillt i të cilit ishte Vizianum, gjë që shihet edhe nga një mbishkrim i vitit 211 në të cilin lexojmë:  “ Stationis Vizi (ani), Viciano përkatësisht ,Vizianus,- sipas të gjitha gjasave është Vushtrria e sotme. “ ( dr. Jahjo Drançolli)

Dr. Ali Jakupi në një punim të tij për emrin e Vushtrrisë, përpiqet të nxjerrë nga emri autentik i Vushtrrisë, i dalë nga vet goja e popullit si “ refleksim i logjikës se  në këtë teritor, fushë, kishte drerë dhe se metamerfoza e Fushës së drerëve ka psuar në Vushtrri”. Ai pastaj konstaton se edhe logjika se ky toponim përfundimisht është krijuar nga Fusha e Shtrirë që do të thotë: Fushë= Vushë dhe Shtri = trri. Vush+ trri. Mirëpo autori këtë mendim e lenë në logjikën e supozimeve, prandaj mendimi i tij nuk është i qendrueshëm dhe i argumentuar me të dhëna autentike shkencore , sepse Vushtrria si qendër e ndritëshme kulturore dhe administrative ushtarake, etimologjinë e ka nga pellazgjishtja dhe iliro shqiptare – thekson Dr. Skënder Riza.

Në këtë fushë emri dhe etimologjia e  qytetit të Vushtrrisë del nga këto të dhëna - falë edhe kërkimeve të parreshtura arkeologjike , etnografike , antropologjike , historike , gjuhësore , etj. Megjithate nuk mund të mohohet në trashigiminë shqiptare as prania e elementit trako-dak, në mos dhe atij maqedonas , sepse jemi i vetmi popull që i shpëtoi , qoftë romanizimit , qoftë sllavizimit. Të kundërten e dëshmojnë si populli rumun si ai bullgar. I pari u romanizua pothuaj plotësisht, kurse i dyti u sllavizua , po ashtu , gati plotësisht…

Me siguri etimologjia e këtij toponimi (Vushtrri) për shkak të formave të ndryshme me të cilat paraqitet, si në turqishten (Vëlqëtrën) , në serbishte (Vuçitrn ), kurse në popull i njohur gjerësisht si Vushtrri, do të jetë objekt i lodhshëm i shqyrtimeve gjuhësore derisa nuk do të gjendet forma e kuptimi i saj i kryehershëm, sepse trajta shqipe Vushtrri, është e vështirë të përfitohet fonetikisht nga ajo turke: Vëlçëtrën. Në librin “Kosovo” të Branisllav Nushiqit që u ribotua më 1986 nga “Prosveta” e Beogradit, plotë 84 vjet më vonë bien në sy trajtat e ndryshme të këtij toponimi: Vlëçintrën, od Vlëçemë trënë si dhe ato me shkronja latine: Volçiter, Volctern, Volciterna dhe Vualatern ( B.Nushiq “Kosovo”- 268- 269).

Sipas Dr. Skënder Rizës emri Vushtrri nuk figuron në dokumente as në harta antike, mesjetare dhe të Kohës së Re. Këtë veprim të pamatur të shqiptarëve ( emertimi në Vushtrri) nacionalistët serbë e kanë shfrytëzuar dhe e kanë keqpërdorur duke u bazuar në emertimin Vuçitrinë që nuk ka të bëjë, siq konstatojnë ata, kinse me kuptim në gjuhën serbe: Vuçji – tern = therra të ujkut,  për të konstatuar se Viciana ose Vuçitrina e dikurshme “ nuk mund të jetë Vushtrria e sotme po as Vushtrria e sotme nuk mund të jetë Viciana ose Vuçitrina”…

Vushtrria si seli e Sanxhakut përmendet edhe në vitin 1462. Në këtë kohë Vushtrria ishte qytet më i madh se Prishtina, ku administrata osmane Vushtrrisë  i dha rëndësi të madhe. Ky qytet prej vitit 1462 (edhe pse ishte formuar më herët), deri në fund të shekullit XVIII  ka qenë seli e Sanxhakbeut. Gjatë sundimit të hershëm osman , Vushtrria ishte njëra ndër qendrat më me rëndësi ekonomike dhe politike. Në popull është quajtur (legjenda për Vushtrrinë e madhe, gjoja se ajo dikur është shtrirë prej Llukie (Dobërlluke) deri në Maxhunaj). Edhe Konstantin Jeriçeku pohon se Vushtrria në fund të shekullit XIV dhe në pjesën e parë të shekullit XV shtrihej deri të bashkimi i Llapit me Sitnicën”…

Kalaja Dardane

Pa dyshim ndër monomentet kulturore -historike me rëndësi të vaçantë në Vushtrri është  Kalaja Dardane , e cila gjendet në qendër të qytetit dhe sipas mënyrës së ndërtimit, matërjalit ndertimor dhe të dhënave të tjera nga literatura shkencore, i përket periudhës iliro dardane dhe jo si Kulla e Voinoviqëve që në kuzhinat serbe është  i  pranishëm ky emërtim . Nw Pakon e Ahtisarit wshtw tjetwrsuar si trashwgimi serbe, prandaj reagimi I menjwhershwm ka munguar. Deri me tani ky monument  historik kishte mbetur në meshirën e kohës. Në kohën e fundit është marr iniciativa dhe është duke u bërë restaurimi i saj,Por disa të dhëna për këtë monoment të rëndësishëm historik sikur kanë mbetur ende të pasqaruara …

Kalaja shtë ndërtuar nga gurët e lidhur me gëlqere të shuar. Sipërfaqja e kalasë është 1.100 metra katror. Kalaja ka pyrgun me sipërfaqe afër 100 metra katrore. Ndërsa muret e kalasë janë të larta 10- 12 metra. Trashësia e murit është 3-4 metra. Dikur kalaja kishte gypat e kanalizimit. Gjatë gërmimit janë gjetur gypa me diameter afër 40 cm. Brenda kalasë gjendet një zgafellë që sipas legjendës në rast reziku do të shërbente për të dalur në lumin Sitnicë. Kalaja në burimet historike përmendet si kala e vjetër. Gjatë historisë përmendet nga shumë kronistë dhe gjeografë të ndryshëm. Në këtë rast Evlia Çelebia (shekulli XVII ) përmend Vushtrrinë ku thotë: Pasi e kishte pushtuar Vushtrrinë sulltan Murati i parë e kishte shkatrruar kalanë, mirëpo ajo u rindërtua disa herë dhe ka mbijetuar deri me sot…