Ramiz Dërmaku: Letërsia shqiptare në diasporë

Letërsia shqiptare në diasporë

Nga Ramiz Dërmaku

Kur flitet për letërsinë shqiptare, kurrsesi nuk duhet harruar se krahas asaj që zhvillohet në trojet tona etnike, ajo zhvillohet e vazhdon të mbijetojë edhe në diasporë. Në mërgim zhvillohet një letërsi e brishtë që lind e rritet me angazhim të sinqertë në disa vende të botës ku kanë emigruar dhe vazhdojnë të emigrojnë breza të tërë bashkatdhetarësh tanë. Nuk duhet harruar se edhe ata janë pjesë e gjenit tonë. Nuk duhet harruar se midis tyre ka edhe intelektualë të shquar, talentë të vërtetë, krijues të palodhur, pasardhës të denjë të Bardhit, Budit e Bogdanit, De Radës e Serembes, Fishtës, Konicës e Asdrenit, të cilët përfaqësojnë atë pjesë krijimtarie që quhet letërsia shqiptare në diasporë. Në këtë kuptim, letërsia bashkëkohore shqiptare po zhvillohet edhe në mërgatë, Langsam aber sieher, siç thonë gjermanët, ngadalë por sigurtë. Është koha të flitet për të zërë vendin e duhur edhe letërsia komb

ëtare shqipëtare në diasporë. Pavarësisht nga zhvillimet që po përjeton letërsia shqipe në Shqipëri, në Kosovën Lindore dhe atë Perëndimore, në Maqedoni, Mal të Zi e Çamëri, ajo po zhvillohet edhe në vatrat mërgimtare të diasporës shqiptare.

Zhvillimet e kësaj letërsisë ndërlidhen me Italinë, Greqinë, Rumaninë, etj. Ndërsa në grupin tjetër veprojnë mërgimtarët tanë në Gjermani, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Australi, etj. Zhvillimet më të rëndësishme të letërsisë shqiptare në diasporë lidhen me Rumaninë dhe Italinë, aty ku jetojnë rreth një qindmijë arbreshë që flasin gjuhën shqipe. Në përgjithësi, mund të thuhet se, para De Radës së shekullit 19-të, një përlindje e vërtetë e letërsisë arbëreshe ndodhi diku rreth fundit të viteve '50, kur dhe nisi të botohet revista "Shejzat" nga Ernest Koliqi në Romë. Këto organe ndikuan në rritjen e një brezi krijuesish që shkruan në arbërisht. Një pjesë e këtyre tribunave të shtypit arbëresh shërbyen edhe si shtëpi botuese, duke publikuar shumë vepra letrare në të gjitha zhanret. Përfaqësuesit më të rëndësishëm të diasporës arbëreshe janë: Françesk Solano (1914), i njohur me pseudonimin Dushko

Vetmo, i lindur në Kozencë. Pas një periudhe të gjatë qëndrimi në Argjentinë Urugai dhe Kili, ku dhe shugurohet prift. Ai u kthye në vendlindje. Solano është poet, prozator, dramaturg dhe publicist. Veprat e tij më të rëndësishme janë: “Burbuqe t'egra”, poezi 1946, “Shkretëtira prej gurit”, dramë (1974), “Tregimet e Lëmit”, etj.

Përveç Antonio Bellushçit, shquhet Domenico Bellizzi, prift nga Frasnita, i njohur me pseudonimin Vorea Ujko, është një ndër trashëgimtarët më të denjë të Zef Serembes. Ai me poezinë e tij arriti nivele të spikatura të ligjërimit poetik, veçanërisht me veprat: “Zgjimet e gjakut”, “Këngë arbëreshe”, “Hapma derën zonja mëmë” etj. Karmell Kandreva (1931), poet, bartës i identitetit kombëtar me anë të një ligjërimi poetik origjinal si dhe luftëtar i angazhimit social të arbëreshëve në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës origjinale, ka shkruar trilogjinë poetike: “Shpirti i arbërit rron” etj. Vetëkuptohet që letërsia arbëreshe ka edhe të tjerë shkrimtarë, breza më të rinj dhe vazhdon të luajë një rol të rëndësishëm jo vetëm në diversitetin kulturor shqiptar, por edhe atë italian, siç janë Vitore Leka, Ksenofon Dilo, Ismail Iljasi, Mardena Kelmendi...

Një tjetër vatër e rëndësishme historike, ku ka lulëzuar krijimtaria në gjuhën shqip që në fundin e shekullit XIX dhe ku jeta kulturore e elementëve të idealizmit shqiptar ka qenë dhe është edhe sot është Rumania. Përfaqësuesi më i rëndësishëm me origjinë shqiptare ishte Viktor Eftimiu (1889-1972), autor i mbi 100 librave të shkruara e botuara në gjuhën rumune. Mjaft prej veprave dramatike të tij janë ndërtuar mbi bazën e motiveve shqiptare e të fëmijërisë së tij në pllajet e vendlindjes. Në Rumani me mjaftë sukses vepron poeti patriot, publicist dhe ambasadori i kulturës shqiptare të diasporës sonë, Baki Ymeri, dhe jo vetëm ai, por edhe Xhelku Maksuti, Luan Topçiu, Kopi&Arfian Kyçyku etj. Po aq e rëndësishme sa dhe Rumania në pikëpamje të jetës kulturore shqiptare mbetet edhe Bullgaria, ku janë shfaqur organizime të hershme të komunitetit shqiptar. Një figurë që vlen të merret në konsideratë nga njerëz

it e letrave shqipe ishte Thoma Kacori, i cili shkroi në shqip disa romane e vëllime me tregime.

Në vatrat e reja të zhvillimít të letërsisë bashkëkohore shqiptare hyjnë ato vende në të cilat emigruan për motive kryesisht politike një pjesë e shkrimtarëve të talentuar shqiptarë, duke mos u pajtuar kurrë me diktaturën komuniste të Titos dhe Enver Hoxhës. Një nga shkrimtarët e diasporës me peshë më të madhe që jetoi e krijoi në Gjermani, është i madhi Martin Camaj (1925 – 1992). Vepra e tij hyn në fondin më të shquar të letërsisë bashkëkohore shqiptare. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës zhvilloi veprimtarinë më të madhe studimore e letrare Arshi Pipa (1920-1997), një ndër punëtorët më të mëdhenj të letrave shqipe, intelektual i shquar, poet, përkthyes, studiues e polemist. Edhe në studimet letrare, sociologjike e politike me vepra të dorës së parë, ku operoi me metoda moderne studimi. Nuk duhen anashkaluar as dija krijues të zellëshëm të mërgatës sonë në Amerikë, Belgji, Zvicër, Suedi, Norvegji, Danima

rkë, Austri, Greqi, si Kozeta Zylo, Sadulla Zendeli Daja, Sokol Demaku, Ismet Hasani, Ramiz Kuqi, Besnik Lajqi, apo Martin Çunin, Jeton Kelmendin, Neki Lulajn, Pal Sokolin, Skënder Sherifin, Arif Molliqin, Anton Markun, Dedë Preqin, Skënder Krasniqin, Ylli Dilon etj.

Në vatrat e reja të diasporës shqiptare, po krijohet edhe një shtresëzim i vonshëm krijimtarie letrare, që daton pas vitit 1990, kur një dallgë e madhe emigracioni u shkëput nga Shqipëria, Kosova, dhe trojet tjera etnike shqipëtare ku ia mësyen shteteve të perendimit . Ky shtresëzim që po e mban ndezur zjarrin e letërsisë në diasporë në gjuhën shqipe, përfaqësohet nga një brez më i ri krijuesish . Ky brez më i ri poetësh, prozatorësh e publicistësh emigrantë që përfaqësohen me krijimet e tyre në organe shtypi të shtypur apo elektronik, si “Zemra Shqiptare”, “Gazeta Kritika”, “Drini”, “Egnatia-Emigranti” “Bota e emigrantit”, “Iliria”, “Tribuna Shqiptare”, “Albanezul”, “Mëmëdheu”, “Kosova”, “Pelegrin”, “Pegasi”, “Dituria” etj. janë një dëshmi e gjallë se letërsia në diasporë vazhdon të jetojë e do të jetojë gjatë duke ushqyer e frymëzuar ndjenjat më fisnike të bashkatdhetar

ëve tanë.

Në këto kushte u takon edhe strukturave shtetërore shqiptare që përfaqësojnë organizmat e kulturës kombëtare të bëjnë më shumë përpjekje që të gjitha këto shtresëzime dhe këta krahë të shkëputur në kohë dhe në hapësirë të letërsisë sonë, të lidhen dhe të integrohen për të përcaktuar dhe krijuar një nocion të plotë: letërsi kombëtare në gjuhën shqipe.