Fatos Baxhaku: Fshati me sytë e mbërthyer nga xhadeja

Fshati me sytë e mbërthyer nga xhadeja

AFER & LARG

Nga Fatos Baxhaku

Liqenet e Belshit vezullojnë nën diellin e shtatorit. Ndër ara dallohen siluetat e fshatarëve që punojnë tokën. Nga larg, ato duken si figura të vogla lozonjare, por një Zot e di se sa lodhje mbajnë mbi vete shpinat e tyre të kërrusura. Gradishta është pika më e lartë e Belshit. Në këto anë ka nga ata vendas që e quajnë edhe “mali”. Në fakt ajo është një kodër e veçuar shkëmbore ku janë gjetur objekte antike, shenjë se kjo krahinë, ka qenë e banuar që në kohë të lashta. Pas saj marrim rrugën përmes liqeneve. Eshtë pikërisht krahina, dikur e pyllëzuar, për të cilën Sami Frashëri në “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” shkruante se duhej të vendosej kryeqendra e ardhëshme e vendit. Udhëtojmë përmbi një xhadeje të gjerë, por mbulohemi shumë shpejt nga një re pluhuri që nuk na lë të shikojmë. Na thonë se jemi duke udhëtuar përmbi rrugën e re Elbasan-Berat. Shumë shpejt, të pluhurosur siç jemi, do të mësojmë se kjo është një ëndërr e madhe e krejt kësaj zone.

Me Buçin

Ai quhet Sulejman Tafani, është 77-vjeç, por për të gjithë ai është thesht “Buçi”. Eshtë një plak i këndëshëm që hedh e pret romuze me të gjithë. Pikërisht Buçi do të jetë udhërrëfyesi ynë në këtë udhëtim. Tani jemi në Dragot. Ky është një fshat i madh krejt në skaj të Dumresë. Në fakt, më shumë se me Dumrenë, gjeografikisht është i lidhur me fshatrat e Beratit e të Kuçovës. Për të ardhur këtu kemi udhëtuar 46 kilometra nga Elbasani. Kuçova nuk është larg veçse 17 kilometra. Na bën përshtypje e folura e fshatarëve të këtushëm. Ajo ngjason më shumë me dialektin beratas se sa me atë elbasanas. Në disa raste është një gjë e përzier mes të dyve.
Buçin e takojmë në lagjen e poshtme të fshatit. Këtu ka qenë dikur një sektor i fermës. Një copë herë sillemi vërdallë disa godinave të mëdha, tashmë të zbrazura e të rrënuara, simbole të kohës së komunizmit. Vetëm pak vetë shohim nëpër fshat. Disa burra se për çfarë diskutojnë me gjallëri në mes të rrugës nën diellin, që megjithëse shtator, djeg njësoj si në korrik. Ca më tej janë disa pallate. Dragoti i largët ka qenë edhe një pikë internimi. Pas 1990 të parët që u larguan pa e kthyer kokën prapa ishin pikërisht të internuarit.
E pimë një kafe me Buçin. Ai nis të rrëfejë hsitoritë e veta. “Unë e kam dashur shumë shkollën – na thotë – por në fëmijërinë time ishim shumë të varfër. Babai më çonte me bagëti. Isha djalë i vetëm. Kush do merrej tjetër me punë? Unë bëja ç’bëja dhe shkoja fshehurazi në shkollë dhe i ndiqja mësimet nga dritarja. Asokohe këtu jepte mësim një mësues shumë i mirë nga Elbasani. Ai e kuptoi dëshirën time të madhe. Ai iu lut e iu lut babait që të më lejonte të shkoja në shkollë, por ai nuk më linte që s’më linte. Një ditë arrita të shkoj në klasë. Isha më i madhi në moshë dhe u ula në bangën e fundit. E mbaj mend si tani që mësuesi më dha një abetare të re fare. Nuk kam parë gjë më të bukur në jetë se sa ajo abetare që shndriste nga ngjyrat”. Buçi më pas përfundoi economist i fermës. Tani është njëri ndër ata njerëz që u dëgjohet më shumë fjala në fshat.

Në shkollë

Heshtja e fshatit thyhet porsa i afrohemi shkollës. Kjo është një godinë e madhe, e mbajtur mirë. Një grua me përparëse të bardhë përze menjëherë disa gjela deti, që deri më atëhere po kullosnin të pashqetësuar në oborr. Avni Dragoti është drejtori. Ky bashkë me kryetarin e komunës, Lumturi Ferhati, na presin që në hyrje. Mjafton një kalim i shkurtër nëpër klasa që të kuptosh se në këtë “cep të hartës”, sikurse nis ta quajë ndonjëri prej nesh, arsimi ka një traditë të vjetër. Mësues e nxënës janë të veshur me uniforma dhe një shije serioziteti nuk të ndahet gjatë të gjithë kohës. Qëllojmë në një ditë të rëndësishme për shkollën. Na thonë se sapo është lidhur interneti. Mësues e nxënës gëzojnë. Tani do të kenë mundësi të lidhen me botën e gjerë që fshihet pas kodrave të tyre të buta. Shkolla quhet Hasan Dragoti. Këtë mbiemër mbajnë shumë banorë të fshatit. Ky Hasani, dëshmor, është paksa i veçantë. Ai nuk është vrarë nga plumbi. “Vdiq në Gjirokastër nga morri i kuq”, na thotë Buçi. “Morri i kuq” është tifoja. Për të vrarë, lufta përdor edhe armë të tjera, jo vetëm plumbin.

Nga Tepelena në mes të Shqipërisë

Buçi na rrëfen edhe historinë e fshatit: “Para 180 vjetësh tre vëllezër nga Vasjari i Tepelenës me mbiemrin Dragoti erdhën e u vendosën këtu. Thuhet se u larguan për arësye hasmërie, por tani kanë kaluar shumë kohë dhe muhabetet ngatërrohen. Gjithësesi, njëri prej tyre, Tare Dragoti, erdhi dhe u vendos në këtë vend ku u ngrit më pas fshati. Kur ka mbërritur këtu ka gjetur banorë të krishterë. Edhe sot e kësaj dite emrat e lagjeve janë të krishtera. Një kishë e madhe ngrihej atje poshtë. Nuk dihet se si, me forcë, apo pa forcë, banorët e krishterë vendas u larguan. Nga Tarja erdhën familjet që vazhdojnë të jenë edhe sot. Ky vetë u martua dy herë. Nga të dyja martesat pati 8 djem. Secili djalë i dha udhë një fisi më vete. E kështu, pak nga pak fshati erdhi dhe u rrit. Pastaj, pas 1944, erdhën edhe të tjerë, nga Gramshi, nga Skrapari. Ka pasur edhe vllehë. Derisa sot fshati numëron afër 300 shtëpi”.

Kisha e shkulur

Ndërsa bisedonim me Buçin për histori të vjetra dëgjonim rreth e rrotull të pëshpëritej shpesh “kisha, kisha…”. Të befasuar, që në një fshat thuajse krejtësisht mysliman, të kishte një kishë mësojmë se deri vonë këtu vërtet ka pasur një kishë, madje një kishë të shekullit të XVIII, shumë të veçantë për krejt zonën, me afreske dhe ikona. “Kisha ka qenë këtu - thotë Buçi duke bërë me dorë nga dy lisa të mëdhenj – si këta lisa ka qenë e rrethuar krejt kisha. Ishte njëkatëshe, por fort e bukur dhe këtu vinin nga anë e anës në 14 gusht, ditën e Shën Mërisë. Në njërin nga lisat, që tani nuk është më, kishte një zgavër kut thuhej së bën mirë të hedhësh monedha. Në atë lis hidhnim edhe ne, ndonëse nuk ishim të krishterë, por e konsderonim vërtet këtë vend si vend të mirë. Kisha qe ndërtuar nga banorët e parë të këtij vendi, ata që jetonin këtu para se të vinte Tarja. Pastaj këta vajtën dhe u vendosën në Kozarë, që është një fshat i krishterë jo shumë larg prej këtej. Kisha u ruajt edhe pas 1967 sepse ishte shpallur Monument Kulture. Kishte një kujdestar të sajin dhe nga fshatarët nderohej dhe nuk prekej me dorë. Andej nga fillimi i viteve ’80, nuk u mor vesh se si, por u bë një budallallëk i madh. Kishën e shembën sepse me gurët e saj do të bënin një furrë të re për fshatin. Kështu u zhduk një vlerë e madhe jo vetëm për fshatin tonë, por për krejt vendin. Edhe ajo dreq furre nuk u ndërtua kurrë”.
Tani, poshtë lisave të kishës hidhen plehrat e fshatit. Në vendin ku ka qenë dikur kisha takojmë tre fshatarë të porsakthyer nga puna ndër ara. Historia e kishës i irriton të gjithë. Flasin e flasin pa pushim se “ky vend duhet pastruar, se me kishën është bërë një krim i madh, se dikush duhet ta vijë e ta pastrojë këtë vend që dikur ka qenë i shenjtë…”.  “Po këtë vend e keni mbushur ju me plehra,a po jo?”, kujtohet njëri nga ne të pyesë në momentin e parë që bie heshtja. “Ashtu është xhanëm, ashtu, po komuna duhet të bëjë më tepër”, thotë njëri prej fshatarëve dhe pastaj largohet drejt arës nga kishte ardhur.
Para portës së hekurt të shkollës shesin tre gra. Në pikë të diellit ato presin me durim pushimin e madh. Vetëm atëherë kanë shpresë se nxënësit do blejnë ndonjë biskotë a diçka tjetër. Njëra prej tyre është Vangjelia, ndër të paktat të krishtera në fshat. I vjehrri i saj, Trifon Mukja, ishte ndër ata të krishterë që nuk e la fshatin. Mbeti këtu deri në fund për t’i shërbyer kishës. Ndërsa vëllezërit e tij regullonin jetën në Kozarë apo në fshatra të tjerë të krishterë, Trifoni shkonte përditë në kishën, që tashmë është shkulur nga themelet. Vangjelia nuk di shumë gjëra për kishën dhe as i ka mbetur ndonjë foto e saj e vjetër. Teksa flasim me të, shoqet e saj myslimane vazhdojnë të thonë: Ah, një kishë i duhet fshatit me patjetër, po, po. Ne e kishim kishën, tani le ta bëjnë prapë! Mbase na kanë kujtuar se jemi edhe ne të kishës.

Në fshatin e vjetër

Më kot mundohemi të gjejmë ndonjë gjë të mbetur nga fshati i vjetër. Të gjitha shtëpitë janë bërë të reja dhe thuajse të gjitha janë njëlloj. Na duket sikur janë menduar nga një mendje dhe bërë nga një dorë. E vjetra, ka ikur me kohë. Bëjmë një shëtitje përmes këtyre shtëpive “binjake”. Hera-herës qetësia prishet nga gratë që shtyjnë përpara tufa të mëdha gjelash deti. Në varrezat e fshatit vëmë re që shumica e të ndjerëve mbajnë mbiemrin Dragoti, atë të Tares së parë. Poshtë, tutje në horizont arrijmë të dallojë shtëpitë e para të Kuçovës. Bëjmë shaka me veten: E pra, ne, administrativisht jemi ende në qarkun e Elbasanit! Në qendër të fshatit dallojmë dy portrete të mërzitura. Janë dy muratorë që presin të vijnë dritat. Një remont i lajmëruar që para disa ditësh i ka lënë pa punë. Të lyer ende me gëlqere rrëkëllejnë nga një birrë duke folur nëpër dhëmbë. Para nesh shtrihet rruga e re, ajo që do të lidhë Elbasanin me Beratin. Kryetari na thotë se projekti është ndryshuar. Rruga nuk do kalojë më mes për mes fshatit, por anash tij. “Kjo na kushtoi shtrenjtë – na thotë – sepse punimet prenë rrjetin e ujësjellësit. Këtë verë jemi zhuritur për ujë. Ata që e prishën ata duhej ta riparonin, por megjithatë kjo rrugë është një shpresë e madhe për zonën tonë. Deri më tani kemi qenë një cep që nuk e përkrahte askush. Ishim të Elbasanit, por lidhjet i kishim me Beratin e Lushnjen. Si me thënë ishim të të gjithëve dhe të askujt. Rruga besoj se do sjellë gjallëri dhe rritje ekonomike”. Në kthim zhytemi edhe një herë paq në tymnajën e pluhurit që ngrihet mbi “rrugën e shpresës”. Buçi na e bën me dorë, pastaj zhduket pas një reje të bardhë.