Një ditë nën mjegullën e Kanunit

Kishte qenë dëshira për të respektuar ftesën e kryetarit të Komitetit Mbarëkombëtar të Pajtimit, zotit Gjin Marku, që më kishte çuar në atë sallë ku po organizohej “Konferenca për çështjen e gjakmarrjes”, por sapo hyra më bëri përshtypje që pjesa më e madhe e të ftuarve ishin gra, e natyrshëm më lindi pyetja:

“Pse më shumë gra, kur këtë fenomen në të shumtën e rasteve e krijojnë burrat?”

E intriguar nga çfarë dëgjova atje, i kërkova kryetarit të më ftonte në ndonjë tavolinë të rrumbullakët, apo më mirë do të ishte në ndonjë falje gjaku.

Zoti Marku, si një malësor i vërtetë, e mbajti fjalën dhe disa ditë më pas isha e ftuar në një tavolinë të rrumbullakët e organizuar kjo nga shoqata “Besa” në Lezhë, ku u diskutua për shkollimin e fëmijëve që ishin të ngujuar së bashku me prindërit e tyre.

Një javë më pas, zoti Marku më telefonoi për të më thënë se një familje kishte vendosur të falte gjakun e të birit, e njëkohësisht të vëllait të tyre dhe nëse më interesonte, nesër në mëngjes në orën gjashtë duhet të niseshim për në Mnelë të Mirditës.

Nuk kisha qenë ndonjëherë në Mirditë, e aq më pak në Mnelë, por gjithnjë e kisha konsideruar si një vend mikpritës, ndoshta e ndikuar pak dhe nga emri i kësaj krahine. Megjithatë, mbi të gjitha ajo që më ngacmonte më shumë ishte historia e këtij territori të lashtë, ku kishte lindur dhe ishte zhvilluar “Kanuni i maleve” ose i Lekës siç e njohim.

Gjatë rrugës, zoti Marku më tregoi se fshati Mnelë ndodhej në kufij me Kashnjetin, vendi ku zhvilloheshin kuvendet e maleve për miratimin e tagrave kanunore. Pikërisht në Kashnjet, Shtjefën Gjeçovi kishte shkuar për nëntë vjet rresht dhe kishte mbledhur Kanunin, të cilin e kishte lënë si dorëshkrim. Gojëdhëna tregonte se ai zbriste me kalë nga Gomsiqja, vendi ku ai kryente detyrën e famullitarit, duke kaluar nëpër Mnelë, aty ku ne po shkonim për të celebruar faljen e gjakut.

Pas 4 orësh udhëtimi me makinë, në rrugë gati të pashkelura nga makina e mes malesh, ku distanca midis shtëpive ishte çdo dy apo tre kilometra, e ku tek-tuk përveç ndonjë bariu me tufën e tij të deleve, nuk shihje asnjë këmbë njeriu, dalluam një grup burrash që prisnin buzë një përroi. Pasi ata u përshëndetën me zotin Marku, njëri prej tyre tha se duhet ta linim makinën aty, pasi më tej nuk shkonim dot.

Kështu filloi udhëtimi im njëorësh në këmbë, mes një grupi burrash, të cilët po shkonin të falnin gjakun e birit dhe vëllait të tyre të vrarë shtatë vite më parë, nga një prej pjesëtarëve të familjes që po i priste.

Për fat të mirë ishte një ditë e bukur, një ditë e ftohtë dimri, ku dhe dielli dukej sikur kishte bërë paqe me ato shkrepa të lashtë e të ashpër, me atë vend ku mbizotëronte misteri, e që dukej sikur nga momenti në moment do të dilnin nga ndonjë majë mali “heronjtë e panjohur”, të cilët kishin humbur jetën duke respektuar Kanunin e Lekë Dukagjinit.

Gjatë këtij udhëtimi askush nuk fliste, dëgjoheshin vetëm hapat tanë, të cilët herë pas here thyenin ndonjë degë peme. Ishin hapa monotonë, ku unë mundova të lexoja ndonjë mesazh që mund të më jepte të nënkuptoja se si ndihej një njeri që po shkonte të falte atë që i kishte marr jetën të birit apo vëllait. Por e vetmja gjë që në ato momente kuptohej lehtë, ishte se për këtë varg burrash, ky terren nuk ishte i panjohur. Ndaj mendova: Kushedi sa herë janë afruar ata në këto anë, për të provuar vënien e drejtësisë në emër të Kanunit të Lekë Dukagjinit.

Më në fund dërgata e fisit të viktimës që udhëtonte drejt fisit të vrasësit u ndal dhe u mblodh në grup:

- Kjo është shtëpia, - dëgjova të thoshte njëri prej tyre.

E unë me vështirësi dallova një shtëpi të futur thellë pas disa pemëve.

Instinktivisht burrat u vunë në rresht sipas hierarkisë që kërkonte zakoni, e secili filloi të thoshte apo të bënte ndonjë gjest sikur po i kërkonin Zotit t’i jepte kurajë për të kapërcyer këtë situatë të vështirë. Morën frymë thellë dhe rinisën marshimin e tyre.

Pak nga pak fillova të dalloja pjesë të shtëpisë. Ishte ashtu siç e kisha imagjinuar, e gurtë, misterioze, një mburojë e vërtetë, e cila mund të mbante fshehur sekrete, pendime e sigurisht dhe dhimbje të mëdha për mëkatin që njëri prej banorëve të saj kishte kryer.

Papritmas, vargu ynë u gjend përballë një tubimi të heshtur prej rreth njëqind e pesëdhjetë personash, të cilët përveçse kishin zaptuar oborrin dhe rrugicat e shtëpisë, vështronin drejt nesh.

Në pritjen e mysafirëve ishin kryesisht burra, por në një cep të oborrit qëndronte edhe një grup grash dhe fëmijësh. Filluan të përshëndeteshin me radhë e më pas të gjithë burrat u drejtuan në një nga dhomat e shtëpisë.

Teksa pashë që askush prej grave nuk po i afrohej qoftë dhe derës së asaj dhome, për një moment hezitova të futesha, por kurioziteti im fitoi.

Zbulova një dhomë që ishte “mobiluar” vetëm nga një rreze dielli, e cila kalonte nga njëra prej dy dritareve të saj dhe disa batanije të vjetra, të cilat shërbenin si qilima, ku tashmë ishin ulur burrat këmbëkryq.

Askush nuk fliste, madje edhe vështrimet e tyre ishin të shpërndara nëpër cepat e dhomës apo në dyshemenë e ftohtë. Pas disa minutash pamë të hynte në dhomë i zoti i shtëpisë, Frrok Lekani, i cili duke hedhur një vështrim dashamirës tek i pari i mysafirëve i shtriu një cigare siç e donte zakoni dhe e pyeti:

- A u lodhe dhe u mërzite fort?

Mesa kuptova, dhe pse ishte rënë dakord prej disa javësh që të bëhej pajtimi, e kjo ditë ishte caktuar si akti ceremonial i tij, i zoti i shtëpisë, i cili ishte dhe vëllai i vrasësit, nuk mund të sillej ndryshe dhe ta konsideronte pajtimin të realizuar, pa u deklaruar solemnisht nga i pari i fisit të të vrarit, ndaj pyetja e tij bëhej për të respektuar natyrshmërinë e ceremonisë.

Këtë pyetje, ashtu si edhe cigaret, ai ua drejtoi të gjithë mysafirëve dhe përgjigjja e të tërëve ishte standarde: “Nga pak. T’u rrit nera!”

Pas kësaj e mori fjalën i pari i miqve, i cili tha:

“Mirësetëgjeta o Frrok Lekani! Kam ardh bashkë me kta burra që kam n’krah, të dërgu prej fisit Huba, që n’këto momente ka shtatëdhjetë burra e djem t’armatosun. Por kam ardh dhe me vullnetin e tyne, me vullnetin e çdo njeriu t’madh e t’vogël të fisit, për t’thënë ‘T’qoftë falë gjaku!’. T’gjithë burrat e fisit m’porositën t’them që trimninë tonë dum me e shpreh me faljen e gjakut dhe dorën e pajtimit, e që midis nesh të mos ketë kurrë më vrasje, por veç vllazni.”

Menjëherë pas fjalës së tij dhomën e mbushën zërat e të gjithë të pranishmeve, duke thëne: “T’lumtë goja dhe paç faqen e bardhë!”

Pas këtij dialogu, i cili ndryshoi krejtësisht atmosferën e fillimit, njëri prej burrave u ngrit dhe doli nga dhoma. Ai u kthye me një tabaka, ku dallova filxhanët e kafesë dhe gotat e rakisë. Ndërkohë që dollitë që ngriheshin me urimin e pajtimit pasonin njëra-tjetrën, i njëjti person shkoi e erdhi disa herë dhe çuditërisht, nuk pashë asnjë prej grave të merrte guximin t’i afrohej derës, qoftë për të sjellë tabakanë.

Pas një ore në atë dhomë dhe unë vetë fillova të isha më e qetë, aq sa nisa të shijoja “privilegjin” që kisha, duke qenë e vetmja dëshmitare femër, e cila mund të qëndronte aty. Vëzhgoja, fotografoja e ndihesha pjesë e atij “gëzimi”. Por, pavarësisht kësaj, pyetja se cili ishte autori i krimit më shoqëronte në çdo sekondë që po kaloja aty. Së fundmi u dorëzova, duke u mjaftuar me faktin që isha pjesëtare e një rituali paqeje. Më vonë mësova se ai qëndronte shumë larg shtëpisë, i fshehur në male.

Dola nga dhoma dhe nisa të vështroja nga gratë dhe fëmijët, të cilët nuk kishin lëvizur nga cepi i oborrit. Gratë ishin të veshura me kostumet karakteristike të krahinës. E kisha të vështirë të gjeja moshën e tyre, pasi dukej sikur vështrimi dhe rrudhat e fytyrave përshtateshin me atë peizazh të ashpër ku ato jetonin.

Tek më panë që po i vështroja, ndaluan së biseduari me njëra-tjetrën, dhe nisën të bënin të njëjtën gjë si edhe unë. Kuptova që për to isha një e panjohur perfekte, e cila nxiste kureshtje. E bëra vetë hapin e parë duke iu afruar.

A jeni lodh ndopak? – i pyeta.

Eh, nga pak… - m’u përgjigjën ato njëzëri.

E ndikuar nga dëshira e madhe për të biseduar me to, pa u menduar gjatë, gjëja e parë që më erdhi në mendje, ishte t’i pyesja për dritat.

- Jo, ne nuk kemi probleme, – m’u përgjigjën përsëri njëzëri.

Mendova se po bënin shaka, megjithatë bëra sikur nuk i kuptova, ndaj vazhdova:

Si nuk keni? Kemi ne që jemi në mes të Tiranës, apo mos furnizoheni nga Kosova?

Jo, jo, – u hodh njëra prej tyre, e cila më pas shtoi – aq më tepër shiko si ngroh dielli sot.

E kuptova që nuk po flisnim për të njëjtën gjë, ato e kishin fjalën për dritën e diellit, ndërsa unë flisja për elektricitetin, të cilin me sa kuptova ato s’e kishin pasur kurrë. Edhe pse në shekullin e njëzetenjë, ato ende ndriçoheshin me dritën e kandilit apo qirinjve dhe ngroheshin pranë oxhakut, ku digjeshin drutë, të cilët ato vetë shkonin e i prisnin në pyll për t’i sjellë më pas mbi kurriz.

Në fakt gjithçka që më rrethonte në atë vend më jepte ndjesinë sikur koha aty kishte ndaluar një shekull më parë. Ata njerëz ujin e merrnin nga pusi, ngroheshin vetëm nëpërmjet zjarrit të oxhakut dhe qirinjtë ishin drita e tyre në mbrëmje. Megjithatë ajo që ishte me bollëk në mes të asaj varfërie, ishte mikpritja e tyre dhe dëshira jonë për të komunikuar me njëra-tjetrën, por ama na mungonin temat e bisedave.

Për të fshehur habinë time, instinktivisht nxora nga xhepi celularin, por fatkeqësisht për mua, zbulova se aty nuk kishte asnjë valë. Direkt ndjeva që e tërë qetësia që kisha fituar pak më parë, filloi të shuhej, madje arrita deri në atë pikë sa nisa të pyes veten:

“Po sikur makina jonë të mos ndizej më?”

Tashmë ishim të gjithë në të njëjtën barkë, të shkëputur nga gjithçka. Por fatkeqësia më e madhe ishte se edhe pse kishim të njëjtën kombësi e flisnim të njëjtën gjuhë, ne nuk kishim mundësi bashkëbisedimi. Nuk mund të bisedoja me to, qoftë edhe për gjërat më elementare, për telenovelën më të fundit që shfaqej në televizor apo problemet e të përditshmes sime, të cilat sigurisht, në atë realitet ku ndodhesha në ato momente, ishin të pakonsiderueshme.

Instinktivisht fillova ta adhuroja jetën që kisha pasur dhe vazhdoja të kisha në Tiranën time. Qoftë dhe atë jetën postkomuniste, në të cilën edhe kisha vuajtur e që miqtë e mi të huaj nuk e kuptonin arsyen përse kisha nostalgji për të. Më mungonte jeta e gjashtë orëve më parë në Tiranë, ajo jetë që ndoshta me dashje apo jo, çdo ditë mundohesha ta ndryshoja, apo dhe t’i largohesha.

“Jeta ime është e bukur, interesante, pasionante!” - kisha dëshirë të thërrisja.

Por njëra prej tyre ndërpreu mendimet e mia duke më pyetur:

A ta bëj një kafe?

Jo, faleminderit! Nuk e pi kafen, – i thashë dhe pse më pas u pendova për përgjigjen që kisha dhënë.

Po ndonjë gotë ujë a e do?

Jo, faleminderit!

E pashë që e vura në siklet, pasi nuk kishte diçka tjetër për të më ofruar, ndaj për të mos mbetur me këtë shije të keqe, e theva heshtjen duke iu drejtuar këtë radhë fëmijëve.

A shkoni në shkollë?

Më treguan se shkolla ndodhej një orë e gjysmë larg dhe se në shi apo borë duhet ta bënin rrugën në këmbë, por më shumë dimrit qëndronin, sepse rrugët bllokoheshin. Njëri prej tyre u shpreh se dëshironte të bëhej mësues, e të hapte një shkollë në fshatin e tij. Urova që t’i realizohej dëshira, edhe pse isha e bindur që në ato kushte do të ishte shumë e vështirë.

Zërat e burrave që po dilnin nga dhoma ndërprenë bisedën tonë, kishte ardhur momenti i ceremonisë fetare. Ata kishin ftuar priftin e zonës, i cili ishte një italian që fliste dhe shqip. Rituali i pajtimit, përveç bekimit dhe shtrëngimit të duarve të dy kryetarëve të familjeve, përmbante edhe dhurimin e një shume parash për kishën, e cila nuk duhet të ishte pak për ato familje të varfra. Megjithatë aty vërtetohej se jeta nuk ka çmim.

Fytyrat e burrave me të cilët kisha udhëtuar gjatë mesditës së asaj dite, kishin ndryshuar, ata dukeshin të qetë. Ndërkohë që për herë të parë dallova një buzëqeshje në sytë e disave prej grave. Gjaku ishte falur. Jeta mund të merrte rrjedhën e saj normale. Tashmë të dy familjet mund të lëviznin nga fshati në fshat.

Eja shkojmë të hamë drekë tani, – më tha gruaja më e moshuar e grupit tonë.

Me gjysmë zëri iu përgjigja që nuk kisha uri, e se duhet të nisesha për në Tiranë.

Rrugës drejt Tiranës nisa të mendoja se ne flasim shpesh për varfërinë në Afrikë, por në mes të Europës një numër i konsiderueshëm familjesh janë “të harruarit e shekulli XXI”. Ata jetojnë në terr, e kjo jo vetëm nga mungesa e infrastrukturës në atë krahinë, por sepse kanë nevojë të besojnë diku që t’i mbrojë. Deri tani duket sikur i vetmi që ua jep këtë mundësi quhet Kanuni i Lekë Dukagjinit, i krijuar mijëra vite më parë, i cili fatkeqësisht autoritetin e tij nuk e ushtron vetëm te njerëzit e varfër e bujarë në shpirt, por dhe në metropol, madje më me fuqi e ashpërsi se në këto anë.