Daniel Gàzulli: Rrëfime zadrimore (I)

Daniel Gàzulli

 

RRËFIME ZADRIMORE

 

Peng dashnie për Vendlindjen

 

Parathanje

 

Si do të ketë rast lexuesi me vërejtë, gjithë sa janë këtu, ndodhì o rrëfime pak a shumë të herëshme zadrimore, i kam dëgjue prej të mijsh e nuk deshta me i lanë me u bjerrë, aty edhe ndoj kujtim personal.

Janë ku urtì e ku burrnì, ku hoke të holla e ku ironi e hidhun, por gjithmonë me një shtrat të paqtë, si asht vetë zadrimori.

Ndoshta, si pak të tjera, kjo krahinë ruejti të patjetërsueme fytyrën e vet: shih muzikën e saj, kurrkund e përsëritëshme në mbarë Ballkan, pa kurrfarë ndikimi oriental; shih veshjen,

sidomos të grave, e një delikatese e finese të pashoqe, një art i vërtetë, me e pasë lakmi stilistat e sotëm; shih mbi të gjitha shpirtin e zadrimorit – mirësia e bashkjetesa në paqë me

gjithkendin janë portreti i tij i vërtetë.

Këto rrëfime të thjeshta, peng dashnie për Vendlindjen, i mblodha ndër vite e sot po ua kthej atyne që e meritojnë: bijëve e bijave të Sapës së lashtë e të urtë.

 

 

Autori

 

 

 

1. Mësimi i nji nane

 

Ngjarja kishte tronditë të madh e të vogël: Marë Vokrri e Hajmelit kishte humbë katër djemtë në nji çast të vetëm. Ma i madhi ishte 27 vjeç, ma i vogli 16 vjeç. Ishte verë e po prashisnin misrin. Në qiell u shfaqën do re, po nuk dukej se do të binte shi. Edhe pak, u tha ma i madhi i vllazënve të tjerë.

Papritë një rrufe dhe të katër vllaznit vdiqen, si i thonë fjalës, vetimë. E kësaj here ishte vërtetë vetima që u mori jetën.

U mblodh i madh e i vogël, mija vetë.

Nji plak, mik i shtëpisë, i thotë Marë Vokrrit, nanës së shueme:

- Paj, njeriu nuk di çka me thanë. A ka si bahet ma keq!

- Lukë, je burrë i urtë - ia kthen nana e mjerë. – Si nuk paska ma keq? Me m’pasë mbetë në nji punë të ligë do t’ishte edhe shumë ma keq. Zoti m’i dha e Zoti m’i mori.

 

 

2. Shkon syzeza me korrë në arë ...

 

Filja po shkonte me korrë grunë krejt vetëm. Kalonte rrugës si lis me degë, me atë buzëgaz që s’ i mungonte kurrë. Ishte, si i thonë asaj kange, “me t’ mbytë me bukuri”, gja pa

i qendisë nuk i kishte lanë Zoti. Po që me t’ lanë pa mend ishin sytë e saj të zi.

Kur i afrohej Ograjës së Kishës, i dilte gjithmonë para Zeka e i këndonte:

 

Shkon syzeza me korrë n’ arë.

Po i thotë djali: - Puna e mbarë.

 

- O Zekë, - i thotë kjo nji ditë – “puna e mbarë” thuhet te ara, jo n’ rrugë të madhe.

“Mirë ma bani. N’ ta mbajtë, eja atje, jo me u prrallë rrugës së madhe, do me thanë” – mendoi Zeka me vete.

E nji ditë ky Zeka drejt e te ara ku po korrte vajza.

Ban me thanë nji fjalë, e hiç. U skuq, u ba spec, e prap fjala s’ i vjen.

- A di shka, mor Zekë, - po i thotë kjo – merr njëkte drapën, se mandej të vjen fjala vetë.

Zeka shikoi andej e këndej, mos kalonte kush e po e shihte tue korrë n’ arë të Files, mori drapnin që i dha vajza, e filloi me korrë bri saj.

- Unë nuk kam ardhë me korrë n’ arë tande, – i thotë ky papritë - po me të marrë me korrë ti n’ arë teme.

Filja vuni drapnin e vet në sup. E shikoi ngultas djalin e po i thotë:

- Zekë, kërko punëtore të tjera. Në u ktheftë Pema prej nizamit, ia kam dhanë fjalën atij. Në mos u ktheftë, në këto punë nuk zihet radhë.

E ndodhi ajo që vajza pat frikë: Pema nuk u kthye ma. Si shumë të tjerë që merrnin rrugën e Stambollit e përtej.

Si kaloi viti, Zeka i shkoi prap te ara, po kangën s’ ia këndonte ma. Files i ishte trembë buzëqeshja.

U shikuen sy në sy. Djali shtangu: Filja nuk i kishte sytë të zi.

Ajo e kuptoi.

- M’ i kanë shpla lotët, Zekë. Ti m’ i thajë, e sytë e mi prap do të bahen të zi.

Edhe kur kaluen shumë vjet e u banë me një tufë fëmijë, ai prap këndonte të njejtën kangë:

 

Shkon syzeza me korrë n’ arë.

 

Kjo, thonë, asht historia e kangës “Shkon zyzeza me korrë n’ arë”.

 

 

3. Shih një herë çka thotë Kurani

 

Nji xhandar turk, që rrinte në Saraje të Dajçit, hallatet përjashta për hokubet, i kishte zanë udhën nji mbramje nji nuseje Zentajsh e u sul mbi te i çartalluem. Nusja, sa e bukur, aq edhe trimaloshe, nuk e humbi e po i thotë xhandarit:

- Mos më grric, se të shtrohem vetë, për hatër të Zotit, se po më len ndoj shej.

Xhandari u ndal. Nusja bani me lirue xhamadanin, nxori prej gjiut nji thikë të shkurtë të mprehun në të dyja anët dhe iu drejtue turkut:

- Ec e merre, Hasan beg!

Xhandarit nuk i bani syni tërr e iu sul përsëri edhe ma i çartalluem, tash edhe për inat që i nxori thikën. Nusja u shmang me shkathësi vjedulle e në ndrrim gati hava, thika e kapi bash në vend të keq Hasanin e shkretë. Xhandarit gati i ra të fiktë e nusja iku me të shpejtë.

Të nesërmen e thirrën në Saraje te Kadiu me e gjykue për plagosje të xhandarit.

Foli vetëm Kadiu pa pushue tue e sjellë bisedën me njëmijë dredha, por pa përmendë asnjëherë Kuranin si e kishte zakon.

Nusja e Zentajve, pa prishë terezinë, i drejtohet atij:

- Shih njëherë çka thotë Kurani, Kadi efendi.

- Unë fjalët e Kuranit po them, kaurreshë e mallkueme! – i foli me inat Kadiu.

- Edhe unë e kam këndue mbramë Kuranin, Kadi efendi, po ai nuk i përmendë askurrkund hallatet e xhandarëve, se as Allahut vetë s’i ka shkue mendja se xhandarët munden me shkue rrugës me hallate përjashta. E në i rafsh hashe Kuranit për koqet e një xhandari, mëkat që je Kadi.

Kadiun e mbuluen djersët e ftohta, u ul në karrikë pa forca në trup, po ma i kthjelltë në mend.

- Hallall të qoftë, moj kaurreshë, - i tha – se e paske këndue vërtetë Kuranin. E ti qafir – iu drejtue xhandarit – m’u hiq prej këtu!

 

 

4. E drejta e trashigimit

 

Grindjet e mëdha, deri te vrasjet, në kohë të para gjykoheshin prej Parotës, se gjykimeve të turkut simbas Kuranit nuk u rrinte kurrkush.

Parota e Vogël përbahej prej dymbëdhjetë burrash, kurse Parota e Madhe prej njëzet e katër burrash, simbas randësisë së grindjes.

Të gjithë u rrinin vendimeve të Protës, përveç priftit, por nga ana a saj Parota nuk e përjashtonte aspak priftin prej gjykimit.

Një herë prifti i Grashit ishte në sherr për punë trashigimie me një fshatar. Puna shkoi te Parota. Prifti, tue mendue se Parota do t’i jepte të drejtë atij, e donte me mbyllë sherr me fshatarin, pranoi që grindja të gjykohej në Parotë.

Ishte fjala për nji arë që nji plakë, thonte prifti, ia kishte lanë Kishës, kurse i nipi thonte se ia kishte lanë atij.

- Dom Ndoc, - e pyet i pari i Parotës – a e ka leçitë në Kishë Drandja se ia len arën Kishës?

- Jo, - u gjegj prifti – po ma ka lanë mue me gojë kur e vojova.

- Fjala në çast të dekës nuk vlen, dom Ndoc. Duhej ta kishte leçitë ditën e meshës në Kishë kur ishte me mend e me kambë. Ara i takon të nipit.

- Po nipit, ku ia ka lanë, në Kishë apo në Xhami? – u nxe dom Ndoci.

- E drejta e trashigimit nuk leçitet, dom Ndoc. Ajo asht.

Dhe Parota ia la arën nipit të Drandes.

 

 

5. Rruga për te Kisha

 

E pyetë nji djalë vajzën nënshatase që po mbushte uji te Kroni i Sumjanëve, në të dalë të katundit:

- A mundesh me më diftue, kah asht rruga për te Kisha, se jam nisë për meshë?

E shikon ngultas vajza: Jo, s’kishte t’shame, shtathedhun e i bukur si yll drite. Ndoshta ishte pak i ri, por gjithësesi i bukur djali.

- Asht heret për meshë, - i thotë vajza tue e shigjetue me sy – Prit sa të mbushi buljerën e po e bajmë rrugën bashkë.

- Jo, - i thot djali – ti më thuej kah asht rruga, se shkoj vetë.

Vajza u mbush me maraz e nuk iu ndej pa i thanë:

- Besa, more djalë, ban mirë e kthehesh kah ke ardhë, se ti nuk qenke as për meshë e as për xhveshë.

Djali u hutue pak, po nuk vijoj rrugë pa e pyetë:

- Çka don me thanë njajo “xhveshë”, se nuk po e marr vesht?

Vajza i hodhi nji grusht uji krejt pa pritë, e djali, mbasi u hop mënjanë, u ngut të hiqte këmishën që ta shkundte disi.

- Tash, - i thotë vajza – ma hidh edhe ti nji grusht uji që ta xhvesh edhe unë këmishën.

Po djali u skuq dhe vijoj rrugën pa folë.

Për nji çast vajzës i erdh ta gjuente me gur, po për fat te burimi s’kishte asnji, se vështirë të kishte gabue në shej, aq u mllef në të.

 

 

6. Deka e dashamirit

 

Nji nënshatas, dashamir me Gegë Milotin e Dajçit, ndërroi jetë papritë. Gega u ndodh i sëmuet ato ditë e nuk muejt me shkue në vorrim të dashamirit. Djelmëve të këtij u mbet hatri: si mos me na ardhë Gega në vorrim të babës?

Si e mori veten, se lëngoi gjatë atë dimën, u nis e shkoi në shtëpi të nënshatasit.

E pritën ftohtë. Gega e kuptoi, po nuk e ngacmoi bisedën para kohe.

Si i erdh gota e rakisë, filloi me fjalët e rastit:

- Kjoftë lëvdue Jezu Krishti e Zoti u dhashtë forcë.

Prit se po i kthenin përgjegje e ata hiç.

Gega mbante në dorë gotën e rakisë pa e çue te buza, tue pritë t’i kthenin përgjegje.

Dikur njeni prej djelmve foli gati si pa qef:

- Ne, o Gegë Llesh Miloti, nuk na ka dekë kush. Vërtetë na ka dekë baba, po ai ka tre muej që ka ndrrue jetë …

Gega e uli gotën në sofër dhe iu drejtue djelmëve të dashamirit:

- Paj pata kujtue se nuk kishit babë me e harrue kaq shpejt …

 

 

7. Gratë

 

Ia kishte vakthin Zekë Paloka me ba edhe qoshk për gratë. Të mblidhen në zheg e të kuvendin njena me tjetrën, thonte, se shpirti u digjet me marrë botën nëpër gojë.

E vërtetë, krejt në fund të shëpisë, goditi nji qoshk tri shkallë mbi oborr, të hapun sa të duesh me thanë, sa me zanë lirshëm edhe katërdhjetë gra njiherësh.

Mirëpo ato ma të vijshmet e banë për me hapë vekët verës, se rrihej në fresk e punohej mirë. Po Zeka u kishte thanë se ua kishte goditë për ndejë.

E mblidheshin tri a katër bashkë, nga nji herë edhe pesë e gjashtë, e nuk kishte të pushuem kuvendi. Puna ishte se nga nji herë e çojshin zanin shumë, ose nuk i vejshin fre gazit, se kushedi ke ishin tue marrë nëpër gojë, e u prishnin gjumin e zhegut burrave.

Nji ditë, tue ndejë në qoshk të burrave me të vëllanë, tue pa si kishte plasë kuvendi i grave, thotë ky Zeka:

- Shih, shih, pesë janë e flasin të shtatat njëherësh.

- Po a the se janë pesë? – e ngacmoi i vëllaj, se e dinte që Zeka nuk ua kishte me të keq.

- Pesë janë, po me folë flasin të dhjetat njëherësh – vijoj përsëri Zeka tue e dyfishue numurin e grave atje në qoshkun veror.

Mbas pak, shtoi:

- Po ani, le të flasin, se të zezat e ullinit heqin prej nesh e prej punëve. Të ishte për mue, edhe në andërr me e pa se më ban Zoti grue, kisha me ia heqë vetes.

 

 

8. Me kërkue shat te Gjini

 

Gjini, si Gjini. S’e prishte terezinë. Jetonte ma shumë me të faluna të kojshive se me djersë të ballit.

Kishte disa vite që kishte nisë nji shtëpi dykatëshe, po gjithçka e kishte lanë përgjysë. Derën e kishte ba, po nuk i kishte vu çivi, kapakët sa ua kishte mbështetë dritareve, po pa mentesha, drrasat i kishte shtrue mbi trena në kat të dytë, po ngulë me gozhda nuk i kishte.

Nji ditë vjen nji kojshi e i thotë:

- A të ndodhet nji shat, o Gjin, se kam do miq që kanë ardhë me më ndihmue me mihë kollomoqin, se po m’i ikë koha?

- Po – i thotë Gjini pa lëvizë prej anës së oxhakut ku po hurmonte një kafe elbi.

Tue e pa se Gjini nuk po luente vendit, i thotë prap kojshiu:

- Ku e ke?

- Shih diku aty në fund të shtëpisë – i thotë ai pa e prishë terezinë.

Shtëpija ishte nji, e pa ndame në oda, e errët, se ishte ende heret, e ai as qiri nuk kishte ndezë, veç pak dritë që vinte prej zjarrit në të shuem. Po hallexhiu bani me shkue kah fundi i shtëpisë ku i tha Gjini, vuni kambën mbi një dërrasë që ishte largue prej traut, e ra në burg të bagëtive tue u vra bukur mirë.

- Çka më bane, he të vraftë Zoti! – briti atje prej burgut – Po si nuk më the se i ke dërrasat pa gozhda?!

- Hajt, hajt, se mirë e ke! Dashke me gjetë shat te Gjini!

 

 

9. Ju Anamalasit.

 

Nji i Anës së Malit, Nikollë Qoka, u thonte shpesh Bregasorëve me njifarë përçmimi:

- Ju të Bregut kështu, e ju të Bregut ashtu”.

Nji ditë, Shani, që nuk dallohej për i fort me mend, po kalonte hypë mbi kalë e strajcën kraheqafë. Ata që e panë, filluen me qeshë. “Po çka ban, more Shan, pse nuk e vjerr strajcën te grremçi i shalës, a ke frikë se po lodh kalin, a?”

Po ai që po qeshte ma shumë ishte Nikoll anamalasi.

- Si nuk të randon tanë ajo strajcë, mor budallë! – i thotë ai pa e peshue fjalën – Kush të ka mësue me e mbajtë strajcën në krah e vetë maje kali?

- Ju anamalasit – iu përgjegj i patrazuem Shani.

- Ik, more! Anamalasit janë burra me mend, jo si ti! – i tha prap ai.

- Me mend ndoshta janë, por edhe vesin e bracit e kanë. E ba me e lanë në grremç të shalës, kur të kaloj andej për me shkue te mullini, thom se ndoj shoku yt ia njet dorën e kam frikë se nuk e ndjej. Se e keni dorën e lehtë ju anamalasit – foli Shani.

Nikolla kroi gurmazin e s’dijti çka me iu përgjegj “budallës”.

 

 

10. Burrnia e Ndoc Lleshit

 

Gjylen e kishin fejue qysh kur ishte ferishte në djep. Baba i saj dhe i të fejuemit të saj kishin qenë bashkë në burg në kohë të Turkut, e aty i kishin dhanë fjalën njeni tjetrit.

Vajza u rrit shtatin selvi, tanë hire e mbarësi, mos me ia gjetë shoqen në mbarë Zadrimë.

Nji ditë, ndërsa po u jepte deleve me pi uji në lumë, i afrohet nji djalë me nofulla të daluna përpara, i murrmë në fytyrë, krahët të gjatë e duert si kthetra zhgabe.

- Si je, moj bareshë? – desht me i buzëqesh ai, po i doli nji ngërdheshje me të shti frikën.

Ruena Zot, po ky, kush asht?! – foli vajza me vete. Uli pak shaminë dhe trembi delet që të dilnin në udhë të madhe.

- Ti mos u tremb, moj nuse, moj nusja ime - u ngerdhesh ai edhe ma keq.

Gjyla u kthye dhe e shikoi në kokërr të synit. I iku ajo frika e parë, se i bini nji dyshim.

- Kush je ti? – iu drejtue ajo.

- Unë jam fati yt, jam Gjoka – i tha ai.

I kishin thanë se i fejuemi i saj nuk ishte i bukur, po jo se ishte kështu, me të sjell frikë. Mandej, si thonte e ama, burri duhej të ishte burrë, ç’randësi kishte të ishte i bukur a jo. Po

ky ishte … ruena Zot, mendoi Gjyla me vete.

U kthye në shtëpi. As i hahej e as i pihej. Erdh e u dobsue, u ba gozhdë. Pyete e ama, pyete e motra, po ajo hiç. Çka ke, moj bijë, thueja nanës? Motër, çka të ka ndodhë, ti ma thuej mue? E ajo prap hiç.

Nji ditë prej ditësh ia la delet nji shoqeje e u nis për te shtëpia e Gjokës.

E gjet shtëpinë tue pyetë, se nuk e dinte.

- Due me folë me Ndoc Lleshin – i tha ajo nji vajze të vogël që po trembte nji dosë me gica.

- Babë ! O babë ! – thirri voglushja. – Po të kërkon një vajzë.

Kur doli te dera, Ndoc Lleshi shtangu. Edhe pse e kishte pa të fejuemen e djalit gjithmonë në zgrip, se ajo i fshihej, si ishte zakon, e njofti menjiherë.

- Të pastë sjell e mira! – i tha ai vajzës i tronditun.

Vajza, edhe pse i dridheshin gjujtë, për sy e faqe nuk e dha veten.

- Kam ardhë me më falë, ose me më vra. Unë nuse në këte shtëpi nuk hyj.

Ndoc Lleshi e mblodhi veten dhe u drejtue kah qielli: - Zot, si kisha me u koritë, tue e mbytë a tue e lanë me më turpnue? – foli ai me vete.

Nji rreze e hollë, krejt e hollë, i mori sytë. Ishte nji rreze dielli që ishte thye në lotët e vajzës.

- Unë do të vij mik në dasëm tande – i tha Gjyles dhe e puthi në ballë. – Do të vij vetë sonte tek yt atë e flas unë me të.

Askush nuk pat thanë se Ndoc Lleshi u korit, po ia njoftën për burrni të pashoqe.