Kulturë
Bujar Leskaj: “Gjuetia e Pëllumbave” (II)
E merkure, 12.05.2010, 09:58 PM
“GJUETIA E PËLLUMBAVE”
-një ditar apo një akuzë? -
Nga Bujar Leskaj
II
***
E gjithë esenca stilistike e romanit, bazohet në marrëdhënien e një linje prolog-epilog, por është edhe i mbështetur në një marrëdhënie të shkëlqyer të dialogut me monologun. Që të dyja, këto të fundit, janë kolonat e sigurta, që mbajnë peshën e të gjithë rrëfimit në vepër. Ndërmjet historive, që ndjekin njëra tjerën nga një dialog në tjetrin ngrihet një apologji e fortë kundër sistemit. Vetë shkrimtari apologjinë e mishëruar në heroin e Gulagut, e ka krahasuar me Apologjinë e Sokratit:
“Nuk mendoi aspak për gjyqin e tij, por se nga i mbiu në kokë ai i Sokratit. Interesant mendonte ai, publiku është gjithmonë kureshtar për ndëshkimin e dikujt. Ashtu si tre mijë vjet më parë, edhe sot ata vështrojnë njëlloj në sallat apo shehshet publike ku dikush do të gjykohet ose ekzekutohet”….as luftrat e përgjakshme, kryqëzatat e famshme, inkuizicioni, asgjë nuk e fshiu nga trutë e tyre maninë për të qenë të pranishëm, në mjerimin e dikujt. …të gjithë këta do të dëgjonin akuzat e ngritura kundër plakut të mençur, i cili më pas do të bënte apologjinë e tij”. (f.73,
Tek deklamonte Apologjinë e tij, vështrimi i errësohej si një nga dhembje e hidhur. “Sa keq, popujt e mençur e kultivojnë hibridin e mirë, të tjerët e ruajnë atë kur e kanë, kur ai mbin rastësisht mes barërash helmues, ai nuk sjell asnjë dëm, përkundrazi. Megjithatë, ne e shfarosim atë, një mani fatale për shfarosje, për vetëshfaqrosje…” (f.75)
Në një nga dialogët e veprës, të cilën do ta lexojmë më poshtë shkrimtari Henrik Gjoka, duket sikur zgjidh edhe dilemen e vet personazhit.
“Sa vjet je i dënuar?
-Tetëmbëdhejtë.
-Jo dhe aq keq. Zakonisht ta fusin edhe më thellë. Edhe më pak mund ta hash, varet si u mbushet mendja katilëve. Megjithatë kur duan të nxjerrin nga neni 47, po të jesh familje e mirë, pa të çara në biografi, të kesh edhe ndonjë motër a grua shumë të bukur; gjërat rregullohen. Mbi të gjitha të shesësh bythën tënde dhe atë të shokëve në hetuesi; kjo i vë kapak pastaj. Atëherë futin në përdorim nenin 33, me thithje, kështu quhen në gjuhën juridike dhe dënojnë poshtë dhjetëshes. Por ama, neni 471 i arratisjes, i pastër safi, domethënë, pa hile, ashtu siç është i shkruar në kodin penal, ky fillon nga 10 në 25 deri në pushkatim” (Gj.P. f.100)
Siç e shohim, ka një lojë të rafinuar mes dialogut dhe monologut. Dialogu duke qenë shprehës i realitetit të asaj kohe, është më i kushtëzuar, i varësuar nga rrethanat, por është përzgjedhur aq mjeshtërisht sa të funksionojë më një marëdhënie të përkorë me monologun, pasi monologu e plotëson gjithë atë boshllëk që kishte e djeshmja me një dëshirim perspektive, ose vetë perspektivën e qartë:
Ja një nga monologët e personazhit kryesor, ku përballë Prokurorit, të burgosurit i faniten meditime të thella e largpamëse:
“e kupton ti kërmë se ç’diktature të fëlliqur i shërben? A e di ti dhe shokët e tu, që janë paq pjella bastarde sa dhe ti, se po shkruani historinë më të turpshme të këtij kombi, më të ndyrën e të gjitha kohëve. E keni menduar ndonjëherë si do të shfajësoheni para saj kur të vijë çasti? Unë jam shumë njerëzor edhe kundër hakmarrjes. As që do ta jetoj atë ditë, kur ju të jepni llogari para gjyqit, para këtij populli të shtypur. Aq më mirë për mua, se do të më vinte ndoht të shihja fytyrat tuaja në bangon e të akuzuarëve …çdo mëkatar meriton mëshirë. Ju kurrë. Mëshira për ju do të ishte padrejtësia më e madhe ndaj këtij populli të poshtëruar”(fq.75,
***
Shpesh kjo botë e Gulagut, zbukurohet me po aq metafora sa vetë ferri I Dantes. Kafshët e pakta, që shohin të burgosurit me sy, zogjtë, minjtë e macet, bëhen personazhe; si Çuni, maçoku i burgut. Ky futet në një duel me të burgosurit. Ata aviten për t’ia marrë peshkun e grabitur nga goja. Bukuria e rrëfimit vjen me ngjyrat e humorit. Kjo është sfida e autorit si kreator dhe misionar. Shpesh qan e qesh në këtë vepër, duke e bërë jo rrallë herë një tragjikomedi.
“Disa minuta më vonë, dy peshktarët hanin me ëndje peshkun. Çuni (maçoku) u vinte rrotull dhe u kërkonte pjesën. Atij i kishin dhënë kokën e peshkut, bishtin e pati fituar me këmbëguljen e tij, sepse nuk e pati lëshuar atë që nga çasti i parë që e furi ndër dhëmbë” ( f.422,
Ngjyrat komike shfaqen edhe në nënyrën si shkrimtari përvijon çdo portret të personazhev të veprës, si portreti i këshilltarit të Ministrit të Brendshëm, që kishte qëndruar deri në agimin e demokracisë: “…djalosh nga Mirdita, ai na
Siç e kemi përcaktuar ehde më lart, në këtë pikëvështrimi, jo pa qëllim autori për personazhet e tij nuk përdor emra të përveçëm, Qëllimi i tij fisnik, siç e kam evindentuar shpesh tek njerezit e kësaj shtrese, nuk është që të thotë UNE, por AI, TJETRI...njëlloj si të thuash NE...ATA. Jo pa qëllim, ka vënë në qendër të romanit AI, duke e hapur me të, dhe e mbyll romanin me TJETRI-n. Autori synon që romani i tij, mos të tingëlloj thjesht si një biografi e dikujt, apo biografi personale, por si një roman që i kushtohet një brezi bashkëvuajtësish, pra siç e kam cituar dhe në titull të këtij shkrimi, romani nuk tingëllon si një ditar, por si një akuzë në emër, jo të një personi të vetëm, qoftë edhe të autorit vetë, por të një grupi të tërë, që mund të jenë ATA, NE, duke të përfshirë dhe ty, që po e lexon mesazhin e tij të hedhur në këtë roman voluminoz.
Për mendimin tim, me një synim të caktuar shfaqet edhe fati i dy personazheve AI dhe TJETRI, të cilët ndonjëherë duken si një individ i vetëm, pavarësisht se jeta u ofron zgjidhje të ndryshme. AI, që në fakt është personazhi kryesor, të cilit i kushtohet romani, i jep fund jetës, ndërsa TJETRI, ikën jashtë vendit të vet. Kjo gjetje artistike duket si një shfaqje e të vetmes alternativë tragjike shekspiriane, që na mbetej të gjithëve nën diktaturë, “Të rrosh, a të mos rrosh!”. Varësia e të dy personazheve AI dhe TJETRI, e parë në një vizion më të gjerë artistik, zbulon personalitetin e dyfishtë të Faustit të Gëtes që dyzohej në Mefistofelin. Çfarëdo përmase që të marr interpretimi i këtyre personazheve, u takon estetëve ta vendosin, por për mua dhe ju lexues të nderuar, që e njihni këtë vepër, analizë pas analize, është zbuluar se; romani “Gjuetia e pëllumbave” është një ndër më të bukurat vepra letrare të asaj që duhet ta specifikojmë si letërsi e burgut dhe një nga vlerat më të arrira të romanit bashkëkohor shqiptar.
* **
Kampi i Spaçit; “ja më më në fund një Gulag i vërtetë, real, kaq fare pranë teje, madje unë jam brenda në të. …Në të jetonin “armiqtë e popullit”. Kështu i pëlqente demonit t’i quanin ata.
-Nga jeni ju?
-Nga Vlora.
-Ne vlonjatët të shuajmë në politikë.” (GJ.P. f.106).
Ja dhe një anë tjetër e errët: “Bukuroshi, njihej si pederast violent që përdhunonte në minierë djemtë e ardhur rishtas, si për t’I prezantuar ata me jetën e atjeshme” (f.319).
Karakteret e personazheve të burgut janë të deformuar nga jeta në hijen e diktaturës, lind përçarja kombëtare gjithashtu:
“...vetëm një njeri në atë ambjent nuk e kishte ndryshuar fuzionominë e tij, humorin cinizmin, dhunën. Ky ishte përgjegjësi i birucave. Tallej si gjithmonë me të vjetrit, shkelte me këmbë të rinjtë, ngacmonte policët, që rrinin si pula në këtë situatë të re dhe nuk shprehnin asnjë mendim. Ishte i vetmi që shau me fjalë të ndyra, kryeministrin, gruan e tij dhe tërë gratë e farefisit, që nuk ia njihte, shprehte urrejtjen për jugun që kishte mbushur ministrinë dhe byronë politike. Sipas tij, këta kishin invaduar kryeqyetin me soj e me sorrollop dhe nuk kishin lënë asnjë cop vend për Veriun. I kujtohej mirë 30 vjet më parë kur pati mbaruar shërbimin ushtarak…I propozuan të vishej polic dhe të qëndronte në ruajtjen e udhëheqësve…dhe ky labi ia zuri vendin…Dhe që nga ajo kohë,sa herë i binte në dorë ndonjë lab ia merrte shpirtin dyfish….” (GJ.P.f.89-90).
Ai, personazh qëndron gjithmonë si një sy i ftohtë, liria e të cilit nuk mundëson dot tkurrjen e ngjarjeve, por ua heq petkun, nëpëmjet një lloj dialogu, që do të spikas në këtë vepër si një intervistë e gjatë, që i bëhet historisë sonë. Ajo përgjigjet me zërin e Përgjegjësit (personazh):
“Unë kam një zakon të keq. I grij në hu ata, që do të ikin, që mos t’më harrojnë kurrë, derisa të vdesin. Që të mos të vinë më këtu se më mërzitën bythën. Por me ty më pëlqen të ndahem mirë si intelektual, megjithëse nuk kam ndonjë shkollë të madhe…Tek po dilte përgjegjësi nga dera, vështroi dhe u kthye nga Ai. Vështroheshin në mënyrë të çuditshme, sikur për vite me radhë të qenë marrë me studimin e njëri-tjetrit.”(po aty.GJ.P.) Dhe dialogu vijon: “Ai po qëndronte në këmbë me duar në xhepa, diç po belbëzonte, teksa nuk ia shqiste sytë tjetrit nga dera e hapur: “Lamtumirë ti perla më e çmuar e këtij labirinthi të nëndheshëm, ti gjakësor e kriminel i lindur, që gjete aq terren të përshtatshëm në këtë regjim.” “Ndahen me një lamtumirë plot ngërdheshje.” (
Edhe uria e burgut, ku lufta e ndonjërit për të shpërndarë ushqimin ishte njësoj e egër si lufta për pushtet, siç shkruan autori, është një ngjarje që do dëshmuar. Sipas tij, herë në burg, e herë në kampe, krijohen eksperienca të hidhura:
“Kampi është vendi ku mësohet çdo gjë, diskutohet për gjithçka dhe ne dimë gjëra më shumë nga ju, që keni jetuar jashtë. Sepse jashtë ju gënjejnë, ndërsa neve këtu brenda nuk na e hedhin dot. …” - shprehet njëri nga të burgosurit.
Kjo eksperiencë vijon me të të burgosurit politikë, që i quanin “armiqtë”. Gëlonin spiunët e birucave, që hiqeshin si bashkëvuajtës, për të futur “armiqtë” në kuthin e nenit 55. të agjitacionit e propagandës. Kjo ishte për siguri, sepse në fillim dënoheshin për panik në popull dhe pastaj i mbërthenin në grackën e ligjeve të diktaturës.
“Atje dhuna psikologjike ishte një ferr……:“pesë vjet më parë, kalova një dimër të tërë në qeli, me një fundërinë, me një spiun të ndyrë, ma bëri jetën varr. Rrija e kundroja në fytyrë tek flinte dhe mendoja, se ç’nënë e kishte bërë atë kërmë. (Henrik .S.G.)
Kushtet e ndyra të burgut, me papastërti, miza në ushqim, erë të keqe të ambjenteve, e shpesh transporti i vetë të burgosurëve si të ishin mall, në kamiona të mbyllur, për t’i çuar në punë të vështira. Qëndrimi bashkë me të burgosurit ordienerë dhe urrejtja që kishin këta të fundit për ndershmërinë e të burgosurëve politikë. Jo rrallë herë, mendësia e të burgosurëve ordinerë, nuk kishte dallim nga ajo e xhelatëve të burgut. Personazhe të paharrueshme, si Bufoni që ishte, një lloj Guinpleni (personazhi i Hygosë), por këtë herë në oborrin e burgut mizor të Burrelit.
Në këtë këndvështrim, autori duke qenë konkret dhe i drejtëpërdrejtë në ato që ka marrë përsipër të thotë, e çon personazhin e tij drejt një fundi të vetdijshëm, pa lënë shteg të dyzimit të idesë që mbart në roman, larg skemave e stisjeve, në një fund që ti që e lexon, ndoshta ke marrë një shije të hidhur, ndoshta kërkoje një zgjidhje tjetër, ndoshta prisje që pas kaq viteve vuajtjeje, AI t’i gëzohej lirisë së tij, por në fund të fundit e pranon atë që lexon me bindjen, se je duke lexuar nje dëshmi të hidhur të një realiteti të hidhur, i cili nuk mbyllet me ato vite persekutimi brenda gulakut komunist, por shtrihet me pasojat e tij dhe me tej, dhe më pas, pse jo dhe sot. Kjo ide e autorit konkretizohet në personazhin e TJETRIT, i cili postlirinë e tij e sheh vetëm jashtë vendit të vet, i cili, nuk shkeli në vendin e tij të lindjes për 14vjet, sikur mbante inat me të ose mbante fjalën me veten e tij.
Unë dhe Lexuesi, për ta vërtetuar vlerën e veprës, në qoftë se u referohemi të romanit dhe komenteve mbi to, do të ndjejmë ndoshta keqardhjen për të tjera pjesë të zgjedhur nga vepra, që meritojnë të përmenden. Por, në një masë të konsiderueshme, ne duhet patjetër t’u referohemi shembujve në veprën e Henrik S.G., si dëshmi të një memoriali, që duhet ngritur për rininë e tij dhe të të tjerëve, të humbur e të shtypyr egërsisht brenda gulagut komunist.
Kjo rini, nuk arrin ende të gjej rrugëdaljen në një liri të ardhur vonë, ndërsa janë tretur vitet e tyre më të bukura të rinisë, të ndrydhura, të shtypura, të mohuara në mënyrën më tronditëse dhe më kafshërore, nga një bandë kriminelesh, që i dënoi dhe u hoqi të drejtën për të jetuar, për të vetmin faj që kishin bërë në jetë, donin të jetonin rininë e tyre me qetësi, me dinjitet, me kulturë dhe me dije.
“Atë pasdite AI pati bërë një kontroll të imët në shtëpi, pati zhdukur tërë korrespodencën që mund të kompromentonte shokët e tij.
Shkrimtarët e tij të preferuar ishin të huaj, madje të vetmin shkrimtar shqiptar që ai lexonte me ëndje dhe kërshëri (dhe këtu aludohet për Kadarenë, marëdhëniet e tij me lexuesin dhe diktaturën, tema më e përfolur në postkomunizëm-B.L.), edhe ai përbënte rrezik për të, ngaqë letërsia e tij qe thellësisht e kritikuar nga regjimi. Me penën e tij të mbrapshtë, ai jo rrallë herë i kishte tërhequr ata prej hunde, i kishte çuar buzë greminës, ndërkohë që ata kujtonin se i kishte ngritur në piedestal. Librat digjen, po AI nuk djeg dot librat e mikut të tij, ato që kanë çuar në varr autorin.”
Në roman na shfaqet siç ishte në të vërtetë turma që adhuron Demonin, portreti i tij i vërtetë në një spektakël, në vigjilje të njërit prej kongreseve të Partisë:
“…nga një derë e pasme e kësaj ndërtese veshur me pllaka mermeri hynte ajo kokë e madhe e kombit, ashtu si kishte hyrë edhe në histori, vjedhurazi, pa u ndier. Mëkati i madh që i bëhej asaj turme në trotuare (Ironi), ajo donte ta shihte Tiranin e saj, e pse jo. Ai shfaqej rrallë në skenë. I tillë të krijonte ndjenjën e një qenieje ireale, mitologjike, si ajo e Zeusit që ndodhet kudo, e në të njëjtën kohë nuk e sheh askund.
Përballë tyre, delegatët shërbëtorë janë të shëmtuar, të emocionuar, të hutuar si delet para një vathe me thupra të reja. Janë të shqetësuar, të trembur, janë të mashtruar, të vetëmashtruar, mashtrues. (f.62,
Ndërsa lulëzon specia e shërbëtorëve të diktaturës, vetë autori i mishëruar te AI, ose TJETRI kërkon të zbulojë se ku e
“pavarësisht nga e tashmja, pavarësisht nga metamorfoza e mundshme e secilit prej tyre, në dekadat, që do të pasonin, ata të dy qenë lindur kundërshtarë dhe të tillë do të vdisnin. Urrejtja për specien e shërbëtorit të diktaturës ishte patologjike, për më keq një sëmundje e pashërueshme” (f. 57,
“Gjahu i Pëllumbave” është një kujtesë historike që nuk anashkalon asnjë nga problemet delikate të marrëdhënieve armiqësore që shkaktoi diktatura mes klasave dhe shtresave të ndryshme të shoqërisë, njerëzve të thjeshtë dhe nomeklaturës së shtetit. Henriku shfaqet i plotë me humanizmin e tij, përkundruall dehumanizmit të totalitaristëve. Direkt, vetëvrasjes së Kryeministrit komunist, Mehmet Shehut, i ka bërë një koment të tillë:
“Papritur, më 18 të atij nëntori, Radio Tirana njoftoi vetëvrasjen e kryeministrit shqiptar. Ky lajm plasi si një bombë e fuqishme, që paralizoi mendjen e një populli të tërë. Mesazhi u dha i shkurtër, i thatë, sikur të mos bëhej fjalë për një nga bijtë më të mirë të popullit e Partisë, kryetar i qeverisë shqiptare prej afro tre dekadash.” Dhe pasi risjell në vëmendje përshpëritjet, që e vranë dhe alibinë e vetëvrasjes, autori komenton: “natën vonë, kur njerëzit flenë, shtrigat dalin nga skutat e tyre dhe mblidhen në kuvend. Dhe kështu rrëfehen edhe njëherë gjuhët plot helm të Kadri Hazbiut dhe Ramiz Alisë, por pa emra, ngjarjet janë po ato...”
***
Një subjekt kaq i pasur për romanin në fjalë, motivohet edhe në vetë titullin e tij, “GJUETIA E PELLUMBAVE”. Kushdo qe ka parë pëllumbat të shëtisin nëpër sheshe qytetesh, kupton më së miri simbolikën e këtij titulli. Shpendë paqedashës – simbol- sulmohen, vriten burgosen, ju presin krahët, që të të mos fluturojnë, ju presin fytin që të mos dëgjojmë gugitjen e tyre ëndërrimtare. Simbolika është e plotë, jemi njohur në këtë roman me gjuetinë më të
Pasi ke përfunduar së lexuari romanin ke kuptuar se me pëllumbat janë simbolizuar një pjesë e asaj galerie të madhe personazhesh, duke theksuar të përbashktën që i lidh mes tyre, ata shfaqen tepër të veçantë me botën e brendshme individuale, vërtetë të kundërt në temparamentin e tyre, por të lidhur fort dorë për dorë në rrugën asaj jete të tmerrshme, nën tirani. Në linjën e romanit të tij, Henrik S.G. bën përgjithësime të rëndësishme, duke na rrëfyer jo vetëm për heronj të veçantë, por edhe grupe njerëzish e të të tjerë grupe sipas profesionit, ose sipas prejardhjes, që u bënë pre e makines bluajtëse të tiranise komuniste në përgjithesi dhe të gulagut komunist, qe autori e jep me një vërteësi dhe vitalitet të atillë, saqë nuk shterin idetë, të cilët drejtohen në rrymën e një analize të thellë politike e social-shoqërore të terrorit psiko-fizik që diktatura e proletariatit ushtronte mbi individin, familjen, shoqërine. Terrorin, dhunen, autori na e jep të qartë dhe të prekshme si një bashkësi në infinit piramidash të vogla, që mbanin në këmbë piramidën e madhe shteterore. Ekzistonte edhe nje terror tjetër, shkruan autori, jo zyrtar, jo i deklaruar, as i shkruar apo i votuar. Ishte ai i individit mbi një individ, i një grupi mbi një individ ose grupi ndaj një familjeje ose një kampi. Ajo që pohon autori, me dhimbje, është se e gjitha kjo ishte kthyer në një simbiozë të jetës së përditshme. Dhe, ndonëse nuk përjashton jetën jashte burgut, konseguent në atë që ka marre përsiper të thote, analiza e tij thellohet më shumë, atje brenda gulagut që përshkruan. Një analizë e kësaj vepre, sado modeste qoftë, nuk mund të anashkalojë atë mori personazhezh, që nga hetuesi që e merr në pyetje, tek drejtori i burgut, tek polici që shoqëronte të ëmën në internim, tek gardiani e deri tek dhe ata bashkëvuajtës të tij, që teoria e terrorit komunist i kish kthyer në vegla të dhunës e të ushtrimit të një sundimit në të gjitha format e barbarizmit. E analiza e këtij romani të ofron edhe plot variacione të tjera, që nënkupton se njëherësh ofron akoma më shumë mënyra të lexuari dhe të interpretuara, e për këtë të fundit ka meritë vetë autori, sepse nuk mund të harrojmë që merita e bukurisë së kësaj vepre, u takon edhe atyre heronjve realë, konkretë, bijve të njohur e të panjohur të këtij populli, që i japin jetë e vërtetësi romanit.
Si rrjet merimange ishin lidhur fijet e sistemit të sundimit e terrorit vetë, ishin lidhur në mënyrë aq perfekte, sa të zotëroheshin nga të gjithë, për të gjithë, dhe procedonte në lirinë e vetë, si një dukuri e së keqes, fatale, e pashkruar, e pa organizuar me ligje, por që vepronte si një pandemi gripi, duke sëmurur të gjithë shoqërinë. Kaq e mirëmenduar ishte kjo nga sistemi në fuqi, sa edhe sot që kemi vite që jemi çliruar nga kjo epidemi, akoma nuk jemi në gjendje të ndajmë si duhet të sëmurin me virusin. Në këte këndvështrim, unë mendoj se romane si ky, që po analizojme, por edhe të tjerë, e kanë hedhur dritën e tyre mbi të vërtetën e atyre viteve, dhe unë e theksoj këtë, jo më shumë për faktin se nuk dihen, por e theksoj me qëllimin për ta lexuar qartë dhe pa ekuivoke të gjithë këtë periudhe të zezë të historisë sonë për të parë drejt të ardhmes.
Sistemi i shprishjes së njeriut ishte aq solid, sa tek propaganda e lindjes së njeriut të ri, që mori drejtim konkrte pas viteve ‘70 të epokës së diktaturës, fshihej fshihej një nga synimet më djallëzore të kësaj diktature, e cila duke shpëlarë trutë e shqiptarëve, jo vetëm i izolonte ata nga jeta, por i çorodiste e shkatërronte psikologjikisht, i shndërronte në hileqar, me vese, në perves, siç i quan autori, në qenie barabare e të dhunshme, në minj gjirizesh e spiunë, jo vetëm të shokëve të tyre, por në shumë raste në spiunë të prindëve, fëmijëve, vëllezërve, motrave, grave e ku tu jepej rasti ta thërmonin edhe më të fundit shqisë të ndërgjegjes. Është një arkivë e madhe letrare me këto, që pasqyron ligësitë në burg:
“ekziston një lloj kompromisi i poshtër mes disa të burgosurëve, një kompromis i hapur që lë shteg për ligësira të panumërta. Të gjithë e dinë këtë dhe heshtin. Kam bërë përpjekje, në fillim, të burgimit tim për të evituar këtë ndyrësi, kur isha në kampin e Ballshit. Por m’i thyen turinjtë. Nuk pata asnjë mbështetje. Tani edhe unë hesht njëlloj si të tjerët. Të gjithë heshtin dhe bëjnë sehir…edhe ti hesht”
Hetuesit poshtëronin ndjenjat intime të të burgosurëve politikë dhe këtë gjë nuk ua bënin ordinerëve. Autori në çdo faqe ndjek një rrëfim të zhdërvjellët ku buron një sarkazëm e hollë. Në çdo rast kur flet për të burgosurit ai i cilëson “armiqtë” dhe “ordinerët”. TJETRI- personazh shpërthen, duke mos e duruar më akuzën armiqtë, kur mëson edhe vrasjen e vëllait të tij të pafajshëm:
“Të akuzuar jeni ju, kriminelë, që vrisni njerëz të pafajshëm. Ju shkatërroni individë, familje, një komb të tërë dhe nuk u bënë aspak përshtypje. Madje keni paturpësinë dhe akuzoni për armiqësi, atë që flet kundër krimeve tuaja.
Dhe ja krimi i tyre ku TJETRI-personazh i revoltuar si kurrë ndonjëherë shpërtheu me urrejtje dhe përbuzje ndaj vrastarëve të regjimit dhe ithtarëve të tij:
“I kujtohej ajo ditë në varrimin e Vëllait, tre vite të shkuar…motra dhe kunati patën kërkuar shpjegime për zhdukjen e tij, ndërkohë që kufomën ia patën shëtitur bregut të Sarandës, duke tronditur familjarët që rrinin shtrirë mbi pllakat e gurta buzë detit. Me këtë ceremoni makabër qe hapur atje sezoni i plazhit për atë vit…”( f.367)
Natyrisht që shumë shqiptarë i rezistuan degradimit brenda dhe jashtë burgut, por edhe nëse ndodhi, sidomos tek ata që dolën nga ai gulag të vrarë shpirtërisht, të lënduar e me dhimbje që, veten e tyre si qenie humane e shihnin në pasqyrën e një qenieje tjetër, po humane, por të neveritshme. Dhe këto shpresa të vrara, autori i mishëron në AI, personazh, me vetvrasejn e tij pas burgut apo me TJETRI-n, që humbet besimin se është e mundur të jetuarit në lumturi në atdheun e tij. Cili gjyq në botë, do të pranojë denoncimin për këtë dramë e dhimbje njerëzore. Nëse ky denoncim është i parealizueshëm gjetkë, veç në një vepër letrare, romani vetë do të ndihmojë me idetë e tij dhe për ngjarje dhe personazhe të njohur të kësaj periudhe, të cilave ai u referohet me guxim dhe individualitet, sa askush nuk i ka pasqyruar në këtë mënyrë: ndodhitë me ngjarjen e hapjes së ambasadave, në ’91-shin; me ikjen e shkrimtarit Ismail Kadare, për të cilin shprehet se: Ky vend kishte më shumë nevojë për të, jo për ikjen e tij; për djalin e Mehmet Shehut. “Nga mesi i dimrit, në kampin e Spaçit mbërriti djali i Kryeministrit të Vetëvrarë, ai shkrimtari….Dukej i lodhur, aspak i dëshpëruar ose i tronditur. Ishte e para herë që vinte në kampin e Spaçit dhe si artist që ishte kundronte peisazhin”.
Me një letër që i bën Shefit të madh, ai simbolizon vetëdijen dhe vërtetësinë historike.
“pati kënaqësinë që t’u thotë inkuizitorëve se ata, të gjithë së bashku, ishin pjella më e ndyrë e shoqërisë, gjakpirës e kriminelë të popullit, me në krye Shefin e Shtetit.
-Revoltohesh se të kemi cilësuar babanë armik të popullit e të Partisë, -i tha atij kryetari i trupit gjykues.
-Jo aspak, me politikën që ai mbështeti, im at duhet të konsiderohet armik i popullit, por jo i Partisë. Ai ishte besnik i saj, i shërbeu asaj, ashtu siç po bëni edhe ju. Ju të gjithë me në krye kryetarin tuaj të shtetit jeni armiq të popullit.” (GJ.P. f.456). (Është konkretisht Bashkim Shehu, nga jeta e tij në internim dhe kthimi në burg. Më të lidhet historia e gruas që me dhemshurinë e një familjarje i con copën e byrekut dhe gruan e internojnë për këtë gjest); ndodhitë për zgjedhjet e para, të parat zgjedhje të të lira, të cilat ai i quan si një nga ngjarjen më të hidhur pas lirimit nga burgu.
Dhe megjithëse kanë shkruar, askush nuk i ka pasqyruar në mënyrë më interesante: metamorfozën e shoqërisë në ngjarjet, që ndodhën pas vdekjes së Diktatorit dhe ardhjes në fuqi të Shefit të ri, metamorfozën që pasoi me zbutjen e gardianëve, hetuseve, kushteve të burgut, dhe këtu autori i referohet indinjatës së thellë, për këtë periudhë të pasvdekjes së diktatorit, periudhë që dukej me shumë shpresa, por që në realitet asgjë nuk ndryshoi. Konseguent në misionin që ka marrë përsipër ky roman, me bindje të thellë, këtë periudhe e quan më dëshpëruesen, më të dhimbshmen, një periudhë historie që vrau shpresat, atëhere kur duhet të lindnin, vrau të ardhmen, hoqi çdo mundësi që e ardhmja e shumëpritur, jashtë mureve të atij burgu do të vinte ndonjëherë nga ata që e krijuan atë gulag të tmerrit dhe të terrorit. Ideja e kanarinës së mbyllur në një kafaz, që pas çeljes së derës nga persekutori, që e mbajti me vite të mbyllur, ajo vazhdon ta këndoj këngën e përhershme brenda kafazit, tashmë me derë të hapur. Ky është shokimi ynë, e vërteta jonë në të gjithë periudhën e Shefit të ri.
Pra, autori misionar dhe autori krijues në këtë roman i ndërrojnë vendet e njërit tjetrit në mënyrë të tillë që procesi artistik të mos mbarojë tek romani “Gjuetia e Pellumbave”, por të vijojë në mënyrë imagjinare tek shumë gjëra të pathëna, por shumë të nënkuptuara, aq sa të të mos zërë gjumi, për t’i çuar të 750 faqet deri ne fund. E ti do të jesh atje, nëpërmjet fakteve, realitetit, mendimeve të tij, por edhe nëpërmjet arkivës së gjallë të simbolikës letrare, që është lidhur jo pak herë kumbullën në oborrin e burgut, me lulëzimin e saj mes dëbores, si një shenjë e parakohshme e pranverës që pritej të vinte, ose simbolikës së fjalorit artistik, henriku përdor fjalët; gulagasit, bulevardi i kumbullës, moda e nallaneve, protagonistët që në të vërtetë do lëviznin rrotën e historisë, etj. Kryesisht pjesa e fundit e romanit, ia lë vendin misionarit pasi ne e kemi shijuar në dy të tretat e këtij romani stilizimin, figurat, simbolikën e shumë cilësi të tjera artistike. Ngaqë është i rëndësishëm e aktual ai faktor historik, që do të lëviz, për mbarë ose për mbrapsht, rrotën e historisë në postkomunizëm, edhe pse do të zgjatemi ca do përmendim disa nga pjesët e veprës, që flasin më shumë se analiza vetë...:
Shteti diktaturial po lëkundet, akoma më shumë njerëz po mendojnë ndryshe nga ideologjia e tij, si Vëllai që para se të marrë rrugën e arratisë i shkruan së dashurës së vetë disa fjalë kundër letërsisë së realizmit socialist:
“mendja jote e dlirë është bërë për të lexuar ato që disa mendje të kthjellta nga marrëzia kanë mundur të shkruajnë, mos iu afro kurrë letërsisë së realizmit socialist. Kurrë mos lexo ndonjë gërmë nga ato që shkruajnë mendjet e molepsuara nga hipokrizia. Ato vetëm gënjejnë, tallen me një popull të tërë. Kështu ata bëhen shembulli më I keq I qytetërimit, I kulturës së atdheut të tyre, e pështyjnë atë në fyytyrë, e poshtë rojnë atë çdo ditë, sa turp (f.227).
Vëllai që është një personazh nga më të rëndësihmit e veprës, ëndrrën e arratisë e ka përmbledhur te këto fjalë:
“do t’u themi botës se jemi një nga vendet më të vjetra e ju s’na njihni, kurse kanibalët që janë në pushte janë nga më mishëngrësnësit e këtij vendi”.
Por, nuk ia tha dot botës, e vranë në det, kur mendonte se po kapërcente kufirin.
Megjithatë lëkundja e shtetit do të bëhet më e madhe me vdekjen e Demonit:
“Të nesërmen këshilli i riedukimit të kampit vendosi mbledhjen e tij të jashtëzakoshme, që t’i dërgojë një telegram ngushëllimi familjes së diktatorit. Për këtë qëllim, anëtarët e tij dolën nëpër kamp, që të mbledhin firmat. ..dhe mblodhën firma pa kursim, të dhëna këto nga viktimat e diktaturës.”
Vdekja e diktatorit, e mezipritur, ende krijonte një gjendje të nderë: “Të qarat e Shefit të Ri, kur vdiq Demoni, bënë që të varrosen shpresat e të bugosurve në varrin e tij, nuk mbeti vend për kthesë politike. Krejt papritur në kamp u shtuan rojet dhe atmosfera u tendos si në rastet e masakrave.Dikush tha se komanda e kampit qe në gadishmëri të lartë dhe kujtimet qenë ndërprerë…Rusi iu afrua tek pema e kumbullës, ku rrinte Ai, i shkëlqenin sytë si maçok dhe I thotë lajmin….-Për mua, ai ka vdekur me kohë, ose është i pavdekshëm, aq më bën. Unë e kam harruar atë,-thotë Ai.” (f.233).
Momente nga Jeta në burg, pas ‘73-it, ku
Nëse të burgosurit poltik nuk ëndërrojnë gjë tjetër, veç rënies së diktaturës, ordineri ëndërron shumë më tepër, duke përsosur edhe filozofinë e hajdutit. Ai i qëndron besnik karakterit, por edhe i jep ngjyra të forta dhe interesante një realiteti të pritshëm: “…quaje si të duash. Ky është kamp për të dënuarit politikë, apo jo? Kamp armiqsh. Dakort. Po ja ku po ta them unë, se shumicën e këtyre që ti sheh këtu, nuk e ke për asgjë, mutin të hanë dhe jo të përmbysin regjimin. Pas revoltës së 73-it, këtu vërshuan hajdutët ordinerë. Ata erdhën me shumicë, çdo ditë autoburgu shkarkonte këtu tabore me lloj-lloj fshatarësh injorantë, hajdutë drithi, apo bagëtish, pijanecë qyetesh që kishin llapur me shoku-shokun, hajdutë pa kulturë dhe pa talent që kishin rënë në dorën e policisë, që me xhepin e parë.” (fq.307)
Mbas vitit ’73, shkruhet në faqen 308 të romanit, menjëherë jeta në kampin e armiqve ndryshoi: “Menjherë u krijua nje hendek I thellë mes të burgosurëve politikë dhe këtij kualiteti të ri që vazhdonte të vijë në kamp. Filloi një hasmëri e mprehtë. Në të vërtetë agresivë dhe të poshtër ishin ata që erdhën, ordinerët, ndërsa pala tjetrë ishin të qetë dhe të përmbajtur”
Dhuna në burg vërtetë forcohet, por nga ana tjetër rritet protesta, kundëvënia: (shih në f.321):
“Bufoni erdhi tek shokët dhe u tha me hidhërim:
Kemi shenjat e fshehjes së gjurmëve të krimit shtetëror. Varret e humbur të vdekurëve në burg, rasti i një të pafati që të burgosurit e quanin Schesseni, (Shih f.333):
“Atë mbrëmje arka me trupin e Schessenit-it, u ngarkua mbi karrocerinë e një kamioni të minierës…aty në një kënd të shkretë, të zgjedhur për këtë qëllim, u hap një gropë dhe arka u vendos brenda në të. Pastaj gropa u mbush përsëri me dhe e gurë. ..varre të humbur, pa epitafe, pa lule dhe pllaka përkujtimore. Vetëm një copëz metalike me një numër mbi të. Ai numër është gjithçka që ka mbetur pre atij njeriu që dergjej aty poshtë, brenda arkës së drunjtë. Ai numër është shpirti dhe mendja e tij idiote, trupi i tij, mendimet dhe ëndrrat. Aty janë lotët dhe e qeshura e tij e marrë.”
Kemi rastin e krimeve kolektive, cinizmit dhe marrëzisë kolektive: “Festa e demostrimit të Vitit të Ri në burg qe një demostrim të mirash material, por edhe etiko-morale. Në ato ditë lidheshin miqësi të reja dhe prisheshin ato të vjetrat, bëhej gjueti e hapur për zhvatje zonash influence në zhanrin e pederastisë, konkurencë (e hapur edhe kjo) në fusha të ndryshme për përfitime të ndryshme në jetën e kampit dhe shumë e shumë dukuri të tjera, të cilat gjatë vitit ishin pothuaj të padukshme, urrejtja e të urriturve ndaj barkngopurve këto ditë bëhej haptas dhe mjaft e mprehtë. fq 373 (të burgosurit ordinerë sëmurin të gjithë kampin e “armiqve” duke u hedhur për vitin e ri në kazanin e fasuleve sodën e larjes së enëve.
Shfaqet ironia e të burgosurit, Bufonit - një lloj Kuazimodoje shumë më i rafinuar se ai i Viktor Hygosë. Atij i dhemb dhëmballa dhe shpërthen: “Pse nuk na vrisni më mirë, por na lini të torturohemi si qenër. Kam kërkuar dentistin, u bënë kaq ditë. Ngadalë, ngadalë, i thotë komisari, ku ta gjemë sipas teje, kaq kollaj.
Bufoni: “Ku ta gjeni, e keni të vështirë, ëëë, mos, mor aman, mos më bëni të qesh se do të vdes fare. Po shkoni more në Klinikën Qendrore të Tiranës, zgjidhni aty një dentist të mirë, më të mirin fundja, hidhini hekurat në duar e silleni këtu. Le të rrijë dhe ai ca vite me ne. Ne lopa nuk na ka pjellë! Fundja doktor do të punojë edhe këtu.
Tjetri, personazh, që sheh me sy analitik nga jashtë, brenda burgut, konkludon:
“Dhuna e këtij sistemi ku jetojmë u ka atrofizuar këtyre atë gjymtyrë të rrezikshme, e cila mund të vepronte lehtësiht mbi të pambrojturin. Por me t’u larguar frika e ndëshkimit, sapo të mos e ndjejnë më peshën e dhunës që u rri në mendje, ata hidhen dhe bëjnë masakër.”
Otorinologu, ishte burgosur 17 vjet sepse kishte vjedhur rripin e transmisionit të makinës shirëse, për të bërë sandale, në shumicën e rasteve gjatë analizës nuk mund të shkëputësh dot ngjarjet e e bisedat e burgut, nga një pasyrim i vërtetë i botës shqiptare jashtë burgut.
“Ç’deshe që u bëre kuadro”, i thoshin këpucarit, që kishte rënë në grackën e gabimeve politike. “E bëra për punë femrash”, thotë ai, duke na pasqyruar drejtëpërdrejtë moralin e kuadrove të Partisë.
Rrëzimi i murit
Rrëzimi i murit të Berlinit, ishte padyshim ngjarja më e madhe politike e gjysmës së dytë të shekullit të 20-të. Askush nuk ishte i sigurtë, nëse ky rrëzim do të sillte mirësi në jetën e tyre, por e rëndësishme ishte shembja, rrëzimi. Kthesa, zgjimi i historisë, vite ‘90…era e demokracisë ndihen edhe në burg. “Të burgosurit e rinj, vinin entuziast, sikur të kishin në xhep biletën e kthimit.”, thotë autori. Dhe ky roman do të mbyllet denjësisht me një nterpretim të hollë mbi të vërtetën historike, mbi bazat e lëvizjes:.
“Ndonjë intelektual, që ndjeu se po frynte erë e ngrohtë dhe rreziku i murlanit po largohej, filloi të tregojë talentin dhe pikëpamjet e tij të përparuara, të cilat i kishin lënë gjurmë të thella për dekada të tëra. Pjesa më e madhe ia mori me gjumë dhe priti me plogështi se çfarë do të ndodhte.
Dita ditës po dilnin në pah ata që më pas do të ndryshonin historinë e vendit: trimat të dëshpëruarit, aventurierët, vakabondët e kodoshët, njerëzit dinakë që dinë të përfitojnë nga ndryshimi i situatave. Këta të fundit e kishin mësuar nga historia e njerëzimit se si një njeri ordiner, papritur i ngarkon vetes një rol të madh,madje nganjëherë atë të kthimit të rrotës së historisë….”(Gj.P.f.570)
E kështu me radhë, në pjesën e dytë të romanit ngjarjet e Gulagut rrethohen nga rezonacnca të komenteve dhe analizave historike, sepse shumë gjëra po lëviznin në kontinet dhe nuk dihej se sa do të influenconin këto në politikën shqiptare. Pasqyrohen lëvizjet e 90-ës në mnyrë aq të mençur, sa sot kupton se pse këto lëvizje morën drejtime regressive.
Ngjarjet shkallëzohen drejt shpërthimit të lirisë, me frikën e shtetit komunist shqiptar nga vizita e kryetarit të OKB-së në kampin e Burrelit, ku transferohen me shpejtësi të burgosurit, kjo ishte frika nga e vërteta. Të burgosurit e kuptuan se dikush po kujdesej për ta, për t’i nxjerr nga burgu më famëkeq në botë. Fillon ëndrra e lirisë. Shefi i shtetit premtoi ndryshime demokratike, misionarë të paqes dhe të drejtave të njeriut vërshuan në Shqipëri. Nisi ndryshimi i statusit në burg me trokitjen e demokracisë. Të cilësuarit armiqtë nisën një jetë si në parajsë, krahasuar me ç’ishin, ordinerët nisën t’i tortuturonin…vetëm statusi i xhelatit, nuk kishte ndryshuar, që i torturonte të dytët njësoj si dikur të parët, bëhet fjalë për vitet ‘90 në Gulag. Nis greva e urisë në kamp, nisin ndryshimet në kodin penal. Dhe megjithatë konfliktet mbeten të hapura. Kampi rrethohet nga oficerë madhorë dhe të bugosurit shtrojnë pyetje: Kush do të mbajë përgjegjësi për gabimet, për krimet që janë bërë? Kjo pyetje është ende pa përgjigje sot.
“Kur të mjerët flenë të qetë dhe ëndërrojnë lirimin e tyre nga burgu, egërsirat mblidhen në kuvend dhe ngrenë gracka të tjera të tjera, sipas kushteve të reja të krijuara”, shkruan Henrik S.G.
Gjithë jeta e Gulagut ka qenë e shëmtuar prej metamofozave që pësonte qenia njerëzore, me të njëjtën shëmti po qasej edhe ora e lirisë, vetëm gjërat kishin ndryshuar. Tani gulagasit kishin nisur të shihnin filma erotikë jugosllavë, sidoqoftë kishin nisur të bënin ç’të donin, situatë që autori na e mbush me mjaft situta komike, ku pleqtë që mezi shihnin kokrrat e orizit në pjatë, tani kishin nisur t’i kërkonin familjes syze optike, sepse “nuk i lexonin dot letrat e dërguara nga familja….”
“Një miting i madh u mbajt në kryeqytet, për të dënuar publikisht aktin e tyre të ulët, atë të ikjes nga atdheu. …. Fjalimin e mbajti njëri nga sekretarët e KQ-së Partisë, arrogant dhe imoral, hipokrit dhe palaço politik. Dikur kryredaktor i gazetës “Zëri i Popullit”, ish graduar dhe bërë sekretar i Partisë për Tiranën. Gjithë duke qenë kurvar e mascara, ish ngjitur akoma më lart drejt Selisë së KQ, meqënëse ishte dhe mik me Shefin e ri të shtetit… Pra, ky birbo dhe kopuk, mbajti një fjalim të poshtër, ndoshta më të poshtrin në karrierrën e tij politike, kur diktaturës po i binin brekët përtokë në Lindjen e kuqe.” (Shih, po aty).
Duke parë historinë nga Brenda, si një kërkim pothuaj intim në “trupin e saj” kemi një përballje të kontigjenteve të ndryshme, që do të lëviznin rrotën e historisë, ata që u arratisën në atë periudhë, organizatorët dhe liderët e Partisë, dhe të burgosurit, ku problemi ishte edhe më i madh sepse: “shëmtia që patën gjetuar aty në fytyrat e imoralëve, spiunëve dhe informatorëve, ai lloj pervesioni i hapur dhe i lexuar qartë në fizionominë e tyre; këto bënë që ata të dy (Ai dhe Tjetri) të heqin dorë nga çdo lloj solidariteti me të tjerët. Tashmë ata e kishin formuar përfundimisht mendimin e tyre për fytyrën e burgut politik në atë dhjetëvjeçar të fundit, periudhë kjo kur ligësia dhe vesi dominuan duke pushtuar sipërfaqe e njëra pas tjerës në kampin e të dënuarëve politikë. Si gjithmonë, në këto raste, pjesa e mirë dhe e pastër e tij u tërhoq në qoshen që mbeti për të, duke vëzhguar e deziluzionuar…(fq522).
Liria vjen, po autori e ka përshkruar atë me një ngarkesë të madhe emocionale duke e zvarritur teknikisht rrëfimin me një të atillë mënyrë sikur të ketë lëvizuar edhe karroca e ndryshkur e historisë sonë, ai nuk i harron detajet, sepse këto detaje të japin të kuptosh rrënjët e së vërtetës.
Dhe liria dhe demokracia në vëmendjen e një procesi krijues analitik të shkrimtarit po vinë me shenja jo të mira. Grevat në burgje nisën të bëhen me synim përfitimet në demokraci, ku të dënuarit e vërtetë politikë druheshin të ishin protagonistë dhe gardianët po shquheshin si organizatorë kryengritjesh.
Qëndrimi ideomocional i autorit, gjithmonë anon nga ai krah i shoqërisë që mban më shumë peshën e dhunës dhe barrën e ndryshimeve. Tek ajo metarfozë e çmendur që pësojnë njerëzit e e atij gulagu, ai shef fizionominë e gjithë atdhetarëve të tij, ndërkohë që ndërton fizionominë e tij personale si një një i ri që ende është në kërkim për të mësuar gjëra të reja, në kërkim të pasionit për vajzat dhe kurioz për botën përtej nesh.
Edhe pse ka kaluar një dekadë nga botimi i këtij romani, duhet thënë, se ky është në një proces leximi në Shqipëri dhe Kosovë. Pikëpyetja është mbi faktin që ky roman i nivelit të lartë, edhe pse lexohet, fama e tij e merituar ende është e zbehtë. Sipas mendimit tim kjo vjen për arsye të mungesës të studimit kritik e filologjik, brenda referencave studimore e akademike.
Duke përfunduar këto shënime, nuk pretendoj për një analizë si studiues ose estet, (kjo vepër dhe shkrimtari Henrik S. G- Henrik Gjoka, jam i bindur që do marri vlerësimin që i takon, kur përkrahjes fisnike të botuesit të nderuar Gëzim Tafa do t’i bashkohen analizat serioze të kritikëve të shquar Sabri Hamiti, Adriatik Kallulli, Përparëim Kabo, Sadik Bejko etj), por atë lloj analize që do të na krijojë kontaktin e drejtpërdrejtë me një vepër të kësaj natyre, ose ngacmimin për ta njohur atë. Do të nënvizoja edhe njëherë rëndësinë dokumentare dhe vlerën aktuale të riprurjes në kujtesën e gjithkujt të asaj pjese të historisë sone, e përshkruar me realizëm dhe vërtetësi nga një bashkëvuajtes i ngjarjeve. E parë nga ky këndvështrim romani “Gjuetia e Pëllumbave” përbën me të vërtetë një vlerë, jo vetëm për idetë dhe mesazhet që percjell, por dhe për vlerat artistike. Kjo analizë na premton se në të ardhmen do të lexojme vepra të tjera të këtij autori me talent dhe të qartë në idetë e tij. Unë, sinqerisht, e shpresoj këtë, ose më saktë e uroj një gjë të tillë.
Fund
Facebook
Twitter
Google+
Digg
Artikuj te tjere
Gallery
