Nuhi Veselaj: Drejt standardizimit të gjuhës shqipe (I)

I. rRETH PROCESIT TË KOINEZIMIT TË SHQIPES SË

                     FOLUR DHE TË SHKRUAR PARA periudhës

                                   SË RILINDJES KOMBËTARE

Në procesin e formimit të gjuhës letrare shqipe, sipas prof. A Kostallarit dallohen dy periudha të mëdha: Periudha parakombëtare që nis me dokumentet e para të shkruara në gjuhën tonë, shek.XVI  deri në fillim të shekullit XIX dhe Periudha kombëtare që nis nga gjysma e parë e shekullit XIX dhe arrin deri në ditët tona. Ne, në këtë krye të punimit, kemi për trajtim procesin e koinezimit vetëm për periudhën e parë, e në të gjithë krerët e tjerë do ta trajtojmë periudhën e dytë.

Në të vërtetë, ne këtu, së pari, e shohim të arsyeshme të themi ca fjalë rreth kuptimit leksikor të termave koine koinezim dhe dialekt (nëndialekt e folme ose, grupe të folmesh), së dyti, do të njihemi rreth shtrirjes gjeografike të dy dialekteve të shqipes, përkatësisht të grupeve të të folmeve të shqipes në kuadër të dialekteve përkatëse, së treti, do të ceken shkurtimisht disa nga dallimet kryesore të trashëguara në raportin ndërdialektor gegërisht/toskërisht të shqipes dhe së katërti, do të ndalemi paksa rreth koinezimit të shqipes së folur dhe të shkruar të të dy dialekteve të shqipes gjatë periudhës parakombëtare.

 1) Rreth përkufizimit të termave koine e dialekt

Fjalë-termat koine dhe dialekt si ndërkombëtarizma vijnë nga  greqishtja e vjetër koinos, përkatësisht dialektos.

a) Çka quhet koine?

Kështu me fjalën koine quhej  në fillim: “gjuha e përbashkët e grekëve në kohën e helenizmit të sajuar prej  disa dialekteve të ndryshme”. (Shih Fjalor i fjalëve të huaja, IAP, Prishtinë 1988, f. 306), dhe së këtejmi  kaloi si ndërkombëtarizëm që sipas prof. S. Rizës, me fjalën “koine nënkuptohet glossa, që do me thanë gjuhë botore, gjuhë e të gjithëve bashkë”, gjegjësisht në gjuhësinë e sotme fjalë-termi koine mbulon  konceptin: njësimi i disa  gjuhëve, i disa dialekteve të ndryshme në një gjuhë të përbashkët (Po aty f. 306) ose “çdo gjuhë e përbashkët e krijuar nga disa dialekte (FFShH, Prishtinë 1986 f. 289, respektivisht  koine quhet: “tipi gjuhësor i përbashkët, por jo i njënjëshëm, i cili, edhe pse mund të përshkohet nga ndonjë karakteristikë dalluese specifike, është i kuptueshëm në disa treva folëse, ku përdoret për komunikim të gjerë”. (Shih: Mala enciklopedija Prosveta, Beograd 1978 f. 269).

Siç mund të shihet nga pesë variantet e përkufizimit të mësipërm del se koineja, përkatësisht koinezimi është një term që edhe në gjuhën tonë mbulon nocionin e një ligjërimi të përbashkët të disa të folmeve, apo i të disa nëndialekteve në kuadër të dialektit përkatës gegë ose toskë, dy dialekte kryesore këto që e formojnë shqipen e natyrshme globale, ose shqipen e përbashkët, brenda truallit shqipfolës dhe në diaspora e mërgata, ku manipulohet me këtë gjuhë..

Me fjalë të tjera, me termin koinezim  kuptohet procesi që ka ndihmuar dhe ndihmon përafrimin e të folmeve në nëndialekte ose të nëndialekteve në dialektin përkatës, por me synim për një gjuhë sa më të përbashkët të njëzuar. Konkretisht në shqipe me fjalë-termin koine kuptohet edhe përafrimi e të dy dialektve në një gjuhë standarde kombëtare të përbashkët, kur një gjuhë e tillë ende përshkohet me ndonjë veçori specifike dalluese, por që në vazhdimësi  vijon të përgjithësohet e njënjëshmja, duke iu shtruar edhe më tej procesit të konvergjencës: koinezimit ose përbashkimit.

Sipërfundim, mund të themi se koenizimi i gjuhës shqipe është kryer në periudha të mëhertshme, por edhe po kryhet spontanisht ende në të folmet rreth një dialekti  të  shqipes së folur popullore, por edhe i ndihmuar, qoftë nga nga njerëzi anonim të dijes, por edhe  nga njerëzit tanë joanonimë të dijes, kryesisht  në kuadër të një dialekti, por, që është me rëndësi edhe në suazat e raportit ndërdialektor, gjithsesi në kuadër të gjuhës së përbashkët kombëtare.

 b)  Çfarë kuptohet me fjalën dialekt?

Meqë në literaturën tonë përktatëse ka ndodhur fakti që nuk janë dalluar mirë fjalë-termat dialekt, nëndialt dhe e folme, këtu dë të përpiqemi të paraqitimin konceptin se çfarë kuptohet me fjalë-termin dialekt se sa  nëndialekt a e folme. 

Sipas fjalorëve tanë normativë me fjalë-termin dialekt kuptohet:

nën 1. “variant i gjuhës, i cili përdoret nga një grup njerëzish që banojnë në një truall pak a shumë të kufizuar ose që i takojnë një shtrese shoqërore të caktuar” dhe

 nën 2.: e folme. (Shih FGJSH 2006 f. 151).

Ndërsa në një burim tjetër ndeshëm këtë përkufizim:

“Dialekt quhet: të ligjëruarit e një grupi jo të vogël njerëzish, me karakteristika gjuhësore të veçanta ose me elemente të përbashkëta fonetike, gramatikore e leksikore, por paksa dalluese në krahasim ndaj viarieteve të të folmeve të trevave të tjera të së së njëjtës gjuhë ose ndaj gjuhës letrare a standarde nëse ekziston... Përcaktimi i koncepteve gjuhë dhe dialekt ka rëndësi shkencore e shoqërore, ngase ndodh që shpeshherë një dialekt të shndërrohet në gjuhë dhe anasjelltas një gjuhë të shndërrohet në dialekt.” (Sipas Mala enciklopedia Prosveta, Beograd f. 1978 f. 507). 

Sidoqoftë, ne, për rastin tonë në shqyrtim për dialektet e shqipes, marrim në konsideratë vetëm përkufizimin e fjalë-termit dialekt, si variant i gjuhës globale, duke anashkaluar tri konceptet e tjera:

a) konceptin rreth nocionit të shtresës shoqërore,

b) atë sinonimik në kuptim të një të folmeje të veçantë, si dhe

c) konceptin  e shndërrimit  të dialektit si gjuhë më vete.

Ndërsa për të folmen (ngjashëm me nëndialekt ose grup të folmesh) si term kemi në konsideratë vetëm konceptin si:

njësi e vogël e ndarjes së një dialekti ose të folurit e një krahine, të një fshati, të një qyteti. (Shih: FGhSh 2006 f. 286.), përkatësisht  e folme quhet tipi i veçantë gjuhësor i një lokaliteti ose të një shtrese të bashkësisë përkatëse folëse (Sipas MEP, Beograd 1978,  f. 425.)

Madje, do të shtonim ne, e folme quhet edhe e folmja e caktuar e një individi, e cila përshkohet nga karakteristika të veçanta, por karakteristika të një të folmeje të veçantë mund të vërehen edhe edhe në ndonjë vepër letrare- poetike e më pak shkencore, ngase vepra shkencore u nënshtrohet domosdo kodeve të standardit.

Gjithsesi e folmja e tillë kuptohet se bën pjesë në suaza të një nëndialekti ose të një grupi të folmesh në kuadër të një nëndialekti apo konkretisht të një dialekti.

Nga kjo që u tha më sipër marrim vesh se koineja ka kuptim më të gjerë se dialekti sipas kuptimit të mirëfilltë.

2) Rreth shtrirjes gjeografike të dialekteve, përkatësisht  të  nëndialekteve dhe të të folmeve kryesore të shqipes

Është e vërtetë se kur është fjala tek shkrimi i shqipes, që në dokumentet e para të saj, ligjërimi shqip del i koinezuar, kryesisht në fytyrë të një dialekti: gegërisht ose toskërisht, shtrirja e të cilëve si atëherë edhe sot del pothuajse me kufi të qartë gjeografikë: gegërishtja në Gegëri, d.m.th. në veriun e Shqipërisë dhe toskërishtja në Toskëri, d.m.th. në jug të Shqipërisë.

a) Shtrirja e gegërishtes

Dialekti gegë, siç u tha, përfshin Gegërinë, emërtim ky i përgjithshëm që i takon kohës së re dhe përfshin krahinat etnografike të Shqipërisë së Mesme dhe ato të Veriut, duke u nisur nga krahu i djathtë i lumit Shkumbin. Në dialektin e Veriut (gegnishte) që përfshin mëse 2/3 e shqipfolësve në përgjithësi, dallohen dy nëndialekte, dialekti i nëngegërishtes veriore dhe nëndialekti i gegërishtes jugore që ndahen përafërsisht te lumi i Matit. Secili nëndialekt ndahet në dy grupe të mëdha të folmesh: siç është grupi i gegërishtes veriperëndimore, deri te lumi i Shalës në Dukagjin dhe grupi i të folmeve të Krujës, Mirditës, Matit, Lumës, Lurës, Dibrës që quhet gegërishte qendrore, kurse të folmet e Durrësit, Tiranës e Elbasanit formojnë grupin e gegërishtes jugore ose gegnishten e Shqipërisë së Mesme. (Shih FESh f. 188, 308). Këtij dialekti i përkasin edhe të folmet e Kosovës e të Luginës së Preshevës, të Maqedonisë Perëndimore, të Malit të Zi e më gjerë.

b) Shtrirja e toskërishtes

Ndërsa dialekti toskë, siç u tha, përfshin tërë Toskërinë, emër i përgjithshëm ky për krahinat etnografike të Shqipërisë jugore që shtrihen nga lumi Shkumbin deri në gjirin e Artës në Jug. Sot emri Toskëri ka mbetur si një nocion historik-etnografik.

Edhe në dialektin e Jugut (toskërishte) dallohen dy nëndialekte nëndialekti i toskërishtes veriore që shtrihet përafërsisht deri te lumi i Vjosës  dhe nëndialekti i toskërishte jugore, në të cilin veçohen dy grupe të folmesh : labërishtja dhe çamërishtja. (Shih: FESh,  f. 188, 1105) duke përfshirë edhe të folmet e arbrorëve ose arvanitasve në Greqi. Po këtij dialekti i takojnë kryesisht edhe të folmet a nëndialektet e arbëreshëve të Italisë.

 

Në truallin shqiptar këto dy dialekte (gegërishtja e toskërishtja) dallohen nga njëri tjetri  prej disa tipareve fonetike, gramatikore e leksikore, tipare këto që ndeshen në njëfarë simbioze në disa të folme ose te  “një grup të folmesh  kalimtare me tipare të përziera  të të dy dialekteve”që pëfshijnë zonën “duke u nisur nga Qafa e Thanës në lindje e deri te derdhja e Shkumbinit në perëndim, kryesisht gjatë bregut të majtë të këtij lumi”..(Po aty f. 188.)

Sidoqoftë, është i drejtë konstatimi se “dallime midis dialekteve të shqipes janë më të vogla se ato të dialekteve të disa gjuhëve të tjera të Europës” Shtrohet pyetja po cilat janë dallimet kryesore të trashëguara në raportin ndërdialektor të shqipes?  Paksa më konkretisht do të përmendim në nënkreun vijues.

      3) Rreth dallimeve kryesore të trashëguara ndërdialektore të shqipes

Ja cilat ishin dhe janë disa nga nga dallimet e trashëguara ndërdialektore nga periudha para Rilindjes Kombëtare,  të cilat, me që i ndeshim të trajtuara në punime të tjera ose edhe në vijim sipas krerëve përkatës të këtij punimi, këtu vetëm sa po i përmendim, pa u thelluar në trajtimin tyre:

1) Si dallim kryesor për toskërishten ndaj gegërishtes del rotacizmi, fenomen ky që, pothuaj, nuk e ka prekur gegërishten. Është fjala për shndërrimin e -N-së (dhe të M-së në disa raste) në -R, kur ndodhej në pozicion ndërmjet dy zanoreve, si p.sh.:veRë/ veNë). Lidhur me këtë ndryshim ndërdialektor ja çfarë konstatonte prof. Selman Riza:

“Qysh prej kohës  së bashkës shqipe të lashtë...që shqiptarët e jugut tue  rotacizue dhe pajosisht tue denazalizue të folmen e tyre u banë shkaktarë të sonës dualismë kryedialektale; qysh prej kësaj kohe e tehu mund të thuhet se gegënishtja e gjithmbarshme nuk ka jetue ndonjë tejtrajtim madhuer që të mos ketë qenë edhe e shqipes edhe toskënishtes, po due me thanë. (Vepra e cit. f. 192)

Ndonëse konstatohet se ky fenomen është kryer në shek III-I para e. Re, ka pushuar së vepruari para 10 shekujsh, megjithatë edhe sot del i ravijëzuar thellë si në sistemin emëror ashtu edhe në atë foljor në raport me gegërishten, ngase shqipja letrare i favorizon trajtat e tilla.

2) Toskërishtja ka vetëm zanore gojore, ndërsa gegërishtja ka plus zanore hundore, mirëpo, me që toskërishtja ka zanoren Ë të theksuar, e cila, pothuajse i mungon gegërishtes, në shqipen letrare praktikohet që zanoret hundore të gegërishtes A dhe E, në të shumtën e rasteve, jo vetëm në gjuhën e shkrimit, por edhe në atë të shqiptimit të zëvendësohen me barasvlerësen -Ë, sidomos bie në sy zëvendësimi i hundores A me Ë në gjuhën e shkrimit.

3) Dialekti jugor ka togun e zanoreve UA, ndersa ai verior -UE ose  -U pjesërisht (nga një *On e protoshqipes). Megjithatë, në letrarishten e sotme bashkëjetojnë UA/UE në funksione të ndryshme,  si p.sh. mësuar për të mësuar por mësues me mësue etj. Ndërkaq ka ende çështje të disktueshme mbi këtë pikë.

4) Shqiptimi i grupeve konsonantike nd, mb, ng në toskërishte, që në gegërishte (pjesërisht) janë reduktuar në konsonantin e parë, por që norma e pranoi shqiptim-shkrimin e toskërishtes, por të paasimiluara i ndeshim edhe te ndonjë të folme të gegërishtes.

5) Shurdhimi në toskërishte i konsonaneteve të zëshme (pjesërisht) në fund të fjalëve dhe ruajtja e atij shqiptimi në gegërishte, por që norma e pranoi  shqiptimin e gegërishtes dhe të ndonjë të folmeje të toskërishtes.

6) Toskërishtja ndryshe nga gegërishtja në të shumten e të folmeve nuk e ka kthyer nj-në në -J  ndërmjet zanoreve. Kjo dukuri që ka kapur të dy sistemet: sistemin foljor e atë  emëror mbetet e diskutueshme, ngase norma në sistemin foljor ka pranuar kthimin e NJ-së në -J, ndërsa në atë emëror jo, edhe pse jo e tërë toskërishtja e ka nj.

7) Nga sistemi emëror po e veçojmë si të diskutueshëm faktin  se NJ-ja  del si mbaresë e normëzuar e shumësit të emrave mashkullorë, e cila në gegërishten e sotme del pothuajse tërësisht në -J ose në mbaresë zero, që sot për sot paraqitet çështje e diskutueshme.  

8) Si dallim ndërdialektor përmendet nistorja va- të disa fjalëve në toskërishte që në gegërishte del me  vo-, si p.sh. vatër/votër, i varfër/i vorfën -i etj. Nuk është numër i madh fjalësh, por le të dihet se letrarishtja e sotme e normëzoi trajtën më VA- nistore.

9) Njëra nga ndryshimet ndërdialektore më me peshë është çështja e ndryshimit të formimit të pjesores sipas tipave të foljeve përkatëse, kështu foljet me konsonante marrin mbaresë-prapashtesën -UR toskërisht, ndërsa gegërisht --UN ose -Ë; foljet me zanore në temë që në toskërisht marrin -RË, në gegërishtë dalin tri varianteshe -m, mun dhe zero ose pa mbaresë. Më e këshillueshme në gegnishte del ajo pa mbaresë ose me pjesore të shkurtër. Po ashtu edhe foljet me -Oj. -Ej -Uaj në pjesore në toskërishte marrin +R, në gegërishte marrin zakonisht mbaresë zero ose –m a –n në disa të folme kosovarishte. Krahaso: shkoj shkuar /shkue shkuem (shkuen). shkëlqej shkëlqyer/shkëlqye (shkëlqyem a shkëlqyen), shkruaj shkruar/shkrue (shkruem shkruen ose shkruemun a shkruenun). U tha se gegërishtja letrare  ka parapëlqyer  pjesoren e shkurtër.

 Problemi qëndron se letrarishtja gjoja nuk e njeh pjesoren e gegërishtes, por megjithatë ajo del e pranuar domosdo në fjalëformim e formëndërtim.

10) Dallohet fjalëformimi me prapashtesën -ri, i foljeve më -ro e në gegërisht me -ni, -no, Edhe këtu ndonëse mbizotërojnë trajtat me -r, megjithatë norma pranon edhe raste me n ose -no (Krahaso: vajzëri / çikni; pleqëri  pleqëroj / pleqni  pleqnoj).

            11)  Format e mbiemrave prejpjesorë e të tjerë në gegërishte janë më të larmishëm se në toskërishte, p.sh.: i (e) ardhur / i ardhun, i ardhshëm, por, në gjininë femërore: e ardhme, e ardhshme), andaj standardi ka pranuar edhe trajtat gege me -me pjesërisht dhe plotësisht  me -shëm ose -shme.  Të diskutueshme mbesim edhe disa trajta të mbiemrave me –T fundore si:  i squet, i mbuluet, i ardhët etj.

             12)  Mungesa e paskajores me+pjesore në toskërishte,  e cila del  shumë e përdorur në gegërishte paraqet dallimin më të madh në mes të dy dialekteve. Për gegerishten ose ish-letrarishten mbi bazë të gegërishtes paskajorja ishte shtyllë themelore (kurrizore) e tërë sistemit foljor, por edhe emëror në njëfarë dore. Kjo paskajore me+pjesore në atë gjuhë përdorej në funksione të ndryshme, andaj edhe sot paraqet problemin më të madh të pazgjidhur në shqipen e sotme letrare. Gjithsesi kërkohet rehabilitimi i saj në standardin e shqipes, sidomos  trajta e paskajores së mirëfilltë: me+pjesore të shkurtër: me dalë, me folë, me shkue, me shkrue etj, sepse mjaft koncepte që shprehen me paskajore në gegërishte në toskërishte nuk kanë barasvlerës paralel, andaj edhe barasvlerësia semantike nuk del e kënaqshme.

         Që të gjitha këto dallime nuk janë të një peshe e rëndësie të njëjtë dhe nuk janë tema të patrajtuara, madje disa prej tyre ndërkohë ose janë rrafshuar ose janë në rrafshim e sipër, por megjithatë disa kanë mbetur si çështje të pazgjidhura mirë, siç është çështja e paskajores së mirëfilltë dhe për këtë e për mjaft gjëra të tjera mendimet e diskutuesve ose të interpretuesve ndryshojnë.  Ka edhe dallime të tjera të trashëguara, por këto ishin ato më të  dalluarat.

 Siç e pamë e siç do të shohim konkretisht gjatë analizës në krerët përkatës, në mjaft pika, dallimet dalin të zbutura në normëzimin e sotëm, madje ndonjëra përtej tyre nuk dilte si dallim aq me peshë as në dokumentimet e para, por ndërkohë gjatë 2-3 shekujve të kaluar kishin pësuar edhe dallime, të cilat dalin mjaft të dukshme edhe sot, por siç u tha ka mundësi rrafshimi të tyre pa pasoja. 

Sidoqoftë, kur kemi parasysh ndryshimet karakteristike, siç është rotacizmi, çështja e paskajores, e -Ë-së së theksuar, e –Ë-së së patheksuar dhe e zanoreve hundore, pjesorja e shkurtër dhe formimi i prejpjesorëve e ndonjë tjetër, vërtet, ende kanë mbetur çështje të diskutueshme që sfidojnë e do të sfidojnë edhe në të ardhmen, nëse nuk marrin zgjidhje të arsyeshme kompromisi sa më parë.

Megjithatë këto dallime ndërdialektore në ndërgjegjen kolektive të shqiptarëve asnjëherë nuk kanë ushqyer ndonjë mendim serioz separatist që dialekti përkatës të shndërrohet në gjuhë më vete, por gjithnjë është menduar që gjuha shqipe të mbetet si një trung i pandarë, por me dy degë, me dy dialekte. Është e vërtetë se kjo ndarje nuk ka penguar, madje as vështirësuar në asnjë rast komunikimin në mes të shqipfolësve të të dyja dialekteve, edhe pse pati ndonjë pengesë a mosmarrëveshje rreth unifikimit të standardit sipas bazës së caktuar dialektore. Duke i lënë hë për hë çështjet e hapura të trashëguara ndërdialektore  si çështje aktuale të ditës, tashti në nënkreun vijues do të bëjmë fjalë  pikërisht  për temën rreth përpjekjeve të njerëzve tanë anonim e joanonim rreth koinezimit të gjuhës në kuadër të dialekit përkatës në periudhën parakombëtare.           

4)  Rreth  procesit të koinezimit të shqipes së folur dhe të  shkruar para periudhës së Rilindjes Kombëtare

Dihet nga historia se edhe para periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në mjedise të caktuara administrative në qytete ose në qendra të interesit, sidomos në qendra fisnore e ndërfisnore, sa herë që paraqiteshin rrethana favorizuese, si me thënë, të natyrës zyrtare ndërshqiptare, jo vetëm flitej shqipja që në lashtësi, por edhe përdoreshin në ato situata marrëveshjore edhe shprehje e klishe të përbashkëta komunikuese koenizuese të stilit përkatës. Këtu kemi parasysh mobilizimet e caktuara, qoftë të rregullimit shtëpiak brendafisnor, por edhe më gjerë për nevoja brenda fisnore, ndërfisnore, qoftë të natyrës fetare, ushtarake, pushtetore e të tjera. E marrim me mend, qoftë në kuadër të shtetit të Arbrit, qoftë edhe në kuadër të feudeve, arkondeve a principatave, ndërndikimi i të folmeve do të ketë qenë i madh. Për këtë mjafton të kujtohen paragrafët e pashkruar e të shkruar të institucionit të kanunit që ende frymojnë në disa realitete tona. Ky ndërndikim me siguri kishte edhe përqendrim, por njëherazi edhe rreze shtrirjeje si në epokën romako-bizantine e më pas edhe në Perandorinë Osmane, por edhe në periudha më të vona, siç ishte epoka e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut  e Dukagjinëve etj. Natyrisht në rrethanat e tilla edhe ndikimi i fjalëve të huaja përkatëse kishte prani dhe e bënte efektin e vet, por mbizotëronte gjuha vendëse me konstruktet e veta eptimore origjinale të trashëguara.

Ndërkohë, për një periudhë mjaft të gjatë, siç ishte Perandoria Osmane, shqiptarët jetuan e vepruan pa kufi gjuhësorë të ndarë në të njëjtin shtet, ndonëse jetonin  të shpërndarë në vilajete, kaza, bajraqe, qytete e krahinëza të caktuara, por me formimin e sforcimin e Pashallëkut të Bushatlijve të Shkodrës në Veri e më gjerë, ku zotëronte dialekti gegë dhe të atij të Ali Pashë Tepelenës në Jug ku mbizotëronte dialekti toskë, ndërlidhja a ndërndikimi reciprok i të folmeve dialektore të shqipes ishte më i madh, por kishte edhe ndonjë dukuri të kundërt ose evoluime të veçanta vendëse a lokale, por jo aq të mëdha.Themi kështu se në Pashallëkun e Shkodrës dihej për toskët e toskërishten, ngase, veç tjerash, shtrihej edhe në disa treva në jug të Shkumbinit, ashtu edhe në atë të Ali Pashë Tepelenës dihej për gegët e gegërishten. Që nga kjo kohë shenjëzime a gjurmë të një përzierjeje të tillë koinesh (kupto: ndërndikim gjuhësor dhe njëherazi globalizim rreth një gjuhe me elemente të përbashkëta) ndër të tjera ndeshen edhe në këngë popullore e në ligjërimet përkatëse, për çka ekzistojnë prova të mjaftueshme dhe aksiomativisht të padiskutueshme.

Kjo përbashkësi reflektohej edhe në sistemet gjuhësore, sintaksë e morfologji. Mirëpo, përkundër ndryshimeve të natyrshme uniformëzohej a vazhdonte uniformëzimi gjithnjë e më i madh i klisheve foljore, sipas interesave marrëveshjore të folësve në treva të caktuara, por edhe të grup-elitave të caktuara udhëheqëse. Madje kështu me kohë ravijëzohej gjuha edhe si koine e përbashkët, qoftë në gjyqet, pleqnitë, lojnat e kremtet popullore, qoftë në rite darsmash, në këngë e në takime për nevoja tregtie, qoftë në mobilizime ushtarake e në tubime të natyrave të ndryshme. Në këtë periudhë sigurisht në simbiozë të shqipfolësve në raportin qytet/fshat dallimet pësuan ndërlikime, por në hapësirë më të gjerë ndodhnin edhe evoluime të përbashkëta të të folmeve a të nëndialekteve të veçanta, të cilat edhe i larguan disa trajta nga origjina e përbashkët, por shumë të tjera i afruan drejt trungut të përbashkët gjuhësor.

Me fjalë të tjera, në periudhën e hershme të sundimit osman, kur nuk ekzistonin kufi shtetëror aq rigoroz, kur gjuha fetare greke dhe ajo fetare sllave humbën paksa ashpërsinë e diktatit absolut plus shtetëror të kamufluar me besim fetar, që e kishin pasur para ardhjes a ndërhyrjes së Perandorisë osmane, gjuha shqipe filloi tashti të frymojë më lirshëm në të dy dialektet, dhe si me thënë, me ndonjë përjashtim jo me peshë, në mënyrë atavike vazhdoi t’i përforconte të gjitha tiparet e domosdoshme të përbashkëta që i kishte të formëzuara qysh para ardhjes së sllavëve. Në këtë kontekst vazhdoi të koinezohej edhe më tej në kushte e rrethana të tjera pak më të favorshme, duke u bërë më komunikuese për folësit e të gjitha trevave shqipfolëse, pa dallim konfesioni e në njëfarë mënyre pa u ndrydhur në korniza të të folmeve të dialekteve përkatëse. Natyrisht, në këtë periudhë zhvillimi i gjuhës ndërndikohej me elemente leksikore e fjalëformuese të reja nën ndikimin a trysninë e gjuhës turko-arabo-persiane. Sidoqoftë në përputhje me atë që thamë po përmendim, afrimin e trajtave të përbashkëta fonetike e morfologjike, ashtu siç i pohojnë historianët e gjuhës sonë, pushimi i veprimit të fenomenit të rotacizmit etj. Megjithatë ndërkohë në të folmet e gegnishtes dhe të toskërishtes ndodhin ndryshime evolutive në kahe të ndryshme. Po përsërisim:

a) zbërthimin togzanorit dikur të  përbashkët  *On ( ou/uo) që në toskërishte ndalet në -ua, ndërsa në gegërishte në -ue;-u ;

b) asimilimi i togjeve konsonantike mb, nd, ng, në gegërishte m, n, g, ndryshime këto, të cilat në kohën e Rilindjes e të Pavarësisë do t’i rikthehen normës së përbashkët në respektim të togut,

c) prejpjesorët pandajshtesore, asnjanësit e paranyjëzuar etj..

Sidoqoftë, është e vërtetë se për të parën herë në Perandorinë osmane gjuha shqipe del e dokumentuar edhe si gjuhë shkrimi, madje në të dyja dialektet, gjuhë kjo që do të shohë vetëm rritje, pa marrë parasysh ndonjë përjashtim, të cilat dalin veç e veç të koinezuara. Kështu në Veri në gegërishte u shfaqen veprat e veprimtarëve katolikë:(Buzuku, P. Budi, F. Bardhi, P. Bogdani, Kazazi, P. Mazreku e ndonjë tjetër, të cilët shikuar në tërësi dalin me një koine mjaft të theksuar dialektore gegërishte. Mos të harrojmë se ndërkohë po në gegnishte dolën edhe dy anonimet e Elbasanit si dhe gjuha Dh. Todrit.

Prof  Martin Camaj, por edhe të tjerë koinezimin letrar e gjejnë sidomos te veprat e shkrimtarëve tanë të vjetër nga veriu me qendër Shkodrën, koinezim ky që pohohet edhe nga vetë hasjani Pjetër Bogdani, kur thotë se për shumë fjalë i është drejtuart të folmes së Shkodrës.

Gjithashtu edhe në Jug pak më vonë, dalin shkrime në shqipe. Këtë e ndeshim në veprat e veprimtarëve të Shkollës së Voskopojës të konfesionit ortodoks (T. Kavaljoti, Dh. Haxhiu), e ndonjë tjetër si Vangjel Meksi, Evstrat Vithkuqari, gjuha e të cilëve sipas Th. Dhimës  ndonëse

“përfaqësonte gjuhën e komunikimeve të ngushta fetare dhe ajo ishte dialektore, por gjithmonë në frymën e përpjekjes për të dalë jashtë kornizave të ngushta dialektore krahinore..(Seminari 27/1,  f. 214.)

Dhe pothuajse në të njëjtën kohë në toskërisht po edhe në gegnisht dolën edhe disa shkrime nga veprimtarë me emra islamë, madje edhe me përmbajtje jo thjesht fetare, po edhe laike, si janë shkrimet e M. Kyçykut, Nezim Frakullës, H. Zyko Kamberit e të tjerëve, të cilët bashkë me shkrimet e disa arbëreshëve të Italisë (J. Variboba, Gavril Dara Plaku, N. Keta, N.Filja, N. Brankati e të tjerë, të cilët përdorën kryesisht dialektin e toskërishtes në veprimtarinë e tyre, por njëherazi i shtuan ngjyrime koinezuese më të mira dialektore mozaikut të shkrimit shqip të periudhës parakombëtare. Në të vërtetë, shkrimtarët në fjalë, me të drejtë konsiderohen si pararendës të veprimtarëve të Rilindjes sonë Kombëtare

            Pra, pasi dy dialektet e shqipes ishin formëzuar shumë para dokumentimit të shqipes së shkruar kuptohet se edhe koinezimi ishte kryer domosdo, mbi bazë të gjuhës dialektore, sipas trevash e jo mbi bazë mbarëkombëtare, jo aq për mungesë koncepti, por për arsye se ka munguar një qendër afruese rrezatuese e forcës shtetërore kulturo-administrative kombëtare shqipfolëse në truallin shqipfolës. Sidoqoftë, në anën tjetër, siç konstaton prof. A Kostallari edhe pse: “në shkrimet e kësaj periudhe ka mbizotëruar  funksioni fetar, megjithatë, që nga fillimi i shek. XVII e më gjallërisht në shekullin XVIII filluan të përvijohen edhe funksione jofetare, kulturore, sidomos në veprat e bejtexhinjve”. (Aty f. 350.), siç e cekëm edhe ne pak më sipër.

            Është e vërtetë se gjatë periudhës  osmane, siç u përmend më përpara, mjaft individë me prejardhje shqiptare kishin arritur të bënin edhe karrierë diturake, por edhe politike, madje kishin depërtuar edhe deri në qarqet më të larta të shtetit turk, dhe ata domosdo do të mund t’i kenë shërbyer shprehjes së lirë të shqipes, por jo shkrimit të shqipes në administratë etj. Ky fenomen mbase do të ketë ndikuar sadokudo që pikërisht në Stamboll, si qendër administrative e shtetit, të dalë shoqata më e organizuar për çështje të arsimit shqip.

            Ç’është e drejta, jo vetëm në Stamboll, po edhe në vilajetet përkatëse, me shumicë shqipfolëse brenda perandorisë osmane, por edhe në diaspora, si në Kairo, Aleksandri (Egjipt), Bukuresht (Rumani), Sofje (Bullgari) deri edhe në disa vise të Italisë së Poshtme, por edhe të Epërme, në Vjenë (Austro-Hungari) e në disa qytete të Amerikës, atëbotë, pra, para dy tre shekujsh, filloi të kultivohej gjuha e folur shqipe dhe ndërkohë edhe ajo e shkruara, e cila pak nga pak pati shtrirje të konsiderueshme edhe në brendi të vendit shqipfolës.

Në këtë kontekst është krejt normale që varësisht nga përbërja e shqipfolësve sadokudo shqipja të përdorej sipas koineve folëse të trashëguara e në raste edhe e përzier me elemente të të dy dialekteve kryesore toske e gege. Prandaj, shikuar në tërësi, është krejt e natyrshme që mjaft herët b.f. në Gegërinë e skajshme si në veprën e Buzukut (1555), të F. Bardhit (1635) të ndeshet ndonjë gjurmë toske, ashtu si edhe në Toskëri, në poezitë e beratasit, Nezim Frakulla ndonjë gegizëm, siç është paskajorja, meqë është elementi më karakteristik i dialektit të gegërishtes. Prandaj nuk është befasi, gjithashtu, siç u tha, përveç në Fjalorin e F. Bardhit të ndeshet ndonjë toskizëm i kulluar, por në anën tjetër në Fjalorin e Theodor Kavaljoti ndonjë gegizëm. Siç dihet, prania e elementeve të dy dialekteve edhe në gjuhën e arbëreshëve të Italisë është dukuri, pothuaj, e rëndomtë, madje edhe  përdorimi i paskajores me+pjesore te N. Filja, N. Keta e të tjerë (sipas F. Altimarit për ngulitjen e kësaj forme shumë më heret se që mendohej në të folmen e toskërishtes).

Pra, një gjendje të tillë jo aq kaotike, por edhe jo të njënjëshme, e trashëguan gjuhën e folur e ngapak edhe atë të shkruar rilindësit tanë, të cilët të frymëzuar nga ideali tashmë i lartë iluminist me synim edhe për bashkimin kombëtar, filluan edhe ta shkruanin më motivueshëm këtë gjuhë dhe ta kultivonin edhe më me vullnet e dëshirë. Dihet se rilindësit tanë, sidomos pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878 shkruanin ose vazhduan të shkruanin individualisht kryesisht në folmen e tyre të origjinës, por  meqë platforma a objektivi i tyre ishte zgjimi e bashkimi i kombit, përkatësisht njëzimi i gjuhës së shkruar të të dy kryedialekteve: gege e toske, prandaj përdornin në shkrimet e tyre me interes zyrtar-kombëtar dalin edhe me plot elemente të njërit e të tjetrit dialekt. Në të vërtetë, varësisht nga qendra ku jetonin e vepronin si dhe nga prejardhja e tyre përdoreshin variantet përkatëse, por si ide, siç u tha, kishin njëzimin dialektor e njëherazi edhe atë të përbashkët  ndërdialektor kombëtar..

Po shtojmë edhe këtë se për atë kohë nuk duhet përçmuar as mësimi i organizuar fetar kristian, ku krahas mësimit fetar mësohej edhe shqipja e shkrimi i saj,  po as fakti tjetër se në mejtepet jo të pakta ku jepej mësimi fetar me shkronja turko-arabe, edhe në të gjitha trevat thjesht shqipfolëse, mësohej e flitej domosdo shqipja. Këtë dukuri po e theksojmë në mënyrë të veçantë, sepse nuk i është dhënë vendi i duhur i merituar në burimet tona përkatëse të deritashme. Duhet thënë e vërteta, sidomos mësim-besimit islam në mejtepet përkatëse që nuk ishin në numër aq të vogël dhe që ishte i pranishëm nëpër çdo lagje, fshat mesxhide e xhami, veç mësimit fetar ndhmonte edhe shprehjet në gjuhën shqipe. Është i ditur fakti se edhe në kuadër të familjeve të dëgjuara deri edhe në fshatrat më të largëta mbanin mësues hoxhallarë (sidomos për ramazan etj.), por jo të gjitha ndërmarrjet e tilla ishin të organizuara ose të financuara nga qeveria qendrore dhe jo të gjithë mësuesit e qytetarët e kishin të zgjuar vetëdijen kombëtare, po megjithatë, qoftë për interes personal, ngase merrnin hakun, (shpërblimin nga xhemati shqipfolës), qoftë për ndikim më të madh te klientët, komentet domosdo në masën më të madhe jepeshin në gjuhën e popullit shumicë, në shqipe. Sidoqoftë edhe me këtë alfabet (turko-arab) të adaptuar u shkrua gjuha shqipe, madje dolën me këtë alfabet edhe vepra jofetare me vlera të qëndrueshme dhe gjithsesi të pamohueshme në gjuhën shqipe në të gjitha trevat shqipfolëse. Nuk është fjala vetëm për krijimtarinë e  bejtexhinjve, por edhe më gjerë. Është e vërtetë se doli e nevojshme që edhe ai alfabet të përpunohej e përplotësohej në mënyrë që të jetë sa më i përshtatshëm për pasqyrimin e tingujve të gjuhës shqipe.

Po ashtu, edhe tri alfabetet e tjerë sllave, greke e ai latin që ofroheshin si të gatshëm për përdorim kërkonin përplotësime për tingujt e shqipes, pasi edhe faktikisht në njëfarë mënyre intelektualët tanë të kohës ishin në kontakt në përmasa jo të vogla me alfabetet we caktuara, sidomos ai latin, që u ofroheshin edhe mbi bazë ndihme sipas rrugës së konfesionit përkatës, sidomos katolik.

Kështu lindi për shqiptarët edhe problemi i  përzgjedhjes së bazës së alfabetit, përkatësisht të adaptimit të alfabetit përkatës për të shkruar gjuhën e tyre, siç bënin atëbotë edhe popujt e tjerë, andaj edhe përpjekjet individuale e institucionale nuk munguan edhe nga radhët e shqipfolësve të tri konfesioneve, por shkrimi latin  ishte më afrueshëm tradicionalisht..  

            Po përfundojmë këtë krye të cilin duhet kuptuar si parapërgatitje që të kuptohet më lehtë dukuria e ndikimit të gjuhëve dhe i alfabeteve të huaja në periudhën para Rilindjes, madje sa ndikoi ose sa ishte e pranishme edhe tradita e gjuhës së folur dhe e shkruar shqipe në fazën e stinës së re të Rilindjes sonë kombëtare, kur çështja e koinezimit merr natyrë tjetër, ngase tashti mendohej më ndërgjegjësisht për një gjuhë sa më të përbashkët kombëtare me synim përforcimi, madje duke i respektuar të dy dialektet të shqipes mbi bazë të karakteristikave themelore të gjuhës ekzistuese popullore ose edhe të elemteve të trashëguara nga gjuha e shkrimit aty ku kishte sadokudo njëfarë baze..