Kulturë
Nue Oroshi: Besim Morina - Gjendja Kishtare në Kosovë në periudhën paraosmane
E diele, 27.06.2021, 12:11 PM
Gjendja Kishtare në Kosovë në periudhën paraosmane – shekulli VII –XV një libër që zbulon shumë të vërteta historike për mbijetesën e kishës katolike në Kosovë
Nga
Mr. sc. Nue Oroshi
Libri
“Gjendja Kishtare në Kosovë në periudhën paraosmane –shekulli VII-XV“, e
autorit dr.sc. Besim Morina është një libër i rrallë i cili flet për gjendjen
kishtare në plotë tetë shekuj histori, në një periudhë kohore mesjetare ku
është shumë e vështirë të gjinden materialet burimore.Autori i këtij libri
studiuesi Morina me një përkushtim të rrallë ja ka arritur që jo vetëm ti
mbledhë këto burime historike por këto burime t´i sistemoj dhe t´i analizoj në
mënyrë shkencore duke nxjerrur përfundime shumë të frytshme për tetë shekuj
histori të mesjetës shqiptare.Libri fillon me një parathënie ku autori paraqet
mundin e veshtirsitë dhe angazhimin e tij në përgaditjen e këtij libri të
mesjetës shqiptare.Që në kapitullin e parë, Fillet e Krishterizmit,këtu
përfshihen edhe nënkapitujt,Ipeshkëvijtë e para,Martirët,Justiniana Prima,
Ipeshkvia e Prizrenit, Institucionet kishtare në kohën dyndjeve barbare,Kisha e
Kosovës përballë pushtimeve Bullgare.Autori vjen në konkludim se Ilirët kishin
qenë të kristianizuar në kohën apostolike,që e dëshmon edhe me faktin se që nga
zanafilla e organizimit dhe konstitucionit hierarkike-kishtar, kishat ilirike
ishin të pranishme në të gjitha çështjet dogmatike e disiplinore. Po kjo kishë
bënte pjesë në kishen e Romës dhe ishte gjithnjë besnike ndaj doktrinës
katolike.Kapitulli i dytë fillon me temën Kisha e Kosovës përballë pushtuesve
Nemanjid, duke vazhduar me nënkapitujt, pushtimi Nemanjid në tëritorinë e
Kosovës së sotme,kisha katolike dhe bashkësitë e tyre në Kosovë nga shekulli
XIII deri në shekullin XV,popullata autoktone e krishtere në Kosovë, përvetsimi
i kishave shqiptare nga ana e pushtuesve serbë.Në këtë kapitull studiuesi
Morina ka bërë një punë mjaftë të madhe ku thotë se duhet theksuar se kisha
ortodokse-serbe përvetësoi kisha të moçme iliro-shqiptare, ndërtoi apo
rindërtoi mbi to, që nga shekulli XIII, duke u ngjitur në shekujt e sundimit
osman, mbretërisë Jugosllave dhe deri në ditët e sotme.Është për t’u theksuar
se vetëm në një koloni të vogël kotorrase e raguzane në Llabin e Epërm,
përkatësisht në Bellasicë, përmendën 7 kisha. Mirëpo, monumentet të cilat nuk i
takonin ritit ortodoks serb, mbetën nën mëshirën e kushteve natyrore, ndër të
cilat duhet përmendur Kisha Katedrale në Novobërdë dhe shumë kisha të tjera te
cilave u kanë mbetur vetëm themelet. Mbreti Milutin, rreth vitit 1315, ngriti
Manastirin e Graçanicës në vend të një kishe të vjetër.Ky Manastir, sipas
njoftimeve burimore historike dhe gjetjeve arkeologjike gjatë viteve 1957, 1963
dhe 1964, është një bazilikë e ndërtuar midis shek. VI-XI. Kjo bazilikë ishte
qendër e ipeshkvisë së Ulpianës dardane. Pas rrënimit të saj, mbi themelet e
aniatës së mesme u rindërtua një kishë kushtuar Zojës së Bekuar të Graçanicës.
Kjo kishë përmendet në letrën e papës Benedikti XI, në vitin 1303, si kishë
famullitare katolike. Mbi këtë kishë është rindërtuar Manastiri i
Graçanicës.Manastirin e Shenjtorëve Mihail e Gabriel, perandori Dushan e ngriti
mbi themelet e një kishe të krishterimit të hershëm, që është ndërtuar mbi një
kishë të moçme dardane, të periudhës së antikitetit të vonë. Rindërtimi është
bërë rreth vitit 1348. Arkeologët në rrënojat e këtij manastiri, kanë zbuluar
fragmente interesante të artit bizantin, romantik dhe gotik. Ajo që tërheq më
tepër vëmendjen, është mozaiku, që nuk ka ndonjë paralele me ndonjë mozaik të
punuar në Serbi, veçse më shumë i ngjan mozaikut në pagëzoren e katedrales
Santa Maria në Firencë. Ndikimet perëndimore, posaçërisht ndikimi i Kotorrit,
Tivarit dhe Raguzës, vërehen edhe në këtë Manastir. Në kishën e këtij
manastiri, ruhet dhe varri i kryezotruesit shqiptar, Strazimir Balsha, nga
vitit 1372.Është e njohur se pjesëtarët e familjes Balshaj, në vitet 1375 dhe
1385, udhëhoqën kuvendet kishtare në Patriarkanën e Pejës.Studiuesi Morina edhe
për kishën e Deçanit me të dhëna burimore vjen në përfundim se kjo kishë është
shqiptare dhe e ndërtuar nga shqiptarët:Kisha e Manastirit të Deçanit është
vepra më e madhe që ruan elemente nga ndërtimtaria shqiptaro-dalmate, e ardhur
nga bregdeti. Ndikimet e ndërtimit perëndimor, posaçërisht, ndikimet
dalmato-shqiptare, që vinin nga Raguza, Kotorri, Korçulla, Tivari, Ulqini,
Shkodra, etj., dhe që kishin depërtuar thellë në Kosovë vërehen më së mirë në
këtë kishë, e rindërtuar apo ndërtuar gjatë sundimit të mbretërve nemanjid
Stefan Deçani dhe Dushani -1327-1335.Këto studime që jep studiuesi Morina
tregojnë qartë se Kishat iliro-shqiptare ishin pervetsuar nga serbët dhe më pas
i kishin përshtatur në stilin e tyre kurse sot serbët bëjnë politikën e tyre
shteterorë me kishat tona që na i kanë përvetsuar.Në kapitullin e tretë, Kisha
shqiptare përballë pushtimeve Osmane, ku vazhdon me nenkapitujtë, pushtimet
osmane në Kosovë, Islamizimi i të krishterëve shqiptar. Studiuesi vë në pah se
të njëjtën politikë të përvetsimit të kishave iliro.shqiptare që kishin bërë
pushtuesit serbë e vazhduan edhe pushtuesit turq ku thotë se disa kisha,
pushtuesit osman i shëndërruan në xhami, për shembull kisha e Mitropolisë në
Shkup, kisha e Shën Kollit në Novobërdë, dy kisha të Prizrenit, një në Pejë. Në
Tivar Katedralja e Shën Gjergjit, kurse pallati ipeshkvnor bëhet rezidenca e
guvernatorit turk.Këtu autori vë ne pah edhe bashkëpunimin e ngushtë në mes te
turqve dhe serbëve në dëm të tokave iliro -shqiptare, madje ky bashkëpunim i
tyre ishte forcuar posaçërisht pasë rënies se Konstantinopojës ku ishte bërë
një marrëveshje në mes te turqeve dhe kishës ortodokse për tolerimin dhe
përhapjen e ortodoksisë në vendët ku sundonte Perandoria Osmane,një marrëveshje
e tillë ka qenë shumë e rëndë për liro- shqiptarët për faktin se në periudhën e
pushtimit osman shqiptarët u gjendën përballë një shtypje të dyfishtë, në
njërën anë nga turqit e në anën tjetër nga serbët.Në kapitullin e katërt temë
boshtë është Paraqitja e mësimeve të shtermbëruara dhe qëndrimi i përfaqësusve
të kishës shqiptare-duke folur për nënkapitujtë Periudha Ikonoklaste dhe
qëndrimi i kishës shqiptare rreth këtij problemi,ndarja përfundimtare e kishës
,pasojat e kësaj ndarje për Kosovën,roli i Kryezotërinjëve Balshaj në
riformimin e kishës shqiptare.Duke folur për këtë rol studiuesi Morina thotë se
në kohën e marrëdhënieve të mira midis Balshajve dhe Papës së Romës, qyteti i
Prizrenit në kandin lindor të Arbërisë veriore, fitoi një ipeshkëv katolik
(rreth vitit 1372), por, për një kohë të shkurtër. Mos lejimi i funksionimit të
ipeshkvisë, për një kohë më të gjatë, na jep të kuptojmë për vështirësitë në të
cilat ndodhej kisha katolike shqiptare, nën sundimin Rasian.Libri përmbyllët me
një rezyme në gjuhën shqipe dhe angleze, duke u pasuar me një vëllim mjaftë të
madh të burimeve dhe literaturës historike për periudhën e mesjetës shqiptare
duke i qemtuar dhe shikuar me sukses nga shumë burime të ndryshme
historike.Autori i këtij libri vjen në përfundim se Arbëria, në mesjetë ishte
një vend plot më kisha dhe manastire. Këtë nuk e shohim vetëm nga burimet,
kryesisht mesjetare, por edhe nga gërmadhat e shumta mesjetare të kishave nga
dokumentet e kohës së re, ashtu edhe nga nomenklaturat topografike. Këta tempuj
të besimit krishterë, që u shërbenin banorëve autokton me shekuj, fati i ligë e
deshi që pjesa me e madhe e tyre të shkatërrohet ose të përvetësohet.Për
uzurpimet që i ishin bërë kishës katolike, kemi njoftime edhe nga letra e Papa
Klementit VI (1346), ku Papa thekson se kisha e Shën Mërisë në Prizren dhe e
Shën Pjetrit afër Prizrenit, janë të nënshtruara ipeshkvit të Kotorrit,
Sergjit. Por, disa mbretër të Rashkës, paraardhës të Dushanit, kuvendet dhe
kishat e përmendura , i përvetësuan në kohën e vet, e që edhe tani ai i mban si
të pushtuara (pronë të vetën). Me këtë vepër studiuesi dr.sc.Besim Morina hyn
në radhët e studiuesve seriozë të mesjetës shqiptare duke paraqitur një libër
aq të nevojshëm dhe të munguar për historinë kishtare te Kosovës në mesjetë.