Albert Vataj: At Shtjefën Gjeçovi dhe Imzot Pjetër Bogdani, kthehen nga përjetësia dhe vijnë në shtatore, në Zym të Hasit

At Shtjefën Gjeçovi dhe Imzot Pjetër Bogdani, kthehen nga përjetësia dhe vijnë në shtatore, në Zym të Hasit

Nga Albert Vataj

Ata kthehen nga qindra vite rrugë në përjetësi, rivijnë për të qenë pjesë e së sotmes, për të kthyer kohën pas dhe për të zënë vendin e merituar edhe fizikisht, në tokën, shpirtin, zemrën dhe kujtesën e kombit. Vijnë ne statuja, vijnë në art, vijnë të gjallët, sepse ata ishin, janë dhe do të jenë përgjithmonë në etjen e e shqipes për dritë, në zjarrin e dijes për krenari. Ata janë të veshur me petkat e shërbestarisë së fesë dhe kombit, si atëherë kur dritën me dijen dhe penën e tyre, duke dëshmuar me shpirt dhe me zemër, forcën e besimit dhe përkushtimin ndaj kombit. Në themelet e fjalës dhe veprës së tyre udhëtoi shqipja dhe shqiptaria, për të mbërritur tekkëtu, kur ata rikthehen për t’iu bashkuar udhës sonë, rrugës që na çon te premtimi që ato bënë, te kushtimi që ata dhanë, te lartësimi që ata I shërbyen devotshëm.

Në amfiteatrin e fshatit Zym, në zemër të Hasit, u zhvillua një ceremoni e mbushur me emocion dhe domethënie: në kuadrin e edicionit të radhës të manifestimit tradicional kulturor “Takimet e Gjeçovit” u përurua shtatorja e Imzot Pjetër Bogdanit, një akt që lidhet ngushtë me kujtesën për At Shtjefën Gjeçovin, martirin, studiuesin dhe ruajtësin e traditës popullore shqiptare. Ky vendim për ta vendosur Bogdanin përballë Gjeçovit sanksionon vizualisht dy pole të rëndësishme të identitetit tonë: dijen dhe përkushtimin shpirtëror.

Zbulimi i shtatores së Pjetër Bogdanit u zhvillua gjatë ditës së dytë të “Takimeve të Gjeçovit”, manifestimit të përvitshëm që këtë vit shënoi edicionin e 54-t. Në ceremoninë solemne morën pjesë personalitete kishtare, akademikë, krijues dhe përfaqësues të diasporës, një jehonë e bashkimit të botës së kulturës dhe të fesë në Zym. Shtatorja u vendos në amfiteatrin e fshatit dhe në program pati gjithashtu orë letrare, tribuna shkencore dhe ndarje çmimesh letrare.

Shtatoren e punoi skulptori i njohur Sadik Spahija, një emër me peshë në peizazhin skulpturor shqiptar, i cili kishte më parë realizuar edhe shtatoren e At Shtjefën Gjeçovit në Zym. Realizimi i veprës u mundësua kryesisht me mjete të grumbulluara nga vetë komuniteti zymjan, duke bërë të qartë se projekti ishte një amanet kulturor me prejardhje qytetare. Organizatorët cituan një amanet të ish-presidentit Ibrahim Rugova, i cili kishte kërkuar që, pas pavarësisë së Kosovës, në Zym të ngrihej shtatorja e Bogdanit, një dëshirë që tani u bë realitet.

Pjetër Bogdani (shekujt XVII) është një nga figurat më të shquara të kulturës shqiptare: klerik, filozof, dhe autori i “Çetës së Profetëve” (Cuneus Prophetarum, 1685), që konsiderohet ndër vepërthe themelore të prozës shqipe të hershme dhe përpjekje për t’i ngritur gjuhën shqipe në nivelin e dijes dhe filozofisë europiane. Vendosja e shtatores në vendlindjen e tij simbolizon rikthimin e një shpirti mendimi dhe frymëzimi për brezat e ardhshëm. Manifestimi i këtij vlerësimi lidhet edhe me përvjetorin që këtë vit shënon jetën dhe veprën e Bogdanit.

Zym-i lidhet përherë me emrin e At Shtjefën Gjeçovit (1874–1929), figura që u martirizua pikërisht në këtë vend dhe që mbetet kolos i etnologjisë, folklorit dhe kujtesës kombëtare, një nga mbledhësit dhe redaktorët e Kanunit të Lekë Dukagjinit. Shtatorja e tij, po ashtu realizuar nga Sadik Spahija, ka qenë pikë referimi për manifestimet kulturore të Zymit dhe për identitetin shoqëror të Hasit; vendosja e Bogdanit pranë tij krijon një “dialog” statujor midis shkencës së kulturës dhe shpirtit fetar.

Vendosja e shtatoreve në hapësirën publike nuk është thjesht ritual dekorativ, është një akt politik dhe kulturor: Zym, që bart në vetvete martirizmin e Gjeçovit dhe rrënjët e Bogdanit, kthehet në një vatër të kujtesës që lidh katër qoshe të hapësirës shqiptare. Akti i komunitetit për të mbledhur fonde dhe për ta realizuar vetë veprën tregon një dëshirë për pronësi të kujtesës dhe për të mos ia lënë atë vetëm institucioneve. Kjo zbulon gjithashtu rëndësinë e projekteve lokale në rindërtimin e trashëgimisë kombëtare.

Kur Gjeçovi dhe Bogdani vendosen bashkë, një studiues i etnologjisë dhe një tipar i madh i letërsisë dhe teologjisë, mesazhi bëhet i qartë: identiteti kombëtar ndërtohet përmes dijes, besimit dhe kujtesës së përbashkët. Kjo përurim është një ftesë për të rinjtë që të lexojnë veprat e tyre, të kuptojnë rrënjët historike dhe të vazhdojnë dialogun kulturor përtej kufijve politikë.

Zym i Hasit ka sot jo vetëm dy shtatore, por dy dritare të hapura mbi historinë intelektuale dhe shpirtërore të shqiptarëve. Ato janë vepra arti dhe, njëherësh, shenja falënderimi: për dijetarët që ngritën gjuhën dhe për atdhetarët që ia kushtuan jetën kujtesës. Nga ky amfiteatër i vogël tingëllon një mesazh i madh: kujtesa është punë e përbashkët, dhe kur komunitetet angazhohen për ta ruajtur, vetë historia kthehet në dheun që mbjell shpresë.