Kulturë » Ypi
Edison Ypi: Don Kishoti i Backës
E hene, 08.07.2024, 06:56 PM
Don
Kishoti i Backës
Nga
Edison Ypi
Të
shkosh në Backë nga Çorovoda, është normale, por jo interesante, jo eksituese.
Të
shkosh në Backë nga Vithkuqi, ai është udhëtim aventuresk, kavaleresk.
Në
Maliq, ku kthen për Klocë, një tip me thes në sup më tha se rrugë nga Vithkuqi
për në Backë nuk ka. Nuk e besova Tersin e Maliqit që do ketë qënë ndonjë djalë
xhaxhai me Tersin e Pojanit.
Në
të dalë të Korçës, kur nga hutimi desh' shtypa nën rrota dy korçarka me
pantallona të shkurtra si breçka, Tersi i Korçës që e pyeta si të vazhdoj për
në Qaf të Qarrit, më degdisi në ca labirinte rrugësh nëpër plantacione mollësh.
Diku
mes mollëve, një tjetër ters, Tersi i Boboshticës që mu mburr se ishte mësues
Historie dhe njihte me pëllmbë Shqipërinë e jugut, me një ton kryeneç më tha të
kthehesha nga erdha. Sepse, sipas tij, në Backë shkohet vetëm rretherrotull:
nga Elbasani, Berati, Çorovoda. Ngaqë, gjithmonë sipas tersit, rrugë për në
Backë nga Vithkuqi nuk ka, nuk ekziston.
Nuk
u stepa nga ky ters dinak. S'ke ç'bën. Të nisesh nëpër aventura, duhen duruar
edhe tersat.
Nga
një ters te tjetri, më tmerroi Tersi i Kamenicës. Më tha se rrugë nga Vithkuqi
për në Backë, ka, por është rrugë e vështirë. Plot me humnera ku po re të
përpin errësira. Gjithato shpella ku të nxjerrin sytë lakuriqët e natës. Pa
numurim puse të thella, ku po re brenda, mbytesh dhe mbetesh, thirr sa të
duash, s'të vjen njeri për ndihmë. Pa hesap gropa, gunga, rrëpira, shtigje, ku
po humbe, të hanë ujqit, të shqyejnë arinjtë.
S'pyeta
më tersa. Vazhdova me forcat e mia.
Te
një karburant, një Toyota Pickup e bardhë që sapo u mbush me naftë, ka ngarkuar
arka me perime, kuti me fruta, thasë me patate, pra furnizim fshati. Kjo më
duhet.
Shoferi
i Toyotës me një dhëmb floriri, bashkë me djalin nja 30 vjeç në bord, shkojnë
në katundin e tyre, në Çemerricë. Ja qaj hallin. Hallin tim, se veç meje
kurrkush s'ka halle. I them nga vij, ku dua të vete. E pyes nga duhet t'ja
ther.
Hajde
me mua, më thotë kallauzi nga Çemerrica si Alice Taylor nga Anglia kur i fton
ta ndjekin adhuruesit e saj në reportazhet e
mrekullueshme që bën.
Kallauzin
e gjeta. Toyota para, Rosinant Jeepi pas.
Pak
minuta pas hyrjes në rrugën e Vithkuqit, një fresk që, ç'e pyet.
Senjalistikë
rrugore perfekte. Mesa duket nuk e ka ndërmend ta shkuli a ta vjedhi njeri. Ja
dinë kimetin qytetarisë çobenët e këtyre anëve. E kanë rrahur kurbetin që
herët.
Me
lehtësinë e kapërximit të argumentave nga F. Lubonja, dhe virtuozitetin
aktorial të Bujar Lakos, para syve rrëshqet tabela te kthesa për Lubonjë,
prejnga ata të dy janë.
Më
tutje klima dhe bimësia alpine çfaqen befas si nëpër ëndërra.
Ishull
i vogël në mes të liqenit. Dru në mes të ishullit, duket si, por palmë s'është.
Peisazh
malor monoton si simfonia e zilkave të bagëtive, që tersave të kudondodhur u
duket i njëtrajtshëm, ama laryshinë e botës e ka brenda.
Internet
e navigator e celular sa të duash.
S'do
qe keq kjo mrekulli të vazhdonte gjatë. Por ëndërrën e vret Vithkuqi. Ku babai
dhe i biri nga Çemerrica ndalin Toyotën për një filxhan kafe dhe një qelqe
raki. Sa të pinë kafet ata, bëj një shetitje nëpër Vithkuq.
Një
qen leshator nga nxjerrë shetitje veten, një grua dhe një burrë që llafosen
anglisht.
Një
çesëm e ftohtë brisk freskon dy gra me theks verior.
Përshëndes
dy vithkuqarë që po rrinë te një stol. Njëri prej tyre, pa thënë asnjë fjalë,
dhe pa ja kërkuar, më shoqëron te busti i Naum Veqilharxhit te një park i vogël
fshehur mes drurëve.
Te
një verandë, një vithkuqar me syze, sa më sheh, pa një pa dy, nis e më lëvdon
shkrimet me të bërtitura si Vittorio Gassman duke lënë me gojë hapur nja katër
a pesë të ngeshëm që po pinë birrë.
Pasi
mbarojnë kafenë dhe rakinë, çemerricarët bëjnë qartësimet e fundit: Ke edhe pak
kilometra asfalt. Pastaj rruga shkon mbi një kreshtë mali. Deri te Qafa e
Martës s'është keq. Më tutje të ruajt Baba Fetahu.
Te
kthesa e Çemerricës Toyota ndal. Babë e bir zbresin. Në Çemerricë kanë mbetur 2
shtëpi. Njëra e kallauzit. Tjetra e xhaxhait. E di që do piqni dashin, do shtrohet
sofra, do shkojë lumë rakia, do hidhet vallja, do buçasi kënga. Por në
Çemerricë do vi tjetër herë. Sot s'mundem. Kam frik se erret. Faleminderit. U
paça.
Ujra
dhe pyje gjithandej.
Kopështet
e Edenit nuk mund të jenë më të bukur.
Deri
te kthesa për Panarit, asfalt.
Më
tutje rruga e gjërë me kthesa të lehta dhe anash një bimësi të dendur shkon
vërtet mbi një kreshtë kilometrike deri rrëzë motër Ostrovicës, e cila, prej
kaq afër, nuk duket aq madhështore si nga vendet e largëta prejnga, bashkë me
vëlla Tomorrin, sundojnë horizontin e Shqipërisë.
Nga
kthesa e Panaritit në drejtim të Backës, rrugën po e ndreqin. Përdredhja e
kësaj rruge deri te Qafa e Martës është një spektakël që s'ka të rrëfyer për të
eturit për surrealizëm.
Pllajë
shkëmbore sa të ha syri. Shpati jugor i Ostrovitës është i frikshëm.
Rrëzë
këtij shpati është një lapidar. Me ma pre kokën me hanxhar të ndryshkur mbi
trungun e kasapit, s'besoj se është bërë ndonjë luftë apo ka rënë ndonjë
dëshmor në këtë majë mali në këtë fund bote.
Ujra
rrjedhës gjithandej.
Rruga
nga Qafa e Martës zbret në luginë me dredha si litar i hedhur nga maja e
Ostrovicës nga një kaubojs i lojtur për të bërë zap pelën e hazdisur Backë.
Backa,
Potomi, dhe me rradhë fshatrat në luginë gjer tutje në horizont ku duket pak
Osumi, ose ashtu më bëjnë sytë mua.
Ja
ther teposhtë më të majtë, kah Backa, Baba Fetahu, litari, kali, pela,
kaubojsi, shtëpitë, përrenjtë, prrockat.
Gropat,
gungat, humnerat, rreziqet, shpellat, lakuriqët e natës, kishin qënë rrena të
tersave.
Nga
Qafa e Martës deri në Backë, Rosinanti ka qef të kacavjerret nëpër ato kthesa.
Në
njërën nga kthesat, duke u ngjitur përpjetë, më del para Alteregua. Mesa duket
është nisur për në Backë nga e kundërta, nga Çorovoda.
Jo,
nuk qënka Alteregua nga Starja. Qënka një skraparlli nga Potomi. Po vete në
Greqi me gruan. Alteregua, pa shtizë, pa Rosinant, mbi Nissan, nuk ka ngarkuar
patate, domate, miell, si çemerricari, por ca arka metalike të rregullta dhe të
pastra që ndoshta ishin instrumenta topografie, se ashtu mu dukën.
Me
të bëritura, si e kam zakon, dhe si i çmendur që jam, i them presunto Alteregos
skraparlli se, si udhëtar, si aventurier, si dashnor i maleve, shkëmbinjve,
pyjeve, katundeve, mullinjve të erës që jam, duhem ndihmuar, duhet të di si
quhen këto male, ato katunde, këto lugina, këto gërxhe ? Skraparlliu ma kap
fillin. Duke më mahnitur me mirsjellje dhe mikpritje, zbret vrik nga Nissani,
dhe, si vendali denbabaden, u përgjigjet një për një pyetjeve. Je i
mrekullueshëm skraparlli. Të paça.
Pak
më poshtë drejt Backës, përrenjtë dhe prrockat janë tharë. S'ka gjë më të
trishtë se një përrua i thatë. S'do ment se ujrat i mbledhin lart dhe i çojnë
me tuba nëpër hidrocentrale-kuçedra.
Nga
një oborr del një grua nja 50. Vitet në fytyrë, lodhjen mbi krahë, taksiratet
mbi supe
sy
të mirë, të butë, e folur e ngadaltë, e qetë, e butë, e ëmbël, katër fëmijë në
kurbet, burri po çlodhet pak. Ngrihu nga varri Rembrand. Eja në Backë bëj
portretin "Skraparllesha" ta shohi gjithë bota.
Për
një moment më vajti mendja ti kërkoj skraparlleshës së urtë diçka që e kam
zakon: Të këndojë një këngë. Cilën të dojë. Cila t'i vi ndërment. Këtu, tani.
Shoqëruar nga tre instrumentistët gjenialë: era që s'po fryn, përroi që s'ka
ujë, zilkat e bagëtive që s'po dëgjohen. Nuk e bëra. Këngë ishte aq pak sa
foli.
Fshati
Backë, apo të paktën ajo mëhallë ku kalova, me shtëpi guri pa llaç, me baltë,
çati me rrasa, është një mesjetë uluritëse që të fton të ulesh diku pranë një
përroi të thatë, të zësh kokën me duar, të qash e të qash pa u ndalur derisa
përrenjtë e thatë të Backës t'i mbushësh me lot, të vi t'i mbledhi turiqeni i
hidrocentralit, të rrotullohen turbinat, të prodhojnë korent, të ndriçohen
copat e mishit të Parlamentit.
Tutje
duken ca shtëpi si më të mbajtura. Dhe më tutje akoma Teqeja e Baba Fetahut.
Backa,
fshati më i thellë dhe më i largët i Skraparit, është aq i bukur, sa s'gjen dot
fjalë, se mendja ngec, imagjinata lloc.
Ku
s'ka asgjë tjetër përpos ca mbijetuesa dhe ca shkëmbinj, mardhënia e Backës me:
Bektashizmin, luftrat, folklorin, Ostrovicën, Qafën e Martës, Çukën e Frëngut,
është një pështjellim marramendës mes një komuniteti njerzor, relievit natyror,
rrethanave historike, besimit fetar, propagandës, luftës për mbijetesë.
Është
vonë.
Po
bie muzgu.
Pas
11 orësh mbi Rosinant, unë Don Kishoti i Backës i lehtë nga trutë e kokës dhe i
lodhur nga rruga me dredha, po kthehem nga përrockat e thata ku luftoi Lace
Backa. Gjithë ç'pashë e dëgjova ishin aq të bukura, aq të madhërishme, aq të
paharrueshme, sa një vit të tërë nuk do shoh asnjë ëndërr, nuk do prek asnjë
femër, nuk do lexoj asnjë libër, nuk do dëgjoj asnjë muzikë, nuk do them me
vete asnjë poezi përmendësh duke kalëruar rrugës.