Hazir Mehmeti: Botime nga Shoqëritë Shqiptare në Austri (I)

BOTIME NGA SHOQËRITË SHQIPTARE NË AUSTRI

“Sa mund të mendohet dielli pa dritë, aq mund të mendohet kombi pa gjuhë”  (DIJA)

Pjesa e parë

NGA HAZIR MEHMETI, VJENË

Periudha e fundshekullit nëntëmbëdhjetë dhe fillimi i shekullit njëzet karakterizohet mes tjerash me botime të shumë teksteve shkollore didaktike, pedagogjike, psikologjike, historike,  gjeografike nga shoqëritë e ngritura në shumë qendra të kohës; Stamboll, Bukuresht, Kalabri, Vjenë, Selanik, etj. Në rrethin e kryeqyteteve në kontinent në botime tekstesh hynë Austri ku gjetën vend të përshtatshëm për studime dhe veprimtari patriotike intelektualët shqiptarë sot të njohur me ndihmën e tyre në formësimit të shtetit dhe kombit shqiptar.  Në veçanti dallohej Vjena, Graci, Linci, Insbruk, Klagenfurt.

Shqiptarët kudo që u gjenden jashtë territoreve etnike; në Evropë, Amerikë e Azi, në fillim shekullin e njëzet kishin përqendruar veprimtarinë në jetësimin e idealeve të rilindësve në bërjen e alfabetit dhe shtetit shqiptar. Sundimi i gjatë turk e kishte dëmtuar çdo gjë shqiptare, në radhë të parë gjuhën, trashëgiminë kulturore, fetare, zakonet. Edhe në trevat shqiptare filloi të ndihet rritja në kërkim të identitetit kombëtar për çka duhej liria dhe shteti i lirë. Idetë e tyre të shprehura natyrshëm i shkruan e  rishkruan gjithandej shtypit të kohës duke ndikuar në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare.

SHOQËRIA “ILIRIA”  E SHËNDRUAR NË “DIJA”, VJENË, 27 DHJETOR 1904

Dr. Gjergj Pekmezi, kryetar i shoqërisë “Dija”, Hilë Mosi, sekretar në Vjenë dhe Nikollë Ivanaj i degës në Raguzë.

Në Vjenë në fillim shekullin e njëzet, studionin  shumë të rinj shqiptarë dhe kishte  intelektualë që jetonin e vepronin jo vetëm në kryeqytet por edhe në qytet tjera në Austri. Ata fillimisht e fillojnë me formimin e  “Kolonisë Shqiptare të Austrisë” e cila pas një kohe të shkurtër themelon “grupit nismëtar” për themelimin e shoqërisë “Liria”.  Vet emri i saj ishte synonim qëllimi. Nga jeta e kësaj shoqate kemi pak shënim dhe pas pak vitesh do ndërron emër në Shoqëri “Dija”, ditëlindja e së cilës është 27 dhjetori i vitit 1904.  Nga bashkëthemeluesit, kryetar i saj zgjidhet Dr.Gjergj Pekmezi,  kurse Hilë Mosi, sekretar. Sipas deshifrimit të nënshkrimeve, pseudonimeve, inicialeve del se në takimin themelues morën pjesë 15  anëtarë tjerë, mes tyre:  Dervish Hima, Gaspër Beltoja, Gaspër Mikeli, Kristo A Dako, Kolë Kodheli, , Ndue Paluca (Batusha), Kolë Rrota, Kolë Margjini, Lec Çurçia Simon Kadarja, dhe  të tjerë emra të respektuar në letërsinë, kulturën e historinë kombëtare. Shoqëria e intelektualëve shqiptarë i kishte vënë vetit qëllime patriotike.

Shoqëria e re “Dija” për një kohë do jetë shoqëri gjysmë ilegale deri në krijimin e rrethanave të favorshme shoqërore e juridike kur do veproj legalisht.  Sipas letrës që Hilë Mosi dërguar  Asdrenit në Bukuresht, regjistrimi i “Dija”-së ishte bërë e mundur tek pas katër vjetëve, me 29 mars 1907.

Statuti i shoqërisë i ruajtur në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë (Österreichische National Bibliothek) i  botuar në fletushkë i cili  dallohet për nga  rregullsia e  shkrimit dhe renditjes së neneve në shtrirjen e tyre sipas ligjeve dhe strukturës përcaktuese funksionale e praktike.  Neni i parë në statut shkruan:  “Shoqëria “Dija” e ka selinë e saj në Vjenë me degën e saj në Raguzë”. Pika dy: ”Qëllimi i Shoqatës është ngritja e arsimimit të shqiptarëve duke e kultivuar gjuhën e letërsinë shqipe”. Nga këtu shihet lidhja e intelektualëve të Vjenës me intelektual në Raguzë (Dubrovnik) në krye me  Nikollë Ivanaj, një veprimtar i çështjes kombëtare i lindur në Triepsh të Grudës, i shkolluar një kohë në Vjenë dhe mbrojtës i platformës së Rilindjes kombëtare për formim të shtetit shqiptar.

Në Vjenë qysh në vitin 1904 do botohet libri “Këndime për shkollën e parë të Shqipënisë”, një formë e veçantë e tekstit për mësim fillestar të fëmijëve në Shqipëri. Nuk ishte i lehtë botimi i teksteve në rrethanat e rënduara në vendin e pushtuar, andaj qendrat e mëdha ku vepronin intelektual të dalluar u bënë burim i rrjedhave kulturore, letrare e shkencore. Vështirësi tjetër ishte jo unifikimi i alfabetit të shqipes, kështu tekstet, ne mesin e tyre edhe gramatikat do shkruhen sipas alfabeteve të Shoqërive të mëdha shqiptare ndër të cilat ishte Shoqëria “Bashkimi” dhe “Agimi” etj. Vlera e veprimtarisë në arsim, letërsi e politikë është e pazëvendësueshëm. Botohen: Shkronjëtoren shqip për gjermanët”-“Albanische Gramatik” nga Dr.  Gjergj Pekmezi, Kalendarët e viteve 1906/7/8/ , të 1910-ës e shtyp në Manastir, “Këndime për shkollat e para të Shqypnisë”. Këto tekste pas Kongresit të Manastirit botohen me alfabetin e miratuar nga Kongresi si bie fjala ”Këndime për të rritshmit”,   “

Gramatika ia folmaria shqyptare e permbledhme me pak fjalë per përdorim t’fmive”, “Libri i dytë i knoitorës shqype për shkollë në Shqypni”, “Libri i tretë i knoitorës shqype për shkollë në Shqypni”, “Abetare” e Ndue Paluces   e folmja e shqipes”.

Gazeta “Albanisch Corespondenze“ u botua në Austri nga viti 1912 deri në vitin 1918. Gazeta e parë u botua nga Leo Freundlish dhe Alfred Rappaporti. Kjo gazetë periodike botonte artikuj rreth çeshtjes shqiptare, kryesisht të përmbledhur nga gazetat e kohës në gjuhën gjermane siç ishin gazetat e njohuara “Neu Freie Presse”, “Neues Wiener Tageblat”, Neues Wiener Journal”.

Shoqëria “Dija” më 12 Janar të vitit 1916 e fillon botimin e gazetës “Vëllazënija” e dyjavëshe fillimisht e pastaj javore. Kryeredaktor ishte Leo Freundlich, i njohur me veprën e tij “Albaniens Golgotha” ku zbulon gjenocidin e ushtrisë serbe mbi popullin shqiptar të Kosovës. Për gjatë tri vjetëve u botuan 110 numra të “Vëllaznija”-së me shumë materiale nga lufta, arsimi e kultura, analiza e shkrime mbi hapjen e shkollave shqipe. Kjo gazetë dallohet me shkrimin e saj të shoqëruar me fotografi që nuk i hasim në gazetat tjera të kohës. Pa dyshim veprimtaria e shoqërisë “Dija” të Vjenës është një gurë i çmuar në themelet e shtetit dhe kombit shqiptar. Veprimtarët patriot që përbënë këtë shoqëri, janë sot emra që shkëlqejnë në historinë e kulturën kombëtare. Adresa e saj ishte: Josefstätestrasse 54, Wien.  Artikulli i parë me temë nga lufta në numrin e parë me titull: “U mor Lovçeni” i kushtohet sukseseve të ushtrisë Austro-Hungareze.

Nga tema e shkollës dhe mësimit në gjuhën shqipe, nfë numrin e dytë, të datës 28 janar 1916, në rubrikën letrare  “Për Shqypëni e Shqiypëtarë” gjejmë artikullin me titull “Amaneti i shenjt-Gjuha”, artikull porositës për çdo shqiptar kudo që “... një gjë është që nuk mund të blihet, të shitet, të ndërrohet, është një gjë që do tër ruhet, është dhunti dhe shenjë e parë i cili na dallon prej kombeve tjera. Është gjuha jonë”... “Sa mund të mendohet dielli pa dritë, aq mund të mendohet kombi pa gjuhë”, citat nga “Agimi i Gjytetnisë”

“Vëllazënija”  e dyjavëshe fillimisht e pastaj kalon për një periudhë si gazetë javore. Kryeredaktor i saj ishte miku i madh i shqiptarëve Leo Freundlich, i cili kujdesej për botimin e gazetës me grupin e tij si redaktor dhe bashkëpunëtor i zellshëm. Nuk ishte e lehtë boimi i një gazeta në gjuhën shqip në kohën kur sapo kishte filluar shtrirja e përdorimit të alfabetit të gjuhës shqipe i dalë nga Kongresi i Alfabetit të Shqipes në Manastir.

Vjersha nga Gjergj Fishta e botua në “Vëllazënija”

GJUHA SHQYPE

Porsi kanga e zogut t'verës,

Qi vallzon n'blerim të prillit;

Porsi i ambli flladi i erës,

Qi lmon gjit e drandofillit;

Porsi vala e bregut t'detit,

Porsi gjâma e rrfès zhgjetare,

Porsi ushtima e nji tërmetit,

Ngjashtu â' gjuha e jonë shqyptare.

Ah! po; â' e ambël fjala e sajë,

Porsi gjumi m'nji kërthi,

Porsi drita plot uzdajë,

Porsi gazi i pamashtri;

Edhè ndihet tue kumbue;

Porsi fleta e Kerubinit,

Ka'i bien qiellvet tue flutrue

N't'zjarrtat valle t'amëshimit.

Pra, mallkue njai bir Shqyptari,

Qi këtë gjuhë të Perëndis',

Trashigim, që na la i Pari,

trashigim s'ia len ai fmis;

dhe atij iu thaftë, po, goja,

që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;

qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,

flet e t'veten e lèn mbas dore.

Në gjuhë shqype nanat tona

qi prej djepit na kanë thânun,

se asht një Zot, qi do ta dona;

njatë, qi jetën na ka dhânun;

edhe shqyp na thanë se Zoti

për shqyptarë Shqypninë e fali,

se sa t'enden stina e moti,

do ta gzojn kta djalë mbas djali.

Vëllazënija, në çdo numër, përveç lajmeve, analizave, kishte edhe shkrime nga arti letrar; poezi, tregime, anekdota.  Poezia e bukur e Dom Ndre Mjedës botuar në rubrikën letrare “Për Shqypëni e për shqyptarë” numri i 10 i saj i datës 30 prill 1916.   (Vazhdon)

Burime:

Ndue Paluca-Kolë Kamesi-Ernest Koliq, “Shkollë e jetë” botuar në Austri për nevoja të shkollave në Shqipëri, nga shoqëria studentore “ALBANIA”, 1935 
Max Lambertz, Gjergj Pekmezi, Lehr-und Lesebuch des Albanischen , Wien, 1912. Gazeta,Vëllazënija,  Nr.  1, 12 Janar 1916.
Gazeta, Vëllazënija, Për Shqypëni e Shqiypëtarë, 28 Janar 1916.
Gazeta, Vëllazënija,  Nr.3, Vjenë, 17 Fruer 1916. Gjegj Fishta, Gjuha Shqype.
Dom Ndre Meda, Për Shqypëni e për shqyptarë, 30 prill 1916, Wien.

Hazir Mehmeti,“Studiues austriakë e shqiptarë në Austri” Prishtinë, 2021.