Ndue Dedaj: Mati etnomuzikor dhe dukuri kulturore kombëtare

MATI ETNOMUZIKOR DHE DUKURI KULTURORE KOMBËTARE

(Esat Ruka, kantautor i njohur, studiues dhe promovues i traditës muzikore shqiptare)

NGA NDUE DEDAJ

Kush ka qenë në Rremull të Matit dhe në gjithë Semtin e Prellit, nuk e ka të vështirë të kuptojë natyrën lirike, artistike të kantautorit të njohur Esat Ruka, një nga zërat më bukurtingëllues të këngës matjane, krahas artistëve të tjerë që lëvruan muzikën e kësaj treve, si Feride Kurti, Munir Shehu, Ymer Toçi, Xhevat Lishi, Ymer Neli etj. Do të ishin prindërit e tij të parët zbulues të talentit të të birit dhe mësuesi i tij që, kur ishte në fillore, e vinte sipër bangës për të kënduar, çka do të ishte dhe “skena” e parë e tij. Tri male përtej ishte Zall-Dardha dhe atje mësuesi do ta pikaste si këngëtare nxënësen Liri Rasha, teksa ajo këndonte hipur në qershi. Është rasti për një falenderim për gjithë ata mësues që i morën nxënësit e tyre nga skajet e vendit dhe i ngjitën në skenë. Shumë nga talentet që njohim mund të kishin humbur nëse nuk do të ishin pikërisht mësuesit e tyre që do t’i nxisnin drejt botës artistike. Esat Ruka, prej asaj kohe, do të ishte i lidhur shpirtërisht, emocionalisht e kulturalisht me këngën dhe gjërësisht artin muzikor shqiptar e veçanërisht atë matjan. Atij do t’i kishte mjaftuar të qenurit këngëtar i afirmuar, me një zë karakteristik e melodioz, mirëpo ja që etnokultura e Matit do ta përfshinte dhe si kërkues e studiues të folkut dhe traditës muzikore, ashtu si pararëndësin e tij Dilaver Kurti, që nuk kishte lënë objekt arkeologjik, historik e etnografik pa studiuar e përshkruar shkencërisht.

Esat Ruka është ndër artistët shqiptarë që e ka prekur, përjetuar e lëvruar artin muzikor popullor nga vatra e shtëpisë së tij përkufi me Urakën e Bruçin e deri në Gjirokastër, Labëri, Elbasan, Malësi të Madhe, Tuz, Prizren, Tetovë, apo diasporë  (Austri, Amderikë), duke qenë për disa vite drejtues i Qendrës Kombëtare të Veprimtarive Folklorike Tiranë. Ka bashkëpunuar me bardët më të thjeshtë të maleve, që këndonin e kërcenin në dasmat e fshatit, deri te korrifejtë e artit popullor kombëtar. Këtë mundësi ai nuk e ka lënë t’i ikë nga duart, jo vetëm si kryeorganizator i suksesshëm i veprimtarive folklorike kombëtare, por dhe si studiues i zellshëm. Ky artist do të ngjitej hap pas hapi në karrierë, pasi kishte marrë me përkushtim punën si drejtues i grupeve të “vogla” popullore në Bruç, Derjan e Komësi, mbas kryerjes së studimeve të larta në Institutin e Lartë të Arteve. “Ato më formuan si drejtues artistik e organizator i ansambleve, ashtu si skenat lokale e më gjërë me afirmuan si instrumentist e këngëtar”, shkruan ai. Esat Ruka është autor dhe interpretues i mjaft këngëve me çifteli etj., që dallojnë për stilin e të krijuarit dhe të kënduarit, si kënga “Due me thanë se ka Shqipni” kushtuar Isa Boletinit etj., një hit që këndohet në gjithë hapësirën shqiptare e diasporë. E veçanta e saj si tekst (autor Kolë Ndreka) nuk qendron vetëm në mesazhin që përcjell, por dhe në ndërtimin e strofës me një rimë të përputhur trevargëshe, rast unikal në rapsoditë e njohura të folkut të ri, ndërsa në anën muzikore vërehet mbështetja në traditën e këngës malsorçe të trevës së Matit etj., elemente që i japin asaj origjinalitet dhe individualitet artistik të spikatur.

1.

Esat Ruka kishte objektin e tij të studimit, “Mati në vështrim etnomuzikor” (2009), një terren krejtësisht i virgjër, ku ai do të bënte një punë prej studiuesi të mirëfilltë, që vetëm duke “lundruar” nëpër libër mund ta kuptosh skrupulozitetin dhe thellësinë e tij. Autori na njeh në fillim me traditën e këndimit të këngëve malsorçe në Mat, të kënduarit pa shoqërim me vegla muzikore, ku zani i njeriut ishte dhe instrumenti i parë, siç do të thuhej nga studiuesit e folkut. Gjatë studimit të thesarit etnomuzikor të trevës së Matit ai përdor referenca nga studime të etnomuzikologëve të njohur Ramadan Sokoli, Pirro Miso, Rexhep Munishi etj. “Në zanafillën e traditës muzikore vokale, fillimisht është kënduar pa shoqërim me vegla muzikore” nga barinjtë te kori i kishave, shkruan Ruka. Ai përmend disa bardë të këtyre këngëve, specifikon këngët e krushqve, që këndoheshin rrugës, në këmbë, me dorën mbas veshi. “Është kënduar dhe majëkrahi, dhe me telat e çiftelisë. Gjok Pjetër Doda, nga Rraza, lindur rreth vitit 1890 dhe vdekur në vitin 1970, merrej në dasma në gjithë Mirditën e deri në Lurë për këngët e tij malsorçe. Thonë se kur këndonte e lakonte zërin 7 herë brenda një fjale. Në shumë raste janë shtyrë dasmat në krahinë, kur ai ishte në ndonjë dasëm tjetër...”

Autori sjell njëherësh tekstin e këngës, melodinë muzikore të transkriptuar në pentragram, si dhe bardin autentik që e ka kënduar. Mjaft interesante janë në monografinë e tij këngët e uprive (që këndoheshin gjatë punëve të stinës, ose të mulliri), këngët e sofrës, këngët e humorit në lojëra e festa popullore etj. Autori ka analizuar profesionalisht mënyrën e të kënduarit të këngëve malsorçe në Mat, duke vënë në dukje tiparin e tyre thelbësor, që ato në hershmëri ishin këngë monodike (njëzërëshe). Në kreun e dytë ai merret me veglat muzikore në Mat, duke nisur me ato paramuzikore, si gjethja, pipëza, briri, guaska, gramza, këmborët etj., që tregojnë shpirtin artistik të malësorëve, që krijonin “muzikë”, ritëm, melodi e argëtim dhe me të fërshëllyerit melodioz të tyre tek ecnin shtigjeve. Veglat muzikore përshkruhen në rrafsh historik, se si ato janë shfaqur dhe kanë evoluar, që nga bibili, fyelli (kajdet e bariut, fyelltarët e përmendur), kavalli, cigana, tupani, dajrja, çiftelia, sharkia, lauria (një vegël mjaft e veçantë karakteristike e zonës) dhe mjeshtrit e përdorimit të tyre në kohëra. Me mjaft interes për të njohur traditën muzikore matjane janë dhe formacionet e vogla orkestrale (ustallarët), apo krijimet rapsodike në Mat – rapsodia matjane dhe rapsodët më në zë, si Qamil Gjika, Nezir Neli, Ymer Toçi, Avni Hoxha, Tom Gjergji etj.

Në vend të veçantë në libër zë orkestrina popullore e Matit, si një hop cilësor e sasior i traditës së mëparshme instrumentale, në gjysmën e dytë të shekullit XX. Çfarë e dallon këtë orkestrinë nga simotrat e saj të njëkohshme në treva të tjera? Ruka shkruan se është stili i tingëllimit të veglave muzikore që përcakton karakteristikat e veçanta në një hapësirë të caktuar, në rastin konkret asaj të Matit, ku për nxjerrjen në skenë të çiftelisë, fyellit, kavallit, laurisë, daulles etj. janë përdorur njohuritë dhe atësitë e bardëve të këtyre veglave e melodive, stili origjinal i interpretimit të tyre, duke u harmonizuar në orkestrinë. Autori sjell dhe një përvojë të veçantë, të viteve ’60, të orkestrinës së vajzave të shkollës së Bruçit, që pastaj u shtri dhe në orkestrinat e tjera. Me mjaft përkushftim Ruka përvijon profilet e solistëve më të shquar të veglave muzikore, në krye të të cilëve rri Ymer Neli, i cilësuar prej tij si një “konstruktor i vërtetë i instrumentit”, “arkiv i gjallë i folkut të Matit”, Artist i Merituar, laureat i përjetshëm festivaleve foklorike kombëtare që nga viti 1959 etj., që e trashëgoi artin e interpretimit muzikor të i biri, Behari, gjithashtu një artist i lindur; vijnë më tej profilet e artistëve popullorë të interpretimit: Qamil Beshku, Enver Kurti, Ali Hysneli etj. Ndër këngëtarët matjanë më përfaqësues mund të përmendim: Feride Kurti, Hysni Hysnelaj, Esat Ruka, Fatmira Likmeta, Drita Suçi etj. Studiuesi Ruka rreshton kontributet e një vargu artistësh në krijimin e këngës dhe valles matjane si muzikologë, kompozitorë, koreografë, kantautorë, drejtues orkestrash etj., si Skënder Frashëri, që në vitin 1962 kishte mbledhur 125 këngë (tekste e melodi) dhe 42 valle popullore matane, Munir Shehu, themeluesi i orkestrinës popullore të Matit, kompozitori Naim Gjoshi, virtuozi shkodran Xhevat Lishi, Sabri Aliaj, Shefqet Merra, Fatmir Leka, Zyber Ceni etj.

2

Esat Ruka, duke qenë në krye të Qendrës Kombëtare të Veprimtarive Folklorike (QKVF) Tiranë, u njoh nga afër me dukuritë dhe problematikat kombëtare në rrafshin e kulturës popullore dhe traditave, po dhe me mjeshtrit më të shquar të artit muzikor dhe jo vetëm. “Jam ngjitur shkallëve të skenës dhe hierakisë së drejtimit të punës kulturore duke e përkëdhelur instrumentin dhe këngën, vallen dhe kostumin popullor me dashuri e seriozitet, me përkushtim e inspirim njerëzor e intelektual”, shkruan ai. Roli e tij është i veçantë në organizimin e Festivalit Folklorik të Gjirokastrës në vjeshtën e vitit 2009. Ai shkruan se Festivali e tejkaloi protokollin zyrtar dhe se tradita folklorike ishte parë në një vizion të ri, ku në 6 ditë u ngjitën në skenë 1500 festivalistë. Komiteti Organizator u kujdes që Festivali të mbarte “filozofinë, artin, bukurinë dhe krenarinë identitare”. Për të ishte e rëndësishme që tradita popullore, që niste më kremtimet familjare e kishte shtegtuar përgjatë shekujve, të vijonte të ishte pjesë e politikave kulturore institucionale. Në Festival ishin ftuar dhe bardët e fundit të folkut, njëherësh pionierë të festivaleve kombëtare, si Laver Bariu, Ndue Shyti, Bik Ndoja, Meliha Doda, Lefter Çipa, Gjok Beci, Albert Tafani, Feride Kurti, Besim Zekthi, Melita Shehu, Qemal Kërtusha, Frrok Haxhia, Tom Nikolla, Sali Brari, Xhevdet Hafizi etj. Në dijeninë tonë ishte hera e parë që një festival i tillë dokumentohej në një libër, çka do ta dëshiroje dhe për festivalin e fundit, që u zhvillua vitin e kaluar.

Përvojën e gjithanshme në dhe me institucionet kulturore kombëtare Esat Ruka e përfshiu në një libër të posaçëm, “Dukuri, fenomene kulturore, profile krijuese”, botuar në vitin 2023, me parathënie nga akademik Gjovalin Shkurtaj. Autori e quan një “autograf shpirtëror për lexuesin” dhe i tillë është. Për më tepër, siç vëren Shkurtaj, “mund të themi se libri i Esat Rukës, në fakt, jep në formën e zërave enciklopedikë shumë prej figurave të rëndësishme të këngës popullore” etj. Një varg personalitetesh dhe individiualitesh krijuese kombëtare vijnë njëri pas tjetrit, si: Ramadan Sokoli, Mathieu Aref, Alush Hamidi, Lefter Çipa, Gjok Beci, Ali Mula, Zejadin Ismaili, Dilaver Kurti, Hazis Ndreu, Ndue Shyti, Pjetër Matusha etj. Po ashtu interpretues dhe drejtues të suksesshëm, si Lirie Rasha “një ylber i këngës popullore”, Sedat Kuçi “interpretuesi i lirikave qytetare”, Safete Toska “këngëtarja që frymëzon me shpirtin e saj artistik”, Rexhep Çeliku korifeu i “valles shqiptare”, Xhevat Fana “kërcimtari që kërcente pa i zënë këmbët në tokë”, Ilmi Kolgjegja “institucioni i kulturës që përndriti shpirtin e lurianëve”, Xhelal Çerpja i Zall - Dardhës etj. Në libër përfshihen dhe një varg reçensash për libra të ndryshëm monografikë të sferës kulturore. Edhe kur nuk ndalon të bëjë portret të mirëfilltë, mjaftojnë pak rreshta për të skicuar portretin e veçantë, si të Rakib Laskut në Kryemate (Klosi) etj. Opinionet dhe analizat e autorit zënë një vend të dukshëm në libër, që nisin me Pjetër Budin e madh, vijojnë aspekte të trashëgimisë, një ekspozitë instrumentesh etj. Në vëmendjen e autorit kanë qenë dhe veprimtaritë që lidhën me trashëgiminë shpirtërore, si kremtimi i 60-vjetorit të ansamblit “Vaçe Zela” në Fier - Shegan, mbresa nga fest-folku “Hasi jehon”, nga festivali i këngës qytetare në Prizren etj. Ky është në njëfarë mënyrë një libër – “ansambël”, mbasi përbashkon në një odeon elitën e folkut shqiptar, si një vazhdim logjik i librit të autorit kushtuar Festivalit të Gjirokastrës 2009.

Esat Ruka është njëri nga kulturologët më të njohur të vendit, që i bëri me dinjitet të gjitha punët e artit, si krijues dhe interpretues i këngës, si instrumentist, si organizator e menaxhues i devotshëm dhe studiues i zellshëm i traditës. Në mënyrë të veçantë vepra mbi vështrimin etnomuzikor të Matit është një dokoraturë e mirëfilltë, ku është kërkimi shkencor në terren, përshkrimi dhe interpretimi i prurjeve të ndryshme, transkriptimi muzikor i melodive të vjetra, një kolazh me këngë të zgjedhura në vite, si dhe përfundimet studimore, pa harruar dhe fotografitë bardhë e zi dhe fotografët artistë. E themi këtë jo vetëm si një vlerësim të merituar për autorin, por dhe për të nënvizuar faktin se është i papërsëritshëm laboratori i terrenit ku ai njohu visarin e traditës matjane e mbarëshqiptare, që në radhë të parë e mbrujti si artist, këngëtar me profilin e tij origjinal. Tre librat e tij janë një himn për traditën etnokulturore muzikore dhe folkun e shqiptarëve dhe një nderim i pashoq për cilindo artist popullor që dha ndihmesën e tij në këtë botë artistike, që është shprehje e identitetit tonë kombëtar. Por dhe një thirrje për ta mbajtur gjallë dhe mbështetur këtë trashëgimi. Bash për këtë librat e zotit Ruka janë pjesë e fondit studimor kulturor shqiptar.