Fazli Ferati: Prend Buzhala - Një buzëqeshje përtej varrit

NJË ROMAN I NDËRLIQSHËM I URTËSISË DHE PËRVOJAVE TË THELLA NJERËZORE E KOMBËTARE

(Prend Buzhala: “Një buzëqeshje përtej varrit”, Tregime pleqërishte për një roman me frymë të shkurtër, botoi Lena, Prishtinë, 2023)

Nga Fazli FERATI

Në mesin e katërmbëdhjetë veprave në prozë, vepra “Një buzëqeshje përtej varrit” është romani i katërt i autorit Prend Buzhala. Po e quajmë roman, meqë ky libër ka një strukturë unike të romanit modern, siç janë personazhet e përbashkët. Janë 43 tregime pleqërishte, siç i përkufizon autori për të shënjuar reflektim e thellë mbi realitetin, filozofinë e jetëskohës dhe ngjarjeve.

1. Zhanri krijues i veprës

Kështu, edhe shprehja përkufizuese a referenca "tregime pleqërishte" krijon një nuancë zhanrore të veçantë, duke treguar se lënda e përfshirë për trajtim në tregime është e fokusuar në përvojën dhe perspektivën e njerëzve të moshuar, nga njëra anë, duke u lidhur me një gamë të gjerë tregimesh letrare, siç ishin përrallat dikur që shpërfaqin jetën, refleksionet, dhe ngjarjet nga perspektiva e personave të moshuar. Përrallëtari i dikurshëm si rrëfyes, vazhdon edhe sot të na rrëfejë, sepse ai mund të jetë një shkrimtar, një aktor, një rrëfyes oral në televizion, ose një artist i fushave të tjera që përdor këtë formë të narracionit për të përçuar mesazhe, mësime, përvoja ose thjesht për të kënaqur audiencën. Për më tepër, përrallëtari ka aftësinë të lidhë fiksionin e dëgjuesit apo lexuesit në botën e krijuar, duke e bërë atë një figurë thelbësore në ruajtjen dhe pasqyrimin e kulturës dhe traditave letrare. Kështu, përpos përbërësit artistik “tregim”, autori ndërfut edhe pjesën tjetër përkufizuese “pleqërishte”. Pleqërishte, shqip, nuk shënjohet vetëm mosha, por është edhe njeriu që ka prirjen t'i shqyrtojë çështje e ndërlikuara të jetës e shoqërisë ku jeton, sipas pasurisë së përvojës së tij, urtësisë së tij. Ka edhe kuptimet: pleqëron hallet, pleqëruan: shqyrtuan etj). Pleqnari te shqiptarët ishte figurë e zakoneve (e Kanunit të Lekë Dukagjinit). Tregimet letrare që kanë si qëllim të përshkruajnë dhe ta kuptojnë jetën pleqërishte, shpesh ofrojnë një perspektivë të veçantë dhe të ndjeshme për moshën dhe përvojat e pleqërisë (pra, jo vetëm të PLEQËRISË, por atë PLEQËRISHTE, të urtisë, meditimit etj.).  Pleqërishte: ka të bëjë me një sjellje të karakterizuar nga një qasje e thellë, reflektuese ndaj jetës dhe përvojave, duke i shqyrtuar dhe vlerësuar ato në një mënyrë të pjekur dhe të mençur. Kjo fjalë përdoret për të përshkruar një mënyrë të veçantë të të menduarit dhe të sjelljes që shpesh shoqërohet me moshën më të thyer dhe të pjekur. Në këtë kontekst, "pleqërishtja" paraqet NJË FORMË TË VEÇANTË TË URTISË dhe të njohurisë së fituar nga përvojat e gjata jetësore. Në gjuhën shqipe, përdorimi i fjalës "pleqërishte" lidhet me karakteristikat e një njeriu të moshuar që ka përjetuar shumë në jetë dhe ka mësuar nga përvoja e tij. Kjo përfshin prirjen për të analizuar çështje komplekse, për të trajtuar problemet me durim dhe mençuri, dhe për të ndihmuar të tjerët me dijen dhe përvojën e tij. Njeriu i karakterizuar kështu, ka aftësinë për të trajtuar dhe përballuar sfidat dhe telashe të jetës me një qasje të zgjuar dhe të mençur. Kjo vjen në përputhje me figurën e PLEQNARIT, si një figurë e zakoneve, e pasur me njohuri të thella të jetës dhe një shpirt i mençur.

Shprehja "tregime pleqërishte" krijon një nuancë zhanrore të veçantë, duke treguar se materialet e përfshira në tregime janë të fokusuara në përvojën dhe perspektivën e njerëzve të moshuar. Ky nocion i rikrijuar nga autori nga lënda e kulturës sonë popullore e antropologjike, lidhet me një gamë të gjerë tregimesh letrare, poezi, ose përralla që shpërfaqin jetën, refleksionet dhe ngjarjet nga perspektiva e njerëzve të moshuar. Tregimet pleqërishte janë të pasura me emocionet e kujtimeve, me ndjenjat e reflektimit, si dhe me thellësinë e përvojave të jetës së tyre. Këto tregime shpesh trajtojnë sfidat dhe gëzimet e një periudhe të jetës ku njerëzit kanë përjetuar shumë dhe kanë fituar njohuri të mëdha.

Pleqëria është shpesh një kohë e pasur me histori dhe një periudhë e jetës kur vlerat, zakonet, kurse PLEQËRISHTJA dhe urtësia janë  thelbësore. Prandaj, tregimet pleqërishte shpesh përqendrohen në këto elemente, duke shkruar histori që rrëfejnë përvojat e tyre dhe kontribuojnë në kuptimin e gjërave të jetës në mënyrë të thelluar dhe të mençur.

Përrallëtari është personi që kujdeset për tregimin e përrallave. Pra, është një rrëfyes. Edhe pleqnari është një rrëfyes. Të dy kanë prirjen për ta përdorur imagjinatën dhe krijimin artistik për të krijuar rrëfime që nxisin vëmendjen dhe shkaktojnë ndjenja të ndryshme tek lexuesit ose dëgjuesit.

Këto tregime fokusohen në kujtimet, reflektimet dhe sfidat që hasin njerëzit në këtë periudhë të jetës.

Një shkrimtar, me prirjen për krijimin e zhanrit të papërsëritshëm letrar, ose një shkrimtar që luan me zhanret ekzistuese, shpesh quhet "zhanërkrijues" (një term që e përdor autori Buzhala në shkrimet e tij kritiko-letrare për vepra e autorë modernë); pra krijuesi i tillë ndryshon ose përdoron zhanre tradicionale në një mënyrë inovative dhe krijuese. “Zhanërkrijuesit karakterizohen nga prirja e tyre për të shpikur ose përdorur forma të reja të shkrimit letrar”, thotë vetë autori diku tjetër, në cilësinë e kritikut letrar; meqë shkrimtarët e tillë lënë pas dore modelin tradicional të një zhanri të caktuar. Ata mund të eksperimentojnë me formën, strukturën, temat, dhe gjuhën, duke sjellë një frymë të re dhe të çliruar kreative në letërsi. Vërtet, procedimi i tillë letrar është edhe prirje e modernitetit dhe e postmodernizmit.

Meqë kjo prozë është e shkëputur apo buron nga romani i tretë i tij, me titullin “Në kapërcyell” (një metodë po ashtu inovative kjo e sprovuar edhe te dy romanet e para të këtij autori); atëherë, po qe se lexohen dy veprat e fundit në zhanrin e romanit, do të vërejmë se konteksti i kohës së rrëfimit është ky i pasluftës.

2. Plaku, një personazh i ndërliqshëm letrar

Plaku është  personazh i ndërliqshëm, si personazh në tregimet dhe narracionet e veprës, ka një thellësi dhe kompleksitet të veçantë. Disa elementë kyç që e bëjnë Plakun një personazh të pasur dhe të ndërlikuar janë:

Mjeshtri i Kohës: Plaku paraqitet si një personazh që ka kaluar nëpër shumë peripeci dhe ka përjetuar shumë ngjarje. Kjo përvojë i ka dhënë një perceptim të veçantë mbi kohën, duke e shikuar atë jo vetëm si një rrjedhje lineare, por edhe si një përvojë shpirtërore dhe simbolike.

Kujtimi dhe Nostalgjia: ai ka tendencën për të kujtuar dhe rrëfyer kujtime nga e kaluara. Ky element jep një dimension emocional të fortë dhe shpesh e lidh atë me një kohë më të pasur, duke treguar se si kujtimet kanë ndikim të thellë në perceptimin e tij të realitetit.

Raportet Familjare: Raportet me nipin dhe mbesën paraqesin një thellësi të lidhjes mes brezave.

Një nga momentet kulmore është fundi i romanit, kur Plaku i lë dorëshkrimet e rrëfimeve si një memorial familjar. Ky akt simbolizon lidhjen e trashëgimisë dhe përcaktimin e trashëgimisë së tij.

Koincidencat dhe Deshifrimi i Kodeve: Plaku i atribuon rëndësi koincidencave dhe i sheh takimet dhe ngjarjet si deshifrim të kodeve misterioze. Ky perceptim i bën tregimet e tij më shumë se thjesht një rrëfim, por një gjurmim i thellë i jetës dhe rastësisë. Ngjarjet e Rëndësishme: Disa ngjarje kyçe, si ajo e hapjes së vorrit dhe ngjarjet nga viti 1956, sjellin emocione të forta dhe kuptim të thelluar mbi jetën dhe vdekjen.

Urtësia dhe Përqendrimi: Plaku shfaq një lloj urtie dhe përqendrimi në analizën dhe interpretimin e ngjarjeve. Ai nuk është vetëm një dëgjues, por gjithashtu një vlerësues i thelluar i botës dhe kujtimeve të tij. Ngjet si te romanet e Paulo Koeljos, ku veprat e tij shpesh janë të pasura me elemente filozofike dhe spirituale, duke përdorur një stil shkrimi të qartë dhe të thjeshtë për të shprehur ide të thella.

Reflektimi dhe Meditimi: plaku ka tendencën për të reflektuar mbi ngjarjet dhe për t'i dhënë kuptime të thella.

Dashuria dhe Kujdesi për Familjen: Lidhja e tij me nipin dhe mbesën tregon një dashuri të fortë dhe një rol aktiv në krijimin e lidhjeve familjare. Ky element e shndërron atë jo vetëm në një person individi të veçantë, por edhe në një anëtar thelbësor të një bashkësie. Njohja e vlerave të thella: Plaku shfaq një kuptim të thellë për vlerat e jetës, duke u munduar të shpërblejë të mirat dhe të ndjekë udhën e duhur.

3. Tregimi i hapjes së veprës dhe disa rrëfim-tregime thelbësore

Vepra hapet me tregimin FRYMA E ASAJ QË E FLET. Teksti është një reflektim mbi jetën, kujtesën dhe mënyrën sesi një individ i interpreton dhe shpreh përvojat e tij nëpërmjet rrëfimit. Plaku, personazhi kryesor, ka një perceptim të veçantë ndaj jetës dhe historisë së tij. Ai e vlerëson jetën si një përrallë, por ndjen një mungesë të thellë të përfshirjes së tij vetë në këtë përrallë. Ka dëgjuar histori të shumta gjatë jetës së tij, por asnjëherë nuk e ka rrëfyer të vetën. Kjo reflekton një ndjenjë të vetmisë dhe mospërfaqësimit të tij në historinë që ai e ka përjetuar. Tregimi përfundon me një ndjesi melankolike dhe pasiguri, duke lënë lexuesin të reflektojë mbi kompleksitetin e rrëfimit dhe jetës. Plaku ka një natyrë reflektuese dhe introspektive. Ai mendon thellë për jetën, përvojat dhe mënyrën sesi i ka përcjellë ato nëpërmjet rrëfimit. Ky personazh përcjell një vlerë të rrëfimit të historive. Duke theksuar se historia nuk mund të shkruhet, por duhet të rrëfehet, tregimi përcjell mesazhin e rëndësisë së komunikimit dhe ndarjes së përvojave me të tjerët.

Rëndom, tregimet edhe te ky vëllim janë tejet të shkurta, apo siç i quante autori më parë: TREGIME ME PAK FJALË.

4. Një interpretim ose dendësia narrative

Kështu, prozat e tilla ngërthejnë dendësinë narrative në një hapësirë tejet të pakët përshkrimi e thurjeje. Ja një tregim i tillë:

“FRYMA E ASAJ QË E FLET

Po e dëgjoj vetveten, tha Plaku. Gjithçka tashmë e kishte të pakët: frymëmarrjen, mushkëritë, forcën, gjumin... Ja, ende mund të ec, pëshpëriti vetëmëvete. Jeta i dukej si një përrallë, me princër e princesha, me trima e burra të urtë, por gjithnjë përfundimi është i gëzueshëm. Ai gjatë tërë jetës së vet kishte dëgjuar histori. I kishte rrëfyer pambarimisht, por të vetën asnjëherë. E po qe se do ta niste këtë rrëfim, ai duhej të ishte krejtësisht tjetër, diçka që i ngjet rrëfimit të shenjtë për krijuesin e rruzullimit, aty ku ai i ndjente dhe i shihte me kthjelltësi gjërat. Yjet. Qeniet e përtejbotshme. E hetoi: kur ishte i ri, ai thurte poetikën e rrëfimit, e tashmë ai po thurte filozofinë e rrëfimit të historive të tij. Historia ende jeton, për deri sa edhe Plaku është i gjallë; kur të mos jetë më, do të ndjehet një boshllëk; ishte përvoja që e kishte përjetuar me të parët e vet: "Eh, sa shumë nuk dimë për të kaluarën; as për historinë time, zor se do të dinë, mbasi nuk e kam rrëfyer asnjëherë." Çuditej me ata që shkruanin. "Historia nuk mund të shkruhet, ajo rrëfehet". Pranë e kishte nipin e rritur. Po i tregonte se si do të shpëtonte nga gabimi i jetës së tij e nga dhimbjet në zemër. Nipi po i thoshte: plaku është një libër i gjallë. Plakut iu ngatërruan shkrimi dhe rrëfimi: e si mund të shkruhet fryma e asaj që e flet?”

Sikundër shihet, ky tregim ka vërtet pak fjalë, por rrëfimi e strukturuar përdor dendësinë maksimale. Ky tregim është një reflektim mbi jetën, kujtesën dhe mënyrën sesi një individ interpreton dhe shpreh përvojat e tij nëpërmjet rrëfimit. Plaku, personazhi kryesor, ka një perceptim të veçantë ndaj jetës dhe historisë së tij. E vlerëson jetën si një përrallë, por ndjen një mungesë të thellë të përfshirjes së vetvetes në këtë përrallë. Ai ka dëgjuar histori të shumta gjatë jetës së tij, por asnjëherë nuk e ka rrëfyer të vetën. Kjo reflekton një ndjenjë të vetmisë dhe mospërfaqësimit të tij në historinë që ai e ka përjetuar. Kur ishte i ri, ai thurte poetikën e rrëfimit, por tani ai ka zhvilluar një filozofi më të thellë rreth rrëfimit të përjetimeve. Ai shpreh dyshimet e tij ndaj shkrimit të ngjarjeve, duke thënë se historia nuk mund të shkruhet, por duhet të rrëfehet. Kjo është një pikëpamje interesante që tregon vështirësinë e përcaktimit objektiv të historisë dhe thellësinë e ndjenjës së jetës.

Ai tani është duke i dhuruar përvojat dhe njohuritë e tij me nipin e rritur. Nipi e konsideron plakun si një libër i gjallë, duke përmendur se ai mund të mësojë shumë nga historia dhe filozofia e tij personale. Kjo interpretohet si një mënyrë për të përcjellë trashëgiminë e tij të përjetuar dhe mësuar nga jeta. Përfundimisht, teksti ka një ndjesi melankolike dhe mendime të thella rreth jetës, historisë dhe mënyrës së rrëfimit të përvojave personale. Plaku përjeton një lloj pasigurie dhe paaftësie për të shkruar "frymën e asaj që e flet," duke theksuar kompleksitetin e rrëfimit personal dhe ndjenjën e pa imagjinuar të jetës. Në këtë tregim theksohet elementi i mungesës së vetërrëfimit: Plaku thekson mos përfaqësimin e tij në historinë që ka përjetuar.

Ky element i tregimit shpreh thelbin e strukturës narrative. Mungesa e vetërrëfimit të plakut shërben si një pikë kritike e ndryshimit dhe zhvillimit të tij si personazh. Kjo ngjarje thekson ndjenjën e vetmisë dhe paaftësisë së plakut për të përfshirë veten në historinë e tij të jetës.

Plaku përjeton ndjesinë e vetmisë, duke përmendur se historia e tij është e paktë e ndarë me të tjerët e që krijon një ndjesi të dhimbshme dhe melankolike, duke paraqitur një si izolim emocional të tij. Paaftësia e plakut për ta përfshirë veten në historinë e ti,j tregon për një lloj pengese apo kthetrat në jetën e tij. Ky është rezultat i zgjedhjeve të tij, ngjarjeve tragjike, ose thjesht një ndjenjë e thellë e mohimit personal.

Vetmia dhe mospërfshirja e vetes në rrëfim, është burim konflikti brenda vetë qenies së plakut. Ky tension shqipton dëshirën e tij për të ndryshuar, për ta kuptuar veten dhe për ta përfshirë historinë e tij me të tjerët. Në fund ai vendos rrëfejë përfundimisht historinë e tij, duke shfaqur transformimin e mundshëm ose një lloj përfundimi.

Ky tregim reflekton mbi disa vlera thelbësore që interpretohen nëpërmjet sjelljes dhe mendimeve të personazhit kryesor, Plakut. Ai ka një natyrë reflektuese dhe introspektive. Ai mendon thellë për jetën, përvojat dhe mënyrën sesi i ka përcjellë ato nëpërmjet rrëfimit. Ky aspekt shfaq vlerën e reflektimit personal dhe vëmendjes ndaj njohurive vetjake. Në ofrimin e përvojave me nipin e tij, Plaku përcjell idenë e historisë si një trashëgimi e çmuar që duhet të përcillet. Ky personazh përcjell një vlerë të rrëfimit të ngjarjeve dhe historive. Duke theksuar se historia nuk mund të shkruhet, por duhet të rrëfehet, tregimi përcjell mesazhin e rëndësisë së komunikimit dhe ndarjes së përvojave me të tjerët. Filozofia e zhvilluar e Plakut rreth rrëfimit të historive, tregon për një vlerë të ndryshimit dhe evoluimit personal. Ky element ndihmon në paraqitjen e rëndësisë së hapjes ndaj njohurive të reja dhe pritjes së ndryshimeve në jetë.

Këto vlera dhe mesazhe shërbejnë si udhëzime dhe frymëzim për lexuesit për të reflektuar mbi jetën dhe marrëdhëniet e tyre personale.

Këso thellësie shumështresore kanë pothuajse të gjitha këto tregime që autori i quan tregime pleqërishte.

5. Personazhi i nipit, familja dhe zërat narrativë

Personazhi i nipit dhe dinamika e familjes janë elemente të rëndësishme në rrëfimet e kësaj vepre. Nipi shërben si një lidhje midis brezave, duke sjellë një perspektivë të re dhe duke shtuar një dimension tjetër emocional në tregime. Këtu janë disa pika që mund të përmenden për personazhin e nipit dhe familjen:

Lidhja mes tij dhe Plakut shfaq një histori familjare të pasur dhe një lidhje të fortë. Përballja mes Plakut dhe nipit shpesh reflekton marrëdhënien mes gjeneratash, duke treguar ndryshimet dhe përshtatjet në vlera dhe kulturë nga një brez në tjetrin. Nipi, duke qenë një person i ri, sjell përvojat e kohës së re dhe mësimet e tij në familje. Ky element i jep rrëfimit një perspektivë të freskët dhe kontrastuese. Përmes marrëdhënies së Plakut me nipin, lexuesit njihen më mirë me historinë dhe ngjarjet që kanë ndodhur në familje, duke krijuar një rrjedhë më të gjerë të kujtimeve. Familja shfaq ndryshime dhe zhvillime gjatë kohës. Lidhja mes Plakut dhe nipit shpesh shfaq emocione të forta, duke theksuar rëndësinë e lidhjeve familjare dhe lidhjen emocionale midis brezave.

Në përgjithësi, këto elemente kontribuojnë në thellësinë e rrëfimit dhe e bëjnë më të pasur për lexuesin.

Përveç Plakut e nipit, janë edhe zërat tjerë narrativë rreth elementëve të përbashkët.

Në shumë tregime dallohen disa shtresime narrative, siç janë përdorimi i zërave narrativë dhe paraqitja e personazheve.

Ndër shtresa narrative vlen të veçohen disa veçori. Shtresë e parë: Përshkrimi i situatës së Plakut dhe rrëfimi i të padukshmit që ka "mbërthyer" tregimin, duke e lënë Plakun të ndiejë një pranverë të padukshme dhe të çuditshme, siç është tregimi me titull “Rrëfimi që nuk lindi”. . Shtresë e dytë: përshkrimi i konfliktit midis Plakut dhe rrëfimit, ku Plaku ka vështirësi të përballojë zërin e padukshëm dhe krijesën që e kërcënon. Zëri i rrëfimit: njihet nga përdorimi i fjalëve të rrëfimit, por është një entitet i padukshëm dhe i papërcaktuar. Ai ndihmohet nga dialogu me Plakun për të transmetuar mesazhin dhe për të nxjerrë në pah tensionin. Rrëfimi i padukshëm: bëhet figurë antropomorfike, një si

METARRËFIM, si një personazh i veçantë që përfaqëson një element të fshehur, një mister që i kërcënon ndjenjat dhe qetësinë e Plakut. Ai ka një reagim shqetësues ndaj këtij rrëfimi, duke e përjetuar si një gjendje të mbërthyer. Kjo mund të interpretohet si peshë e një historie të fshehur, të cilën Plaku nuk është gati ta ndajë ose ta pranojë. Rrëfimi i padukshëm paralajmëron Plakun për mundësinë e pasojave negative nëse historia tjetër (Njeriu i Harruar, Fjala e Lirë, Dashuria, etj.) do të rrëfehet. Ky element shpjegon tensionin dhe kundërshtimin e Plakut ndaj tregimit. Ky Rrëfimi i padukshëm propozon disa tema të mundshme për tregime, duke filluar nga një histori dashurie deri te ngjarje me karakter politik. Kjo zënkë a replikë me Plakun shërben si një përpjekje për të kapur vëmendjen e Plakut dhe për të lindur një rrëfim. Pjesa përfundimtare e rrëfimit paraqet një imazh të mbytur, ku njerëzit shndërrohen në "Vetveten e harruar" dhe humbasin historinë dhe identitetin e tyre. Ky element ka një ndjesi eklipsi dhe humbjeje totale.

6. Elementët e një strukture unike

Këto tregime bëjnë një roman modern, që lidhen me dy personazhe...

Tregimet për Plakun shërbejnë si elemente të një romani modern, duke lidhur ngjarjet dhe personazhet në një rrëfim më të gjerë. Kjo është një qasje interesante, pasi tregon për një ndërtim të rrëfimit nëpërmjet disa ngjarjeve dhe personazheve të përbashkët. Elementë të një strukture unike të kësaj vepre janë edhe perspektivat dhe struktura e rrëfimit që ndikojnë njëkohësisht dhe përbëjnë lidhjen e tregimeve. Kështu edhe marrëdhënia e Plakut me ngjarjet e personazhet e tjerë ndryshon nëpërmjet tregimeve. Rëndësia e ngjarjeve të kaluara ka ndikuar në marrëdhëniet dhe sjelljet e personazheve. Ato kanë një ndikim të qëndrueshëm në zhvillimin e tregimit. Këtu janë disa pista që identifikojnë simbolikën dhe metaforat:

Rrjedha e Lumit: ky element është simbol i kohës, jetës, apo rrjedhjes së ngjarjeve.

Rruga ose Ura: kur ka përmendje të rrugës, urës, ose udhëtimit, simbolizojnë rrugën e jetës, sfidat dhe aventurat. Përdorimi i elementeve natyrore si pyjet, fushat, oqeanet, shërbejnë si metaforë për gjendjet emocionale të personazheve.

Në rrëfimet e Plakut dhe nipit të tij, vërehen shumë shenja të dukshme të simbolikës dhe metaforës. Këtu janë disa shembuj të mundshëm:

1. Varri: Varri shpesh përdoret si një simbol i jetës dhe vdekjes. Hapja e varrit dhe kujtimi i ngjarjeve tragjike që ndodhën aty në vitin 1956 simbolizojnë vuajtjet dhe humbjet në jetë, si dhe ndryshimet dhe kujtimet që mbeten pas.

2. Buzëqeshja: Buzëqeshja e plakut dhe e mbesës është një metaforë për një moment të lehtësimit dhe gëzimit. Ajo përfaqëson një lloj fitoreje mbi vuajtjet dhe një aftësi për të gëzuar të mirat e bukurinë e jetës.

3. Dorëshkrimet e Rrëfimeve si Memorial: Dorëshkrimet e rrëfimeve që lënë pas si memorial, shfaqen si një metaforë për trashëgiminë dhe lidhjen e brezave të një familjeje. Ato përfaqësojnë një mënyrë për të ruajtur dhe ndarë historinë dhe përvojat me brezat e ardhshëm.

4. Koincidenca dhe Deshifrimi i Kodesh: Takimet rastësore dhe deshifrimi i kodeve simbolizojnë qëndrimin ndaj fatit dhe kërkesën për të kuptuar thellësinë e jetës dhe ngjarjeve.

Romani modern ka shpesh një strukturë më të fragmentuar, duke përfshirë disa vështrime, perspektiva, dhe ngjarje paralele që lidhen në mënyrë delikate ose simbolike. Këto 43 tekste shfaqin disa nga karakteristikat e romanit mozaik dhe përfshijnë kompleksitetin dhe fragmentaritetin e jetës dhe perceptimeve moderne.

7. Semantika dhe metaforika e buzëqeshjes përtej kufijve të jetës

Titulli i veprës "Një buzëqeshje përtej varrit", si një krijesë metaforike e thellë, i përmbys shumëfish realitetin e drejtpërdrejtë, me faktin që krijon një realitet artistik. Interpretimi i parë: aty te varri nuk pikon loti, por nga varri buron buzëqeshja! Kjo është përmbysja e një rituali të jetës sonë, ku i vdekuri përcillet me lot. Interpretimi i dytë: ose përmbysja e dytë që sugjeron ky titull me paradoksin e tij, është kontrasti sfidues që ia bën jetës; qenia që vazhdon të jetojë përtej kësaj jete, përtej varrit ku të gjallët e varrosin atë që ndahet nga jeta; jeton dhe e përcjell këndej buzëqeshjen! Interpretimi i katërt, i mundshëm i titullit: edhe pse varri është një vend i dhimbshëm, një vend i humbjes, ka një epilog të lumtur ose një prirje për të gjetur kuptim dhe gëzim përtej tij. BUZËQESHJA PËRBËN NJË SIMBOL TË SHPRESËS DHE LIDHJES QË TEJKALON KUFIJTË E JETËS DHE VDEKJES! Kjo buzëqeshje na shëmbëllehet me forcën e artit në disa tregime, siç janë këto pjesë:

“Fotot po sillnin lule në dimër, buzëqeshjet e pavenitura” (tregimi “Nëpër portat e kujtesës depërtonte një ngrohtësi dimërore”),

“E kishte ëndërruar, këtë aktore, kur ishte e re, duke i buzëqeshur në rrugë” (tregimi “Personazhi i një drame të heshtur”), dhe fjalia më kulmonte e një tregimi në këtë vepër:

“Meditoi rreth një rrëfimi: në çastin kur një vajzë po voziste në shpejtësi, dhe kur po i linte lamtumirën e jetës, ajo ishte duke buzëqeshur” (tregimi “Në kapërcyell”).

Kjo frazë e shkëputur, shpalos një moment të ndodhur në një situatë tragjike, ku një vajzë e re humb jetën në një aksident trafiku. Përballë pyetjeve të dëshmitarëve, Plaku përmend se në momentin e fundit të jetës, vajza ishte duke buzëqeshur. Kjo skenë krijon NJË KONTRAST të theksuar mes fatit tragjik dhe sjelljes së papritur të vajzës. Buzëqeshja e saj në këtë moment të fundit të jetës, krijon një atmosferë të pazakontë dhe ngjall ndjenja të ndryshme paradoksale edhe te lexuesi. Interpretimi i një buzëqeshjeje në këtë kontekst, është i shumëfishtë: se vajza mund të ketë pasuar një akt të fundit të rezistencës ose forcës njerëzore, i shprehur përmes buzëqeshjes së papritur. Një perspektivë tjetër mund të jetë se buzëqeshja shihet si një akt i fundit i gëzimit, duke refuzuar të përqendrohet tek tragjedia e rëndë. Ky moment shërben si një thirrje për reflektim mbi kuptimin e jetës dhe vdekjes, duke shtuar një dimension emocional dhe filozofik në ngjarjen tragjike.

Ky kontrast i theksuar mes fatit tragjik të vajzës, e cila humbet jetën pasi është goditur nga një mjet në trotuar, dhe sjelljes së papritur të saj, që përcaktohet si BUZËQESHJE NË MOMENTIN E FUNDIT TË JETËS, krijon një tension emocional dhe një ngjashmëri të pazakontë. Në përgjithësi, një vdekje tragjike shpesh paraqitet si një moment i pikëllueshëm dhe i trishtueshëm. Megjithatë, në këtë rast, buzëqeshja e vajzës bën që ngjarja të ndihet më komplekse dhe më sfiduese për interpretim. Buzëqeshja interpretohet si një akt i fundit i rezistencës, një mënyrë për të shprehur forcën dhe rezistencën ndaj fatkeqësive, apo thjesht një akt i papritur që shton një dimension tjetër emocional në ngjarje. Ky kontrast i theksuar na thotë se realiteti njerëzor është i pasur me sfida të ndryshme, dhe njëkohësisht, njeriu gjen momente të bekuara ose shprehje të papritura të gëzimit edhe në rrethana të vështira.

Ky tregim paraqet një reflektim të Plakut lidhur me perceptimin e kohës dhe përpjekjet për ta zotëruar atë. Ndërsa dëgjon bisedën e dy të rinjve rreth shpejtësisë së kohës dhe ndjesinë e vjedhjes së saj, Plaku bie në mendime rreth kapërcyellit të jetës. Ai përdor metaforën e një kapërcyelli për të përshkruar sfidat dhe pengesat që paraqitet përballë kohës dhe jetës së tij. Në këtë rrëfim, Plaku është duke u përballur me kohën, duke u ndalur në një pikë reflektimi për të hyrë në kuptimin dhe sfidat e kalimit të kohës. Kapërcyelli simbolizon rrugën e tij jetësore, e cila ka pasuar kthesa, ngjitje dhe zbritje, përballje me ngjarje të ndryshme dhe ndjenja të pashpjegueshme. Përmes kësaj figure, autori dëshiron të shprehë një shpirt reflektues ndaj jetës dhe përvojave që e kanë përcjellë.

Siç e pamë, kjo vepër është ndër të rrallat në letërsinë tonë që përfaqëson krijimin e  zhanrit brenda romanit.

Janar 2024