Editorial » Zejneli
Xhelal Zejneli: Aristidh Kola - Studiues dhe Veprimtar Arvanitas
E shtune, 23.07.2022, 10:40 PM
ARISTIDH KOLA – STUDIUES DHE VEPRIMTAR ARVANITAS
Nga Prof.
Xhelal Zejneli
Aristidh P. Kola lindi në fshatin Kaskaveli të Tebës (Thiva) të Greqisë
qendrore, më 8 korrik të vitit 1944, ndërsa ndërroi jetë më 11 tetor të vitit
2000. Zona ku lindi, banohet kryekëput prej arvanitasve. Shkollën e mesme e
kreu në Tebë. Studioi drejtësinë në Athinë.
Studimet universitare i kreu në vitin 1968 dhe deri në vitin 1985 punoi
si avokat në Athinë. Pas kësaj u mor me përkushtim me traditat kombëtare të
shqiptarëve në Greqi. Po atë vit (1985), u zgjodh kryetar i Lidhjes së
Arvanitasve. Ishte studiues, atdhetar dhe arvanitas i shquar. Në vitin 1985
themeloi Qendrën e Studimeve Pellazge dhe Qendrën e Kërkimeve Arvanitase.
Themeloi edhe shtëpinë botuese të vet “Thamiris” (nga shqipja: e tha
mirë).
Prejardhjen
shqiptare të bashkëkombësve të tij e mbrojti me përkushtim. Vdekja e tij para
dy dekadave, krijoi një zbrazësi në hapësirën arvanitase. Vepra e tij është
model i mbrojtjes së të drejtave të arvanitasve në Greqi. Me fjalë të tjera,
është vepra që e lartëson këtë personalitet.
Në vitin 1983
Aristidhi botoi revistën kulturore “Besa”, kurse në vitin 1998
revistën periodike “Arvanon”. Këtu publikoi thirrjen e
shqiptarëve të Greqisë, të bërë në fund të shekullit XIX, që hidhte dritë mbi
lidhjet e shqiptarëve të gadishullit, të cilët kërkonin një shtet të bashkuar
që fillonte nga veriu i Shqipërisë së asaj kohe, në Nish e deri në Selanik.
Në vitin 1985
organizoi me bashkëpunëtorët e tij “Festivalin e parë të këngës arvanitase”.
Në vitin 1988 e përktheu në greqisht dhe e botoi “Proklamatën e Lidhjes
Arvanitase” të vitit 1899. Aristidhi ishte kryetar i Shoqatës “Marko
Boçari” të arvanitasve të Greqisë. Në kuadër të saj, ai e mbronte të
vërtetën për shqiptarët në Greqi.
* * *
Librat më të njohur
të tij janë përkthyer dhe janë botuar edhe në gjuhën shqipe. Në vitin 1983
botoi veprën me vlerë “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”.
Libri pati një jehonë të madhe në Greqi, por edhe ndër grekët që jetojnë jashtë
saj. Libri është botuar mbi 14 herë, kurse në vitin 2002, doli edhe në gjuhën
shqipe. Me fakte dhe argumente historike, ky libër të ngjallë krenarinë e të
qenit shqiptar.
Në vitin 1989 botoi
librin “Gjuha e harruar e perëndive”, i cili në vitin 2003 doli
edhe në shqip. Këtu flet për shqipen si vazhdim i ilirishtes.
Si nj publicist i
shquar, ishte mbrojtës i palëkundur i kauzës shqiptare në Ballkan. Për çështjen
e Kosovës shkroi veprën “Greqia në kurthin e serbëve të Millosheviqit”,
Athinë 1995. Në vitin 1998 libri pa dritën edhe në gjuhën shqipe. Si njeri i
paqes, dëshironte që midis dy popujve më të vjetër të gadishullit të
mbizotëronte miqësia dhe mirëkuptimi. Popujt nuk janë shkaktarë të luftërave.
Ata e pësojnë nga politikat hegjemoniste të kastave dhe të qarqeve ekstremiste.
Në vitin 1995 botoi
librin “Fjalori krahasues i gjuhës arvanitase”. La në
dorëshkrim librin “Prometeu dhe Zeusi”.
Aristidhi ndoqi
tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe dhe
lidhur me këtë u përpoq të sjellë argumente dhe dëshmi të reja. Trajtoi edhe
rolin dhe ndihmesën e rëndësishme të arvanitasve në historinë e Greqisë,
sidomos në luftën e saj për pavarësi.
Aristidhi mbante
lidhje dhe bashkëpunonte me shqiptarët e ShBA-së; me patriotin arbëresh Antonio
Bellushi*; si dhe me personalitete të shkencës, të kulturës dhe të artit në
Shqipëri, në Kosovë dhe gjetkë.
* * *
Gjatë bombardimeve
ajrore të NATO-s mbi Serbinë në vitin 1999, Aristidhi iu kundërvu mediumeve
greke që mbanin anën e Sllobodan Millosheviqit. Në studiot televizive greke dhe
në mjetet greke të informimit, mbrojti trimërisht luftën e UÇK-së kundër
pushtuesve serbë. Iu kundërvu propagandës antishqiptare të qarqeve shoviniste greko-serbe.
Demaskoi masakrat barbare serbe në Kosovë dhe mbështeti ndërhyrjen ushtarake të
NATO-s kundër forcave ushtarake dhe paramilitare pushtuese serbe. Për këtë
arsye dhe për mbrojtjen e së vërtetës
për Kosovën, qarqet ultranacionaliste greke e akuzuan dhe e quajtën agjent të
Shqipërisë, të ShBA-së dhe të NATO-s. U ndëshkua edhe ligjërisht dhe nuk iu
lejua të dilte jashtë Greqisë.
Me artikujt e tij
nëpër gazeta dhe me paraqitjet nëpër televizionet private, mbrojti dinjitetin
dhe të drejtat e emigrantëve shqiptarë në Greqi. Për të njohur vendin e të
parëve, në Shqipëri ka ardhur dy herë – në vitin 1984 dhe në vitin 1995.
Shovinistët grekë i
kanoseshin me vdekje. Siç u tha edhe më lartë, e hodhën edhe në gjyq. Në maj të
vitit 2000, Aristidhi u sëmur. Ndërroi jetë më 11 tetor të atij viti. Me gruan
Nansi pati dy fëmijë - vajzën Polikseni dhe djalin Pano. Veprat që la pas, e
bëjnë atë të pavdekshëm në historinë e arvanitasve, që është pjesë e historisë
së kombit.
* * *
Sipas atyre që e
kanë njohur nga afër si dhe bazuar në veprën e tij, Aristidhi ishte një tribun
i madh i arvanitasve. Përkundër trysnive që ushtronin mbi të, të qenët shqiptar
e bënte të krenohej. Nuk nguronte për ta thënë të vërtetën dhe për të mbrojtur
ndër arvanitasit e Greqisë gjuhën, kulturën dhe traditat shqiptare. E donte
atdheun e të parëve dhe shqiptarët në gadishull dhe në diasporë, pa i harruar
kurrë arbëreshët e Italisë. Si një intelektual i ndërgjegjshëm, u vu në shërbim
të ruajtjes dhe të afirmimit të identitetit të arvanitasve. Me veprimtaritë që
i zhvillonte, përpiqej të mbante gjallë kulturën dhe traditat e popullit të
vet. Për mbrojtur dinjitetin e shqiptarëve në Greqi, e la edhe profesionin e
avokatit. U mor me studime dhe kërkime në lëmin e kulturës popullore dhe të
historisë. Për kauzën të cilës i besonte, flijoi çdo gjë. Ndonëse i kanoseshin
me vdekje, ai nuk u spraps dhe s’u mposht dot. Njeri me dinjitet dhe
integritet, ai është burim frymëzimi për shqiptarët në Greqi dhe më gjerë.
Me krijimtarinë dhe
me veprimtarinë e Aristdhit janë marrë shumë studiues. Të dhëna të hollësishme për të, mund të gjenden te
grupimi “Miqtë e Aristidh P. Kolës”.
* * *
Për kontributin e
dhënë për kauzën shqiptare, Aristidhi u dekorua nga presidentët Sali Berisha
dhe Rexhep Mejdani. Në vitin 1995 u dekorua me Urdhrin “Ismail Qemali”
të Republikës së Shqipërisë. Në vitin 2004, kryeministri i Kosovës Bajram
Rexhepi, gruas së Aristidhit, Nansi Kola, ia dha mirënjohjen e
Qeverisë së Kosovës, për mbrojtjen e kauzës kosovare nga burri i saj,
Aristidhi. Kuvendi Komunal i Skënderajt i akordoi Aristidhit titullin “Qytetar
Nderi i Skënderajt”.
Me Dekretin Nr.
13816 të datës 18.07.2022, kryetari Ilir Meta i akordoi Aristidh P.
Kolës – pas vdekjes – titullin “Nderi i Kombit”. Ky akt i z. Meta
u mirëprit në mbarë botën shqiptare – në Shqipëri, në Kosovë, ndër arvanitasit
në Greqi, ndër arbëreshët e Italisë dhe gjetkë. Dekorimi iu dha Aristidhit me
arsyetimin e poshtëshënuar:
“Në vlerësim të kontributit të jashtëzakonshëm, si personaliteti më i madh
arvanitas i shekullit të XX dhe një nga njerëzit më të ndritur të kombit tonë,
mbrojtës i zjarrtë i rrënjëve të lashta të identitetit arvanitas dhe arbëror.
Me mirënjohje për vullnetin, këmbënguljen, sakrificën dhe kurajën e lartë, duke
u bërë model i intelektualit të pashembullt kurajoz, thënës unik i të
vërtetave, luftëtar dhe mbrojtës i kulturës, gjuhës, prejardhjes dhe historisë
shqiptare.”
Një rrugë në
Gjirokastër mban emrin e tij.
Shënim:
Marko Boçari (1790-1823) – komandant suljot, hero i luftës për pavarësinë e Greqisë.
Luftoi në shërbim të Ali pashë Tepelenës dhe në vitet 1821-1822 mori pjesë në
mbrojtjen e Janinës. Pas shembjes së pashallëkut të Janinës dhe rënies së Sulit
në duart e turqve (1822), u lidh me kryengritjen greke. U emërua kryekomandant
i forcave ushtarake të Greqisë. U vra në gusht të vitit 1823 nga kapedani i
Mirditës, me rastin e sulmit në kampin e ushtrisë së Mustafa pashë Bushatlliut
pranë qytetit Karpenisi. U varros në Misolongj. Poeti anglez Xhorxh Gordon
Bajron (George Gordon Byron, Londër, 1788 – Misolongj / Missolonghi, 1824)
mbajti një fjalim mbi varrin e tij. Poetë të mëdhenj evropianë, ndër të cilët
edhe poeti, romancieri dhe dramaturgu francez Viktor Hygo (Victor Marie
Hugo, 1802-1885) i kënduan trimërisë së Marko Boçarit, në luftën për pavarësinë
e Greqisë. Marko Boçari njihet edhe për fjalorin greqisht-shqip me 1494 fjalë,
i regjistruar nga dora e tij në Korfuz, në vitin 1809.
Antonio Bellushi lindi në vitin 1934 në Frashinetë të Kozencës, Itali.
Është prift, gazetar, shkrimtar, pedagog, etnolog arbëresh. Studioi filozofinë
dhe teologjinë në Universitetin Gregorian të Romës. Diplomoi në vitin 1962. Në
këtë kohë u miqësua me Ernest Koliqin* (1903-1975). Botoi shkrime në
revistën “Shejzat” të drejtuar nga Koliqi. Ka shërbyer si prift
famullitar arbëresh. Themeloi revistat “Vatra Jonë”, “Lidhja”,
shoqatën kulturore dhe shtëpinë botuese “Gjergj Kastrioti”, Bibliotekën
ndërkombëtare “Bellusci”. Botoi studime në periodikët “Shejzat”,
“Zgjimi”, “Katundi Ynë”, “Studime Filologjike”, “Përparimi”. Prej vitit
1962 bëri udhëtime, studime dhe kërkime etnografike në vende të ndryshme. Mori
pjesë në veprimtari shkencore, në kuvende, në kongrese - në Itali, në Shqipëri,
në Kosovë, në Tetovë, në ShBA, në Australi. Botoi librat “Këngë fetare
arbëreshe”, “Argalia në tekstet popullore arbëreshë në Frasnitë”, “Magjia,
mite dhe besime popullore në katundet arbëreshë”, “Fjalor Frazeologjik i
Arbëreshëvet në Itali dhe Arbërorëve në Greqi”, “Blegtoria në Frasnitë”,
“Kërkime dhe studime ndër arbërorët të Elladhës”, “Antologjia
Arbëreshe”, “Arbërorët-Arvanitë”. Është nderuar nga Qeveria e Italisë, nga
Akademia e Shkencave e Shqipërisë, nga presidenca e Shqipërisë, nga Qeveria e
Kosovës, etj.
Ernest Koliqi (Shkodër, 1903 – Romë, 1975) është poet, prozator, eseist, përkthyes,
gazetar, dramaturg, albanolog, mësues, botues. Bashkë me Mitrush Kutelin* (1907-1967),
konsiderohet themelues i prozës së shkurtër në letërsinë shqipe.
Themeloi dhe drejtoi disa revista, midis tyre edhe periodikun “Shejzat”.
Në Romë drejtoi Katedrën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe. Pas vitit 1957, mbi
këtë bazë u ngrit në Romë Instituti i Studimeve Shqiptare.
Mitrush Kuteli (Pogradec,
1907 – Tiranë, 1967) – emri i vërtetë Dhimitër Pasko. Është shkrimtar,
ekonomist, kritik letrar, përkthyes dhe folklorist. Sipas të dhënave të
caktuara, paraardhësit e tij rrjedhin nga Arta e Çamërisë. Më 16 maj 1947 u
shpall nga regjimi komunist armik i popullit dhe u dënua me 5 vjet heqje
lirie. U lirua, me falje, në maj të vitit 1949. Pas kësaj punoi si përkthyes në
Shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Bashkë me Ernest Koliqin, konsiderohet
themelues i prozës së shkurtër – moderne, në letërsinë shqipe. Në vëllimin
poetik të Kutelit “Sulm e lot”, Tiranë 1944, është botuar poema “Poem
kosovar”.