Nuhi Veselaj: Pse “po” paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme (10)

Nuhi Veselaj:

X. PSE “PO”,  përmenjëhersHMërishT PASKAJORJA NË STANDARDIN  E SHQIPES SË NATYRSHME

Vlerëshenjta pa mohë, shëndet e forcë në gjithkohë

(shqipja me paskajore)

Sihyrje

Që vetë titulli i këtij kreu “Pse po përmenjëhershmërisht paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme”, për dikë-dikë, me sa fjalë që brendapërbrenda ka, po aq e më shumë provokime nxit, por për dikë tjetër nxit edhe mosdurim! Po në çfarë shkalle dhe në çfarë natyre është kjo nxitje, le të vlerësohet. Kështu, vërtet, për dikë, çuditërisht, ende mund të cilësohet provokim, kur standardi pa paskajore konsiderohet i pa plotë, pasi edhe pse pa të, ky standard po vepron me sukses tash më se 50 vjet, ndërkaq mosdurim, tek disa të tjerë, po shkakton fakti, pse kaluan mbi 30 vjet që është kërkuar dhe arsyetuar domosdoja e riintegrimit të paskajores së mirëfilltë (gege) në standard, ngase kjo shtyllë kurrizore e gjuhës shqipe, duke mos ia njohur vlerën, ishte menjanuar allapartizançe në kohë të monizmit, ndërkaq rikthimi i saj imponohet me urgjencë në të mirë të kompletimit dhe përplotësimit të vetë standardit, të cilit i shton atributin  standard i gjuhës së natyrshme shqipe, mirëpo meqë zgjidhja e tillë në rutinë po neglizhohet e sabotohet nga ish standardistët e monizmit mbi bazë të gjykimeve subjektiviste të tyre, andaj ky është shkaku që po kërkohet demonstrativisht vetëgjyqësi për zbatim-përmbarim të menjëhershëm të paskajores  në standard.

Sidoqoftë. meqë nuk duam të rihyjmë në sqarime rreth veprimeve allapartizançe që e hodhën paskajoren në pusin pa fund të izolimit, si dhe të disa veprimeve të tjera, po jo të gjitha të qortueshme, siç ishte edhe Konsula gjuhësore e Prishtinës 1968, pastaj Kongresi i Drejtshkrimit (1972), ku u përshpall njëzimi i gjuhës letrare kombëtare pa paskajore, ngase në ato kushte politiko-shoqërore, thuhet se vetëm aq ka mund të arrihej në të mirë të komunikimit ndërshqipfolës Shqipri-Kosovë dhe për njëzimin e shqipes standarde, por mund të quhen gabimtarë të mëdhenj standardistët e pasviteve të 90-a pas rënies së monizmit, pse nuk u punoi mendja e zemra ta rishikonin atë kod dhe ta përplotësonin, veç tjerash edhe me rehabilitimin e menjëhershëm të paskajores së mirëfilltë, pasi tashti kishin mundësi, po fatkeqësisht me faj të tyre atë nuk e bënë. Nuk e bënë pse nuk kuptuan apo nuk deshën, disa nga standardologët me emër kryesisht nga Qendra, le të vlerësohet. Kështu me veprime të tilla joreformuese e joplotësuese u bënë kapës gardianë të standardit të paplotë. Madje gjetën mbështetje tek disa gardianë politiko-gjuhësorë në pozita institucionale, të cilët një godinë të tillë me themele të ngushta dhe me mure të pasuvatuara mirë tashti gjithnjë e më tepër filluan ta mbronin nga paskajorja, të cilën edhe gogolëzuan duke i dhënë konturat e një sishtrige–përbindshe ndaj shqipes përgjithësisht e standardit në veçanti, sepse gjoja rikthimi i saj gogolëzisht prekte shkatërrueshëm krejt standardin dhe shqipen zyrtare e përgjithësisht e kthyeka mbrapa disa dekada. Dhe kështu,  pa marrë parasysh funksionin historik të paskajores, atë e shpallën gogol ndaj konsolidimit të standardit të gjuhës shqipe të gjykuar me urojmën e Kongresit të vitit 1972, tubim ky, vërtet meritshumë për disa pika të tjera, por jo sa i përket paskajores. Kështu, për mungesë koncepti për vlerat që kishte, paskajorja e lanë atë pa nxjerrë nga pusi pa fund i izolimit, ku qe hedhur allapartizançe. Së këndejmi në këtë krye të fundit të këtij punimi nuk kemi të bëjmë më me diskutime që po sjellin zvarritje të qëllimta, por vetëm me përforcim argumentash rreth domosdosë së zbatim-përmbarimit përmenjëhershmërisht të saj në standardin e shqipes:

së pari, argumentohet se në të gjitha fazat historike të qenies e të zhvillimit të gjuhës shqipe si dhe tani paskajorja ka shërbye dhe shërben si zemberek ndërlidhës frymimi e gjallimi në mbarëvajtjen e ligjërimit shqip si në sistemin foljor ashtu edhe në atë emëror;

së dyti, me të rikthyerit legjitimisht të paskajoren në strukturat ligjërimore të shqipes së natyrshme vargëzohen disa nga përparësitë që rifiton shqipja e standardi i saj vetëmpërvetëm dhe në raport me gjuhët simotra e të tjera;

së treti, disa meditim-konstatime shtesë rreth vetëgjyqësisë dhe fatit të paskajores në, gjatë e pas monizmit, duke parë zbatim-përmbarimin si zgjidhje të menjëhershme, për t’i suguruar kështu të sotme e  të ardhme të ndritme shqipes së natyrshme dhe standardit të saj.

1) Argumenta historikë me të cilët nëpër shekuj identitifikohet roli themelor

i paskajores për mbarë ligjërimin shqip

Rreth të qenët të paskajores dhe rolit të saj ndër shekuj si zemberek i sistemit të tërësishëm ligjërimor  foljor  e emëror  të  mbarë shqipes të lashtë e të re, po i vargëzojmë disa nga argumentat identifikues:

E para, studiuesit tanë pellazgologë si Muharrem Abazaj, Arif Mati e të tjerë mbi bazë logjike e dokumentimi, qoftë edhe hipotetikisht, kanë konstatuar se protoshqipja që në zanafillë do të ketë qenë e pajisur me paskajore, fillimisht supozohet se kishte formë sintetike, mirëpo ndërkohë, kur u lind pjesorja nga shtati i saj (S. Riza), atëherë paskajorja kalon në trajtë analitike duke u ngjizur me pjesëzën me (emërfoljezim!), tipi me dalë, me punue. Po  këtë formë analitike të paskajores e faktojnë po në lashtoshqipe pellazgjike në gjuhën e homerit çifti Luftulla e Lilana Peza  e të tjerë. Me fjalë të tjera që në antikë në kuadër të protoshqipes mënyra e të folurit shqipo-pellazgjik hipotetikisht karakterizohej edhe me paskajoren analitike  me + pjesore që me ndonjë ndryshim fundpjesoreje edhe sot vepron në ligjërimin shqip.

E dyta, gjithashtu hipotetikisht konstatohet që protoshqipja pellazge në këtë formë  të  të shprehuri,  përveç në Iliro-Dardani (Gegni), dhe Iliro-Epiro-Maqedoni (sot Toskëri) kishte shtrirje në mbarë pellgun mesdhetar. Përmenden ndër të tjerë hetitët në Azi të Vogël (tash Turqi), parakoptët e Egjyptit, me ndonjë depërtim gjithandej në Arabi, madje ndeshej e shtrirë anembanë, sa andej sa këndej nga Veriu por edhe nga Perëndimi në Siujdhesën Apenine, dhe së andejmi me shtrirje emigrimi doli edhe përtej Siujdhesës Iberike. E përmenda këtë shtrirje, ngase të gjitha gjuhët e gjalla të këtyre vendeve karakterizohen qartë edhe me paskajore, por ajo si paskajore analitike më e gjalluar dhe e formëzuar plotësisht që nga koha historike identifikohet në Siujdhesën Ilirike, pikërisht në gjeografinë, ku shtrihet sot gjuha shqipe dhe vërtet, që nga dokumentimet  e para të shqipes si  gjuhë shkrimi paskajorja analitike me + pjesore në këto vise kryen funksionin e zemerekut ligjërimor.

E treta, në pikën më sipër përmendëm emrat e sotëm toponimikë popullorë të ngulitur, ku mbizotëron gjuha shqipe Gegni në Veri (Iliri-Dardani) dhe Toskëri në Jug (Iliro-Epiro –Albo-Heleni!) që në atë periudhë sipas mitologjisë së shprehur me gjuhën parashqipe pellazge-homerike përmendet sifakt se në këto treva, përkatësisht në veri të vendndodhjes së gjuhës homerike jetonin njerëz gjigantë me emërtim gigë, të cilët ndërkohë e në kohën tonë dalin të shqiptuar në shqipen e sotme si gegë, emërtim ky, i cili kështu me evoluim ose ndërkëmbim të zanores i në e u konsolidua brendapërbrenda vetë anasve. Dihet historikisht se ky popull, pellazgo-ilir-dardan- arban,,,, së fundi njihet me emrin shqiptar, por megjithatë, për opinionin vendës dihet mirë emri gegë e Gegni, si krahinë e gjerë veriore shqiptare që karakterizohet me dialektin gegnisht, ku paskajorja me+pjesore si veçori zë vend të dalluar në krahasim me krahinën shqiptare jugore Toskërinë, apo dialektin toskë, ku kjo paskajore ndeshet e rrëgjuar. Së këndejmi, vetvetiu, imponohet sqarimi, meqë toskët, si stërnipë veriorë të homerit sigurisht edhe këta quheshin  gigë (gegë), dhe si të tillë edhe këta ishin të pajisur me paskajore. Lind pyetja pse ndodhi rrëgjimi i saj,  dhe pse u quajtën  toskë?

E katërta, në pikën paraprake u shtrua pyetje rreth çështjes së emërtimit toskë e Toskëri dhe pse ndodhi rrëgjimi i paskajores gjithandej, çështje kjo që  mund të themi se nuk ka mbetur  pa u prekur nga studiuesit tanë dhe të huaj, por përgjigjja mbetet hipotetike. Kështu, si për prejardhjen e emërtimit gegë e Gegni që morëm sqarim logjikohipotetik, ashtu kemi përgjigjje edhe për emërtimin toskë eToskni (Toskëri) . Lidhur me këtë supozohet po hipotetikisht që ky emërtim mund të jetë bartur nga grupe të ardhurish me popullsi protoshqiptare, qoftë nga viset e Rumanisë së sotme si pellazgo-iliro-thrakas, qoftë nga ana tjetër nga Toskana e Italisë nga gjuha pellazgo-etruske.  Po shtojmë edhe këtë se studiuesi  Nezir Myrta fjalën toskë si edhe  atë etruskë e ndërlidh me emrin trojë, me gjuhën e trojanëve. Kështu, sido që të ketë qenë, të ardhurit (thrakas, etruskë apo vetë trojanë ) u përzien me gigët (gegët) anas, të atyre viseve që supozohet se kishin pakashumë bazë të njëjtë gjuhësore lashtoshqipe të kohës, pra edhe me paskajore, sepse edhe në Rumaninë e asaj kohe si dhe në Toskanën e Italisë e folmja e tyre karakterizohej me paskajore, ndryshe nuk mund të shpjegohet sistemi i përgjithësisht i konsoliduar gjuhësor ngjashëm si te veriorët ashtu edhe te jugorët, pra dje e sot shqiptarë shqipfolës të pandarë gegë e toskë. Po pikërisht andej nga Jugu nga ndikimi i pushteteve të ndara (vija e Teodosit) dhe ndikimi i të ardhurve të tjerë si grekët me gjuhën e tyre e ndërkohë edhe bullgare dhe nga ndikimi i rrethanave jo aq të njohura, u prek gjuha e kësaj popullate jugore, ndër të tjera edhe nga i ashtuquajturi fenomeni i rotacizmit, për të cilin dhe raportin kompleks të tij me paskajoren e nazalizmin e gegnishtes pak më në hollësi në pikën vijuese.

E pesta, meqë po kjo paskajore analitike me + pjesore që nga periudha antike dhe ajo e dokumentuar deri më sot ndeshet në shqipen globale ,fillimisht me pjesore të shkurtë që ishte në përdorim në të dyja trevat e paragegnisë (gigëve) veri e jug, dashmon formimi i emrave të hershëm  nga pjesorja e shkurtë e paskajores në funksion të temës prodhuese si në veri (Gegni), si në jug (sot Toskëri), siç janë shembujt e përbashkët të formimit të emrave, pra para veprimit të rotacizmit, si  sosë(me sosë) . punojë, punim punues (me punoo’?, me punue), matje, matës, (me matë), kohë kjo, siç merret me mend, kur e ashtuquajtura lashtogego-toskërishte ende nuk ishte e ndarë nga shtëpia e madhe e gegenishtes, sepse nuk ishte prekur nga  rotacizmi, d.m.th ende nuk kishte ndodhur alternimi i -N-së ndërvolakie në –R-, si në sistemin foljor  ashtu edhe në atë emëror që do të ndodhë më vonë dhe do të shkaktojë edhe disa ndryshime të tjera shqiptimore, fonetike por edhe morfologjike e sintaksore. Krahaso: punua ndaj punue, punuar ndaj  punuen ose punuem;  matur ndaj matun, por megjithatë nuk u shkatërrua sistemi i tërësishëm gjuhësor i konsoliduar më herët si protoshqipe mbi bazë-strukturë  të përbashkët që u identifikua ndërkohë  edhe si gjuhë arbnesho-toske.

E gjashta, edhe pse dihen edhe pasoja të tjera në raportin Gegni –Toskëri ose gegnisht-toskërisht lidhur me fenomenin e rotacizmit, raporti paskajore/lidhore e forma të tjera, për të cilat nuk është vendi të zgjatem këtu, por sa  për kontinuiteti më duhet të përmend faktin se me rastin përftimit të mbiemrave të paranyjëzuar (B. Bokshi), kur pjesorja e shkurtë e paskajores së lashtogegnishtes, duke marrë prapashtesën ndërvokalike -N u atribua si pjesore e zgjeruar, e cila njëherazi ajo –N u bë edhe prapashtesë e trajtave të mbiemrave dhe të disa emrave të paranyjëzuar, tipi i punuen dhe të punuen’t, pikërisht në këtë fazë shfaqet qartë ndikimi i fenomenit të rotacizmit në toskërishte, sepse  automatikisht prapashtesa -N ndërvokalike e fjalës gege alternohet në -R, duke i marrë të gjitha funksionet e N-së së gegnishtes. Krahaso: i punuar ndaj i punuen, të punuarët ndaj të punuenët. Kështu, si pjesorja e gegenishtes  që me prapashtesën N nga pjesore e shkurtë u bë pjesore e zgjeruar, ashtu pjesorja e toskërishtes u lind si pjesore e zgjeruar analogjikisht sipas shembullit të pjesores së gegnishtes. Këtu imponohet risqarimi që logjikisht del i pranueshëm që deri atëherë pjesorja e shkurtë supozoket se ishte trajtë e  përbashkët për të dyja koinetë (gige), prandaj thamë se u lind analogjikisht me të gegenishtes pjesorja e zgjeruar e tokërishtes, apo jo?!

E shtata, ndërkaq po në këto rrethana prapashtesa -R njëherazi në qarkun veprues të saj u bë edhe prapashtesë e mbiemrave dhe emrave të paranyjëzuar. Në të vërtetë, kjo duhet të jetë faza  kur u shfaqen dallimet  ndërdialektore që, pak a shumë, figurojnë deri në ditët tona. Krahaso edhe njëherë shembujt i punuem/i punuen ndaj i punuar; të punuemit /të punuenit ndaj të punuarit, si edhe ndarjet e tjera,  si  ndarja paralele  diftongut (foljoro-emëror)  -UE/-UA, tipi u punue/ u punua, grue /grua, pastaj truNi truRi, gruNi, gruRi etj.- etj.

E teta, pra, kjo është faza kur formohet pjesorja e zgjeruar në gegenisht me prapashtesën e vet përkatësisht  -N ose -M, dhe pjesorja e zgjeruar e toskërishtes me prapashtesën e vet  -R. Mirëpo, ndërsa paskajorja me pjesoren e shkurtë të gegenishtes pa prapashtesën e zgjeruarsisë:-N/-M, duke u distancuar nga trajta e zgjeruar, të cilën e la në manipulim me mbiemra e emra të paranyjëzuar (asnjanës), ngjashëm si edhe pjesorja e toskërishtes nergut e përftua në formë të zgjeruar. Si duket po në këtë fazë, paskajorja me pjesoren e shkurtë u rikthye apo vazhdoi pa ndërprerë veprimin e mëparshëm, veç tjerash, në fjalëformim  emëror e zgjedhim foljor.

E nënta, nga sa u përmend në pikën paraprake kuptojmë katërcipërisht se paskajorja e shkurtë vazhdoi funksionin  si më parë, kur tosknishten e kishte në shpi të madhe, të pandarë. Kjo supozojmë se ishte arsyeja që toskërishtja nuk e kishte të formuar pjesoren e shkurtë, por kjo nuk do të thotë që ndërkohë për analogji edhe në tosknishte të mos jetë përftuar pjesorja e shkurtë, d.m.th. pjesorja pa prapashtesën e zgjeruarsisë –R, apo jo?! Krahaso: me punua ndaj me punue, dukuri kjo, e cekur sapopak prej nesh, por që pret mendjen e dorën e kujdesshme të studiuesve tanë punëmbarë ogurbardhë.

(Në të vërtet pjesëmarrja në emërformim e pjesores së zgjeruar në toskërishte siç janë rastet ndarës ndaj ndas,  përzierës ndaj përzies, mesadi, është karakteristikë e letrarishtes së sotme.)

E dhjeta, gjuha e tillë me tipare toskërishte edhe me paskajore (me pjesore gege e toske) u dallua edhe gjatë periudhës së Luftës II Botërore, luftë kjo që në mbarim të saj Shqipërisë e popullit shqiptar, nuk i solli pothuaj kurrfarë përmirësimi, qoftë në sferën e bashkimit të kombit të ndarë, të coptuar në 5 shtete, qoftë në aspektin ekonomik, por aq më tepër i solli sistemin monist të tipit jugosllavo-sovjetik, nga i cili ngjyer me politikën e ditës allashqiptarçe të luftës së klasave pësoi gegnishtja, standardi saj e bashkë me të si më e para ra viktimë paskajorja e mirëfilltë. Pikërisht tani pas LDB pushteti i ri komunist, të cilit më tepër i qëndronte në duar kallashi me propagandë shtrëngiuese se çdo veprimtari tjetër me fjalë e punë liruese.

E njëmbëdhjeta, kështu të ndikuar nga aleatët e luftës, komunistët jugosllavë e direktivat sovjetike, pak si me hile,  shtet-pushteti popullor, vuri dorë edhe në drejtim-ndryshimin e standardit të gjuhës shqipe. Pasojat dihen, mirëpo duke vepruar displinisht sipas slloganit një komb - një gjuhë - një standard, kohësisht e ndërkohë, u bë përparim i madh, kur u arrit të formëzohej një gjuhë unike e shtetit shqiptar, e cila u shtri në Kosovë e më gjerë, por nuk u bë mirë aspak që nuk u përpunua e plotësua si gjuhë e vërtetë standarde kombëtare me prurje shtesë nga gegenishtja pas rënies së monizmit, prandaj mbeti standard i paplotë, ngase veç tjerash mbeti zvarrë jashtë standardi paskajorja e mirëfilltë.

E dymbëdhjeta, vërtet, ndërlidhur me sa u cek në pikën e mësipërme, tash 30 e sa vjet, pas rënies së monizmit, u hap çështja e standardit e në veçanti në dhjetëvjetëshat e fundit ajo e rehabilitimit të paskajores. Në të vërtetë  nga diskutimet, ngrih e mos këput, kjo nuk gjeti zgjidhje për shkak të kundërshtimit pa të drejtë të disa standardologëve nga Qendra, andaj duke pasur parasysh të vërtetën rreth autonomisë semantike të paskajores, e cila u la jashtë standardit për mungesë konceptesh, dhe mesa pamë, kjo nuk ka të bëjë me ndonjë problem të madh dialektor që prish sa pati dhe ka me një problem të fryrë politikisht, andaj sot kërkohrt që zgjidhjao të jetë menjëhershmërisht, pasi është vërtetua se riintegrimi i paskajores nuk prek as standardin aktual as interesin kombëtar, pëtkundrazi ndihmon.

E trembëdhjeta, së këndejmi besoj se u kuptua se gjithë kjo kjo huti patologjike rreth paskajores ka shërim të lehtë nëse paskajorja qetë-qetë e me gjakftohtësi integrohet në standard,veprim ky me të cilin  demaskohet propaganda e shkaktuar me sherr ose nga padija nën maskën e monizmit, e pa penguar nga diktatura e proletariatit dhe lufta e klasave, kur në Shqipëri as nuk kishte proletariat, as klasa antagoniste shoqërore po kishte primitivizëm e ideologji të infiltruara nga jashtë.

E katëmbëdhjeta, kështu ndodhi pa pasur ndonjë problem të mëparshëm  konkret lidhur me paskajoen. (Mjaftin të kujtohet gramataika e Dilos). Meqë menjanimi i paskajores  ndodhi allapartizançe, prandaj pritet që mendjet e esëlluara ta zgjidhin përmenjëhershmërisht këtë çështje që vetëm në dukje është  shumë e komplikuar, që në fakt mund të zgjidhet  siç thuhet vetëm  me një fjalë goje, qoftë edhe me heshtje mirëkuptimi, por më mirë do të ishte këtë fryerja  ta shjfryejnë me një informim publik studiuesit e Qendrës, apo jo?!

Gjithsesi me sa pamë në këto 14 pika, standardi i tashëm i gjuhës shqipe ia ka borxh vetvetes pajisjen me paskajore, e cila ka kohë që ka filluar së ngjalluri nga vetë sovrani, populli që e flet, dhe tani si feniks i rilindur kërkon vendin në kuadër të shtratit standard dhe bëhet mëkat i pafalshëm ndaj gjuhës e kombit, nëse vijon të mos përkrahet vullnetshëm zbatim-përmbarimi i menjëhershëm i saj nga të gjithë standardologët  e Qendrës.

2) Disa nga përparësitë që rifiton dhe dilemat që shuan shqipja e natyrshme

dhe standard i saj me rikthimin e paskajores në gjirin e vet

Me sa pamë nga tërë punimi dhe në veçanti edhe nga 14 pikat e mësipërme, ne, menjanimin e paskajores nga standardi e quajmë çështje jo dialektore, por, siç është në të vërtetë, problem i mbarë shqipes, i shkaktuar pa nevojë, duke mos i njohur vlerat e vërteta të saj. Megjithatë, gëzon fakti se edhe nga disa studiues të Qendrës në kohë të fundit,besoj pa demagogji, po vlerësohet drejt funksioni i paskajores së mirëfilltë. Kështu ndonjë analitikanë, por quan perlë e gegnishtes, dikush tjetër ushqim i pandarë jetësor i të menduarit gegë,  dikush  zemberek, shtyllë kurrizore e ligjërimit shqip, madje dikush kërkon që ajo të futet në normë si sy i dytë i të njëjtës fytyrë, dikush si mushkëri e dytë, dikush metaforikisht shkon edhe më tej e quan krah i dytë ligjërimor i shqipe-shqiponjës flamur etj. dhe vërtet me paskajoren në standard të gjitha këto shprehje që flenë si figura të stilit aristik, logjikisht e stilistikisht janë të pranueshme, por e vetmja kritikë mund t’u bëhet vlerësimeve të tilla që  i japin atribut dialekti gegë, ndërsa ajo i takon  mbarë shqipes së natyrshme.  Sidoqoftë, ne në këtë pjesë do të përqendrohemi rreth disa përparësive konkrete që fiton dhe dilemat që shuan shqipja e natyrshme dhe standardi i saj me rikthimin paskajores në gjirin e vet:

E para, me paskajoren në standard plotësohet hallka themelore që i mungonte si koncept  ndërlidhës Kongresit të Drejtshkrimit 1972, ngase qëllimi dhe detyra e atij Tubimi, shikuar logjikisht nga interesi përgjithshëm kombëtar ishte përfshirja e të gjitha vlerave madhore të gjuhës shqipe në standardin e shqipes kombëtare, por i mungonte koncepti zanëmirë i paskajores orëbekuese, sepse ajo, fatkeqësisht, ishte e privuar nga standardi, sharllatanisht allapartizaçe që në në vitin 1945 për mungesë njohjeje të fushës së autonomisë së gjerë kuptimore të saj, andaj meqë Kongresit i mungoi paraqitja e denjë e paskajores, atëherë si rrjedhojë standardit të atij Kongresi i mungon kjo hallkë e domosdoshme ndërlidhëse e shpirtit të ligjërimit emëror e foljor të sistemit të shqipes së natyrshme të përbashkët kombëtare.

E dyta, së këndejmi, e shohim të udhës që nga ky çast të ftojmë të gjithë paskajorefobët e deritashëm që t’i lënë proçkat me arsyetime false gogolëzuese se gjoja paskajorja e mirëfilltë me riinegrimin e saj prishka standardin ose qenka e panevojshme, e ku ta dimë, por ta përqafojnë tashmë të vërtetën e pakundërshtueshme se rifutja e paskajores në standard, edhe pse kohësisht shumë e vonuar, është obligim, përmbarimi i së cilës duhet kryer menjëhershëm, dhe në këtë mënyrë do plotësohet e me këtë do të shpëtohet norma e Kongresit 1972, sepse me këtë veprim kongresi sadokudo mund të cilësohet përdëshirueshëm: Kongresi i standardit të shqipes, siç edhe duhej tëishte qëllimi i atij Tubimi madhor.

E treta, standardi i shqipes i pajisur edhe me paskajoren e mirëfilltë vetëm atëherë del vetvetja, ngase e rifiton tipizimin si gjuhë me paskajore dhe me lidhore, siç janë gjuhët e mëdha të Europës dhe të botës.

E katërta, me riintegrimin e paskajores së mirëfilltë shuhen diskutimet, se gjoja  koncepti i paskajores është mbuluar plotësisht me format e tjera të standardit, si nga paskajorja e dytë, me lidhore etj., kur e vërteta tregon të kundërtën e kësaj falsmjaftueshmërie.

E pesta,  me këtë riintegrim del sheshit e pavërteta se gjoja qasja e paskajores së mirëfilltë automatikisht prish standardin ekzistues, gjë që nuk është e vërtetë, sepse paskajorja strukturën e standardit të tillë nuk e prek fare ose vetëm anësisht e përplotëson me koncepte të reja, qoftë me përfaqësim për secilën folje, qoftë me kuptimësi sinonimike ose në raste, brenda fjalish a sifjalish me përshkallëzim kuptimor.

E gjashta, me paskajoren në standard nuk do të thotë se shqipja nuk do të ketë nevojë për  përplotësime të tjera, por është e vërtetë se paskajorja e mirëfilltë në standard hap rrugë të re  studimi e zhvillimi drejt konsolidimit të mëtejshëm të standardit të plotë, jo të një dialekti, ngase standardi me paskajore mund të veprojë si përfaqësuese e denjë e shqipes së natyrshme të plotë në arenën ndërkombëtare.

E shtata, vetëm me paskajoren e mirëfilltë në themel plotësohet dhe njëherazi shpëton standardi nga drunjëzimi i mëtejshëm dhe konservatizimi i tepruar, i cili kështu siç është ka mbetur peng brenda kornizave të politikës së vjetër kryesisht njëdiaktore të kohës së monizmit pa lëvizur fare drejt reformëzimit apo përformëzimit në dobi të shqipes së natyrshme.

E teta, me paskajoren në standard studiuesit me forca të përbashkëta të përqendruara e kanë më lehtë të përkapin zhvillimi parahistorik e historik të gjuhës shqipe në krahasim e shkoqitje  me  gjuhët e antikitetit.

E nënta, me paskajoren në standard, pa komplekse të ndajmbathura politike do ta jetë më i lehtë studimi i tërë kompleksit gjuhësor në raportin shqipe e folur /shqipe e shkruar e çdo faze e periudhe: pararilindëse, rilindëse dhe të periudhës së pavarësisë, si dhe të fazave  të mëvonshme  - gjithsesi para, gjatë e pas monizmit e në vazhdimësi.

E dhjeta, sigurisht me paskajoren në standard të gjithë studiuesit pa humbur kohë, energji e sorollatje do të pëtqëndrohen e thellohen në veprime inventive e kreative rreth raporteve lidhore/paskajore dhe të hartojnë masa të nevojshme reformuese  në të mirë të të shprehurit shqip, sepse tashembas do ta kenë më lehtë edhe shkrimtarët edhe medituesit, të gjithë shqipfolësit (jo vetëm gegët), që të shprehin botën e tyre meditativisht e shpirtërisht, pa pasur drojë se po lajthisin me pahir në përdorimin e paskajores normëativisht të  padëshirueshme, apo jo?!

E njëmbëdhjeta, paskajorja si njësi e formë themelore e gjuhës shqipe mund të shërbejë jo vetëm si një çelës për të zhdrynuar dyert ende të mbyllura të disa veprave klasike të pastudiuara për shkaqe kriteresh politike e mungesë profesionalizmi, në të cilat gjithnjë e më tepër po dalin jo vetëm fjalë të lashta e krijime fjalësh e termash autorësh, por edhe gjurmë të protoshqipes që po nxisin studime në gjurmim faktesh pellazgo-iliro-dardane-epirote-shqipe që si vlera të ruajtura në të folmet tona që nga thellësitë e antikitetit po zbërthehen me ndihmën lashtogegnishtes, të pararotacizmit, apo jo?!

E dymbëdhjeta, pa dyshim paskajorja duke u bërë pjesë e standardit të shqipes e pasuron gjuhën dhe kështu shqipja e natyrshme do ta ketë më lehtë të gjendet edhe në fushën përkthimit qoftë nga gjuhët e huaja në shqipe, qoftë anasjelltas nga shqipja në gjuhët e huaja, sidomos e kemi  fjalën tek nocionet abstrakte filozofiko-mendimore.

E trembëdhjeta, s’ka dilemë pas viteve të 90-a të shekullit të kaluar pse paskajorja nuk u rehabilitua, fajtorë, në radhë e parë, dalin jo aq standardologët nga Jugu (vlonjatët, korçarët, gjirokastritët, beratasit, permetarët), të cilët, ndoshta edhe nuk kanë pasur mundësi ta njihnin të vërtetën konkrete rreth autonomisë kuptimore që ka pasur dhe ka konkretisht paskajorja e mirëfilltë në realitetin tonë gjuhëso, por, fajtorë parësor ishin dhe mbesin studiuesit akademikë nga Gegnia, (Shkodra, Prishtina, Shkupi, Tirana, Durrësi, Elbasani), sepse këtyre nuk u falet as mosdija, as servilizmi e përulësia pse u pajtuan me përçmimin e vlerave të paskajores dhe nuk deshën apo nuk patën guxim me përdorë paskajoren në shkrimet e tyre profesionale, siç pati vepruar dikur profesor E Çabej në mbi 40 raste vetëm në një studim të tij, e ndërkohë, edhe pse jo aq trimnisht në kohën tonë vepruan e po veprojnë si prof. Abdullah Zymberi, prof. Bardhyl Demiraj e ndonjë tjetër.

E katërmbëdhjeta, jemi të sigurt se standardi i shqipes me paskajoren e mirëfilltë në gjirin e vet do të ketë prestigj më të lartë si brenda trevave shqipfolëse, po ashtu edhe në diasporë, po ajo  do të ngrejë prestigjin e interesimin ndaj gjuhës shqipe edhe në arenën ndërkombëtare, apo jo?!

E pesëmbëdhjeta, sigurisht kur thuhet: Paskajorja përmenjëhershmërisht në standard, kuptohet që nuk është vetëm kërkesë jonja, duhet kuptuar se kjo vlen vetëm kur konteksti e kërkon, atëherë pa ngurrim edhe duhet përdorur, por duhet pasur kujdes që mos të bëhen teprime, nuk duhet nxituar në përdorimin vend e pavend të saj. Kuptohet që ku është në pyetje sinonimia është krejt normale që respektuesi i normës së sotme ta përzgjedh trajtën e normëzuar.

E gjashtëmbëdhjeta, gjithsesi duhet të jetë e kuptueshme nga të gjithë se për paskajoren në standard  nuk ka detyrim askush që nuk e ndjen të nevojshme, por kur është çështje  për kritere  procedurale siçështë trajta përfaqësuese etj. nuk duhet humbur kohë duke pritur  ndonjëfarë koncensusi apo direktive institucionale nga lart që si duket ata që i patën zënë kolltuqet gjatë monizmit dhe i trashëguan si me tapi dhe që ende po i mbajnë, jo vetëm nuk deshën dhe nuk po duan as sot ta japin as koncensusin as dekretimin, por aq më keq, i ndërsejnë varësit militantë naivë të bllokojnë të gjitha përpjekjet lojale për rikthimin e paskajores ligjërisht në standard dhe kështu po vazhdohet dëmtimi i shqipes së natyrshne dhe e standardit të saj që pretgjithsesi të reformohet ligjërisht.

E shtatëmbëdhjeta, pa mëdyshje, paskajorja në standard shëron të gjithë ata hezitues të sinqertë që kishin drojë se rikthimi i paskajores në standard prish standardin ekzistues e jo që e shpëton atë nga drunjëzimi, ngushtësia e konfrontimi i mëtejshëm në krrahasim me realitetin.

E shtatëmbëdhjeta, s’ka dilemë, që për hir realiteti edhe për hir balancimi, paskajorja duhet rifutur në standard në përputhje me rregullsitë e  ish- standardit mbi bazë të gegnishtes, ashtu  siç  njihet nga standardi në fjalëformim, d.m.th. në trajtën  me+pjesore të shkurtë.

E tetëmbëdhjeta, nuk duhet pasur dilemë, të gjitha shprehjet me paskajoren e mirëfilltë, popullore apo savante, jo vetëm si idioma, fjalë të urta e fazeologji, por edhe shprehjet e veçanta  nga  shkrimtarët  e vjetër e klasikë e të rinj duhet të shfrytëzohen në origjinal me ndonjë sqarim eventual, ngase çdo shprehje me paskajore varësisht nga logjika e kontekstit, tashmë konsiderohet se e ka të fituar atributin e normëzimit, natyrisht duke respektuar tolerueshëm rregullat e situatës.

E nëntëmbëdhjeta, në të vërtetë, nuk bën të tolerohen  arsyetime tashmë të konsumuara që disa prej tyre mund të quhen marrëzira si b.f, rikthimi paskajores  cilësohet shartim që nuk e qaska standardi, sepse qenka specie e huaj, thuase paskajorja nuk qenka e rrënjës vertikale e horizontale shqipe, madje përveç gogolëzimit ndaj saj janë të palejueshme veprime sabotimi e bojkotimi të publikimeve të matura në të mirë të paskajores ose duke mos u dhënë jehonë shkrimeve të botuara në atë drejtim,

E njëzeta, nuk kanë vend polemikat se paskajorja e mirëfilltë qënka  fjalë mahalle, d.m.th. qenka fjalë-formë e ndonjë treve të skajshme të izoluar, kur dihet fakti se shikuar nga një prizëm tjetër fjalamujtas, më fjalë mëhalle janë të gjitha fjalët e prekura nga rotacizmi që sot me të drejtë zënë vend qendror në standard, ngase rotacizmi si dukuri i takon vetëm një dialekti, madje është shfaqur, zhvilluar dhe ka pushuar së vepruari pas një periudhe të caktuar, kurse paskajorja ishte formë e qëndrueshm, nuk ka pushuar kurrë së vepruari  në shqipen e tërësishme si në sistemit foljor, ashtu edhe në atë emëror, gjë që faktohet historikisht e përditë në realitetin tonë gjuhësor, apo jo?!

E njëzetëenjëta, ndërlidhur me pikën e mësipërme nuk duhet pasur mëdyshje në tendeca jobashkuese separate, se gjoja gegenishtja ishte, si me thënë gjuhë zonjë më vete, kështu që edhe pa rotacizmin e sotëm mund ta qëndrojë dhe ta përfaqësojë gjuhën shqipe, ndërsa nga ana tjetër aq më keq rrehet gjithkush nëse mendon se toskërishtja mund të qëndrojë ligjërisht si gjuhë shqipe krah për krah me gjuhë të tjera, pa gegenishten e paskajoren e saj, për çka nuk bën t’i shkojë kujt as ndërmend një vetëvrasje e tillë gjuhësore kombëtare, prandaj duhej afrim e mirkuptim në këtë raport.

E njëzetedyta,  nëse pak e angazhojnë mendjen standardologët e sotëm e kuptojnë se nuk mund ta mohohet edhe më roli i paskajores në standard, se pothuaj të gjitha tiparet e veçanta të toskërishtes që sot i ka shqipja e sotme si karakteristika më kryesore të standardit, jn[ë njëfarë mënyre janë shkoqje nga gegnishtja e hershme ose e sotme. Së paku, ndër të tjera  le të kujtohet tipari i parë i toskërishtes rotacizmi: shndërrimie N-së (punueN)  të gegenishtes në -R  (punuaR). Nuk është vetëm kjo dëshmi që nënkupton që standardi i sotëm duhet të jetë i hapur nga prurjet e domodoshme gege, apo jo?!

E njëzetetreta, paskajorja në standard shuan kërkesën për standard të ri mbi bazë gegnisht, pasi paskajorja  në standard inkorporon, si të thuah, të gjitha vlerat e veçanta e të përgjithshme  të shprehjeve të rëndomta e lapidare të shqipes së natyrshme, pasuri e trashëguar edhe që duhet të trashëgohet.

E njëzetekatërta, me paskajoren në standard. gjithashtu hiqet dilema e një absurdi të përpallur gjatë monizmit që mjerisht ende nuk është korrigjuar nga tekstet universitare (ndër to nga  gramatikat e Akademisë) se  gjoja  një paskajore me të gjitha vlerat që i kanë paskajoret e gjuhëve të Europës e të botës që e kishte shqipja në standardin e periudhës së Pavarësisë nuk ekziston më, sepse vetë folësit, siç ka konstatuar edhe ndonjë studiues gegë, kinse aq qenka tkurrur në përdorim, saqë qenka në grahmat e fundit të asfiksimit nga presiomi i  paskajores tjetër tipi për të punuar(!), andaj sipas tij “shqipfolësit duhet ta harrojnë paskajoren”(!!!).

E njëzetepesta, ndërlidhur me pikën paraprake, kush sot nuk e di se paskajorja e vërtetë e gjuhës shqipe që ka barasvlerësi të plotë me paskajoret e gjuhëve të Europs e të botës, tipi me punue është gjalluese dhe është në përdorim e sipër në mëse ¾ e shqipfolësve (Shqipëria e Mesme, Shqipëria e Veriu, Vise të Malit të Zi , Kosovë, Kosovë Lindore, Maqedoni, madje edhe në një pjesë të Shqipërisë nën Shkumbin, e punkte të tjera, por përdoret edhe tek Arbëreshët e Italisë) dhe si e tillë  njihet nga mbarë populli shqiptar dhe gjithsesi i ka të gjitha kartat  për m e u integrue menjëhershmërisht në standardin e shqipes së natyrshme, apo jo?!

E njëzetegjashta, meqë paskajorja ka bazë-mbështetëse kodin gjuhësor të shqipes globale dhe ushqehej e ushqehet nga gjuha popullore, dhe nuk e prek për keq ose fare standardin e shqipes së sotme, atëherë vërtet s’ka arsye pse mos të rikthehet menjëhershmërisht në vendin e vet, në gjirin e  standardit të shqipes së natyrshme kombëtare, ku e pret fusha e vet semantike e mbetur bosh që nga dëbimi i saj allapartizançe në fillim të monizmit.

E njëzeteshtata, nuk duhet pasur dilemë , assesi nuk duhet hartuar abetare veçmas gegnisht / veçmas toskërisht,  por abetaerja e zyrtarizuar , dhe kjo bëhet fare lehtl, duhet të përmbajë lëndë të përshtatshme prë secilin fëmijë shqipfolës,  por për këtë konkretisht në një vend tjetër.

Të gjitha këto 27 pika mund të përblidhen në një: paskajorja është çelësi që ndihnon  me hapë dyert e historikut për njohjen e së kaluarës, të së tashmes dhe qëndron ogur i bardhë i të tashmes dhe i së ardhmes së gjuhës së natyrshme shqipe dhe të standardit të saj.

3) Meditim-konstatime për fatin e paskajores në e pas monizmit

Në këtë pjesë të fundi të këtij kreu do të shprehim disa meditim-konstatime ndërlidhur me  fatin e paskajores në, gjatë e pas monizmit në katër nënpjesë ose faza të përjetuara, titulluar: e para, monizmi dhe paskajorja,  e dyta, pasmonizmi dhe paskajorja, e treta paskajorja, e tashmja e së ardhmes së saj dhe e katërta, meditim-konstatime shtesë në të mirë të paskajores në ligjërimin standard.

a. Monizmi dhe paskajorja

Siç e kemi të ditur që në fillim të monizmit allapartizançe u plandos për dhe paskajorja gege(!), andaj për fatin e saj, rri e meditoj:

E para, vërtet, në Shqipëri sipas mendjes së ndonjë pushtetari, paskajorja zemberek  e standardit gegeërisht duhej privuar nga liria, me akuzë se ndoshta mund të pengonte planin revolicionar të partisë-shtet që kishte vendosur që gjuhën zyrtare në vend mbi bazë gegnishte (elbasanishte) të zëvendësonte me standardin e ri mbi bazë toskërisht, prandaj, si me thënë, fitorja u nis e mbarë(!),  paskajorja  siduarlidhur u plandos në qelitë e të denuarve  për  ekzekutim dhe vërtet  ajo për së gjallë pa gjyq u hodh në izolim të përjetshëm, në një pus pa fund brenda kampit të izolimit. Dhe vërtet nga ky izolim toskërishtja fitoi, fitoi epërsi stardardizimi dhe ndërkohë, natyrisht e ndihmuar me propagandë pushtetore ia dhuroi shtetit standardin e ri pa paskajore. Dhe pikërisht kjo gjuhë pretoriane ose gjuhë e elitës burokrate pas një kohe si e tillë u shtri në Kosovë e më gjerë para Kongresit të Drejtshkrimit 1972, kurse në atë Kongres legjitimisht pa paskajore u shpall standard i shqipes letrare kombëtare, e cila formësisht shumë më mirë se standardi i rrëzuar mbi bazë të gegnishtes u kompletua me mjete standardologjike bashkokohore, si: Drejtshkrimi, Gramatika e Fjalori  normativ. Së këndejmi, ndonëse pa praninë e paskajores së pavarur e me disa mangësi të tjera nga dialekti i rrëzuar, ky standard ende po vazhdon të qëndrojë në fuqi.

E dyta, në këto rrethana gegnishtja humbi jo vetëm nga prestigji e përgjithësisht, ngase tash duhet të rronte e nënshtruar, gjithsesi nën hije të tosknishtes standarde, por në realitet nuk humbi aq shumë në saje të afërsisë që kishin të dyja koinetë dhe epërsisë që kishtenë përvojë zyrtarie. Kështu  shumica e  kuptimeve  që shpreheshin në standardin e mëparshëm me ndonjë përpunim konceptualisht u mbuluan në standardin e ri zyrtar të tosknishtes me trajta paralele barasvlerëse të përbashkëta, të cilat, përveç paskajores e disa rasteve të veçanta, të tjerat mund quheshin zëvendësime të tolerueshme.

E treta, gjuha globale shqipe humbi shumë, jo aq pse iu ndryshua baza e standardit nga gegnisht në toskërisht, sepse siç u tha u shfrytëzua trashëgimia e përpunuar jo e pa  përvojë mbi 40 vjeçare e gegnishtes, por humbi fort për shkak të disa koncepteve të pambuluara, pasi toskërishtes i mungonin mjetet përkatëse paralele për zëvendësimin e koncepteve të tilla, sidomos  nga fusha e abstraksionit, nuk është fjala vetëm për mungesën e paskajores, por edhe për disa forma të tjera si konstrukte fjalish, të cilat njiheshin historikisht e aktualisht si pjesë integrale e shqipes së natyrshme. Sidoqoftë, paskajorja ishte humbësja më e madhe, dhe kjo për shkak se standardologët politikisht ishin të mbyllur në kornizat e dialektit jugor, andaj as që u përpoqën me rikthye paskajoren e asfiksuar nga pusi pa fund brenda kampit të izolimit, madje as nuk u përpoqën ta zëvendësonin  me prirjen, jo pa gjurmë të shpifur të paskajores me pjesoren e shkurtë toskërishte, tipi me dalë, me punue/me punua (punue/punua) etj.

E katërta, fatkeqësisht, disa nga standardologët me emër të periudhës së monizmit, duke  iu nënshtruar politikës së ditës, mendonin ashtu siç edhe vepronin që trajtat dialektore nga gegnishtja që mbeten të pambuluara me mjete përkatëse i cilësuan si fosile, të tepërta.  Dhe kështu, sipas asaj logjike më lehtë ishte të zhdukeshin sesa t’i ktheheshin standardit (si trajta të gegnishtes), gjë që mjerisht te dikush-dikushi nuk ndryshoi ajo bindje as pasmonizmit deri në ditët tona, apo jo?!

E pesta, meditimin po e ndërlidh me pikën e parë dhe së andejmi me liri-zhguljen allapartizançe të paskajores në fillmonizëm, atëherë gegnishtes iu sakatua standardi, mirëpo ajo edhe pse u nënshtrua nuk humbi aq shumë, sepse letrarishtja zyrtare edhe pse u bë mbi bazë toske ajo u vizjëzua ngushtë  më tepër si një gjuhe zyrtare pretoriane burokrate sesa gjuhë letrare shqipe, e cila si i hangri stinët e sundimit shtetëror monisti, edhe pse nuk e ktheu paskajoren, pësoi njëfarë çakordimi  për shkak të ngushtësisë së  bazës së përzgjedhur, por për këtë më në hollësi në nëntitullin vijues.

b. Pasmonizmi dhe paskajorja

Pas pëmbysjes së monizmit në vitete e ’90-a të shekullit të kaluar, ajo që vihej re si mëdyshje rreth plotnisë së standardit të Kongresit ishte mungesa e paskajores së mirëfillt, andaj edhe filloi të shfaqej haptas si problem  dhe pikërisht rreth kësaj dukurie i rikujtoj  disa konstatime:

E para, është e vërtetë, që edhe unë si shumë të tjerë në rrafshin politikogjuhësor isha i pushtuar nga entuziazmi e euforia e para dhe pas Kongresit 1972, madje një kohë edhe pas rënies së monizmit nuk më  ka shkuar ndërmend  me dyshue se paskajorja, ishte hedhur për së gjalli në pus pa fund të kampit të izolimit,  sepse kishim besim se gjithçka ishte vepruar mirë, andaj tërë energjinë e patëm përqëndruar në përvetësimin  e zotërimin e standardit pa paskajore.

E dyta, mirëpo pas rënies së monizmit ndërkohë ndryshuan raportet, paksa ra entuziazmi e euforia, kështu që gjerat shikoheshin pak më realisht, andaj edhe unë preka paskajoren si vlerë për të  mirë  dhe kërkova integrimin e saj në standard, punë kjo që e shihja  të domodoshme dhe jo aq të vështirë. Mirëpo u zhgënjeva paksa, kur nuk hasa në mirëkuptim nga standardologët nga Qendra dhe epranët e tjerë, të cilët jo vetëm nuk ndërruan qëndrim, por edhe më tepër shtuan shtrëngim ndaj rehabilitimit të paskajores, por megjithatë tashti, meqë ende ishte e gjallë dhe unë nuk isha i vetëm, paskajorja pjesërisht u amnistua si me thënë  nga kampi i izolimit total u soll në izolim shpiak.

E treta, edhe pse edhe tashti nuk pushonin goditjet nga sandardologët e Qendrës e t? tjer? kundër ringjalljes apo rikthimit të saj në standard, megjithatë, nuk mund të mbahej e asfiksuar si m? par? dhe si rrjedhojë, në saje mos-harrimit të saj nga sovrani, paskajorja  mori shendet brenda familjes së gjerë jo vetëm gegërishtfolëse. Dhe kështu nga gogole silugate e shndërruar në zanëmirë or?bekuese dhe qetë-qetë filloi i me marrë e me i dhënë shëndet ligjërimit të natyrsh?m edhe pse ende nën plafin e zyrtares, por si mollë e ndaluar gjithnjë joshte  e po josh pa ndalur kërshërinë e të gjithë shqipfolësve, përkundër kundërshtimeve të disave me fallsargumenta.

E katërta, ndërlidhur me pikën e mëparshme, duke vërejtur fallsargumenta që nuk ishin të  pahetueshëm papandehur mu përftua mendimi mbase provizor se: Qenka e vërtetë, se kapja e standardit gjuhësor qenka më e rrezikshme në plan kombëtar se kapja pushtetit politik shtetëror, ngase pushtetet mund ndërrohen më lehtë se standardi (!).

E pesta, këtë rast kujtoj disa kapës të standardit, që po arsyetohen, dhe pjesërisht kanë të drejtë të ngurrojnë në pranimin paskajores, sepse për hir të një standardi të unifikuar vetë intelektualët toskë e gegë vullnetarisht hoqën dorë nga përdorimi i paskajores nga ish-standardi, duke e konsideruar si barrë rënduese, për të përvetësuar.më lehtë standardin e unifikuar mbi bazë të toskërishtes, e cila edhe jepte bukë e karrierë. Po kështu të prirë nga “patriotizmi”folklorik, dhe të bindur në plotninë e normës, hoqën dorë nga paskajorja e gegenishtja deri edhe në tipizime personazhësh jo vetëm gjuhëtarët, por, pothuaj, të gjithë shkrimtarët gegë dhe me një akt të tillë vullnetar  me pahir jepnin pasqyrë jo të plotë, mashtruese ndaj standardistëve të Qendrës se gjoja, vërtet, kjo gjuhë letrare e pagëzuar edhe kombëtare ishte pa behane me tamam shqip(!) dhe nuk kishte novojë as me i heqë as me i shtue asnjë presje drejtshkrimit, e jo më ndonjë shprehje me paskajoren gege, apo jo?!

E gjashta, po kështu sharlatanisht mendohej, siç propagandohej, se me lidhore e paskajoren e dytë mbuloheshin të gjitha konceptet e paskajores, pa vra mendjen se kështu i bënin dëm të pallogaritshëm vetvetes nga pikëpamja shkencore profesionale si dhe vetë shqipes së natyrshme, të cilës si studiues e intelektualë duhet t’i shërbenin.

E shtata,  ndonëse nuk dua ta besoj, por gjasat më bëjnë të dyshoj  ndaj sinqeritetit  të  disa standardistëve cinikë autoritarë, hartues e botues tekstesh për shkolla e përgjithësisht, të cilët  jo vetëm po nxitojnë, por po ngarendin, duke shkelur mbi paskajore që në botimet e ribotimet e  literaturës për shkollarë, assesi mos të mos shpëtojë asnjë gegëzëm apo ndonjë shprehje lapidare  me paskajore. Dhe këtë përkujdesje më strikt e kanë realizuar sidomos në  abetare e libra përkatës ilustrues për shkollarë, ku assesi nuk duhet  me shpëtue ndonjë paskajore gogol silugate  që mos të infektojë standardin e sotëm dhe kështu haptazi duke shjfrytëzuar praktikën moniste pa u skuqur fare po angazhohen pa rezervë për shuarjen (zhdukjen) me çdo kusht të vlerave të gjuhës së natyrshme shqipe, siç është paskajorja që jo vetëm historikisht, por edhe sot ligjërohet nga shunmica e shqipfolësve, apo jo!?!

E teta, kështu duke përdorur lloj masash e makinacionesh, madje duke blerë kohë e kushtëzuar vendimet me koncensus që vetë nuk e japin ku ndërprenë punën e Këshillit ndërakademik,  spe u kërkua rikthimi i paskajores etj , madje gjithsesi zvarrisin çdo takim duke pritur kinse  direktiva nga shteti etj., botërisht po ia arrijnë qëllimit djallëzor të formëzuar në fillim të monizmit, kur nën ndikimin mësimeve të huajv e dhe duke shfrytëzuar primitivizmin e masës së robëruar analfabete sigurisht jo të lirë edhe sot duan ta finalizojnë me çdo kusht krimin: Me tha lozës së gegnishtes me paskajore dhe kështu ndërkohë mund të përmenden si fosile, se dikur  kishim disa vlera gjuhësore, të cilat mund të përkujtohen me pompozitet siç po duan me i paraqitë sot poezitë e A. Gj. Fishtes, Esad Mekulit, V. Prennushit, se dikur  ekzistonte gjuha e Visareve të kombit, e Kangëve kreshnike, etj,etj.,  po që tash gjoja nuk kuptohen dot e aq më pak në të ardhmen (pasi nuk mësohen në shkolla, nuk shënohen në libra), andaj vërtet, nuk do të kuptohen, sepse ajo gjuhë arkaike u braktis nga vetë gegët vullnetarisht, pasi ato vepra kishin në brendi edhe një paskajore armike të standardit kombëtar të Kongresit1972 (!) Së këndejmi, autorët e tillë edhe po përkujdesen që paskajorja në asnjë rast mos të figurojë në tekste shkollore (!). Le të vlerësohet është ky krim ndaj visarit kulturo-gjuhësor ë gjuhës sonë, apo jo?!

E nënta, meqë këto të dhëna janë të sakta që po shfrytëzohen si  “sherr me rrugë”, pasi standardi i shqipes në fuqi, siç po thuhet nuk e qaska ligjërisht  paskajoren karakteristike të gege. gjë që besoj se gjithkuj mund ta vlerësojë si konstatim pa vend, atëherë le të gjykohet paanshëm, për këtë. kush duhet të merret në përgjegjësi, paskajorja e shqipes me mbi shtatë milion frymë që e kanë të lindur dhe të gjith shqipfolësit e kuptojnë dhe e ligjërojnë,  apo duhet të merren në përgjegjësi bojkotuesit e sabotuesit sherrakë, qoftë edhe ndonjë gegë profesor fakulteti që ikur në Perëndim, i cili pa e dëgjuar sovranin deklaron se gjoja çështja e gegnishtes dhe e paskajores tashmë ka marrë fund, sepse nuk e qaska standardi i toskërishtes, të cilin ai vetë me shokë e ka hartuar në kohë monizmi, ndërsa në familje e rrethinë flet me paskajore, apo jo??!!!.

E dhjeta, ndërlidhur me pikën paraprake, pyesim si mundet me mendue ashtu ndonjë profesor apo intelektual gegë, i cili me gojën e vet mohon pasurinë vlerëshume të shqipes së natyrshme, mohon zemberekun e shtyllës kurrizore të ligjërimi të natyrshëm shqip, e cila gjatë monizmit nga mosdija, mungesa e konceptit u menjanua nga standardi, heqje kjo që sot po cilësohet si masakër,  prandaj edhe veprimi i  mohuesve të sotëm  duhet konsideruar sikrim,  të tillë duhet kualifikuar krim  dhe assesinuk duhet lejuar  që njerëzit e tillë të veprojnë merren me këto punë, kur është çështja e pasurisë së gjuhës kombëtare, ngase nuk është më  lojë politike individësh, prandaj për këtë ka filluar me folë edhe më me zë edhe vetë sovrani (me dy mushnitë e flamurit), por si do që të jetë e si duhet vepruar, për këtë, për paskajoren, më konkretisht në nën pjesën vijuese.

c. Vetëgjyqësia dhe e tashmja e së ardhshmes së paskajores

Në të vërtetë titullit të kësaj nënpjese më tepër i përgjgjet  formulimi: Pse pa pritur koncensus e direktivë duhet me u realizue përmbarimi detyrues: Përmenjëhershmërisht paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme. Ja disa nga shtysat akute që po na imponojnë një akt të tillë:

E para, veçoritë dalluese të toskërishtes ndaj gegenishtes edhe në fillim të monizmit ishin evidente, por jo në atë shkallë sa të dëmtonin raportet ndërdialektore Veri-Jug, siç ndodhi në fillim e gjatë formëzimit të standardit mbi bazë toskërishte, prej nga u përjashtua paskajorja dhe tërë sistemi foljor i ish standardit dhe me këtë njëherazi u dëmtua shumë edhe sistemi foljor e emëror i atij standardi në kuptim të gjuhës shqipe si tërësi.

E dyta, na duket se ndarja e veçorive dialektore apo mosqasja e vlerave të dialektit gegë ishte fryrë artificialisht, sepse siç na tregon historia jo e largët, por edhe ajo antike e më e afërt,  raportet gegeni /toskëri  nuk janë ndërprerë asnjëherë, përndryshe nuk do ta kishim një histori apo një gjuhë shqipe me rrënjë e degë të përbashkëta, apo jo?! Lidhur me këtë sa për ilustrim kujtoj vargjet e një këngetë vjetër  çame:

...Dymijë gege e tremijë çamë/ të lidhur me AliPashanë ...

Përkatësisht:

S’e tremb kush AliPashanë/se ka trima Shqipëtarë,

se ka labër e ka çamë/, mirëditorë e kosovarë...

Vetëm numrat dhe emrat viseve e të luftëtarëve në këto vargje si edhe vetë gjuha shqipe e përbashkët (e përzier) gege/toske//toske/gege e tyre të periudhës së sheullit XVIII e fillim të shekullit XIX flasin mjaft, andaj nuk kemi nevojë të përmendim në hollësi epoka të mëhershme e të mëvonshme.

E treta, së këndejmi, mund të themi se as vala rotacizëm/jorotacizëm, nazalizëm/ joronazalizëm,  madje as fenomeni paskajore/jopaskajore (lidhore), si ndarje nuk ishte aq drastike, ngase pati në jug gjurmë të paskajores, madje  edhe me pjesore të shkurtë, njëkohësisht madje pati në Veri deri edhe migrime fisesh e familjesh nga  Jugu (kabashët, kicët etj.), por shumë gjëra nuk i kemi sot të qarta për mungesë studimesh, por më kryesorja ndër kryesore ndrit fakti se asnjëherë urrejtje ndërdialektore apo luftë gege-toske nuk ka pasur, prandaj themi se dëmtime në raporte gjuhësore primitive që u shfaqen në kohë të monizmit e që po vuajmë edhe sot janë pasoja të shkaktuara nga primitivizmi si  barrë e robërisë si dhe të ndikimit e sherrive të huaja, sepse kur e ke “dreqit kojshi, prite sherrin në shpi”(!), apo jo?”

E katërta,  meditoj sot ndërlidhur me sa u cek më sipër, po me theks në raporte gjuhësore, pëkërisht rreth mospërfilljes ose gjymtimit të gjuhës shqipe në fillim të monizmit kur shtetërisht si me thënë u neglizhua gegenishtja. Si dëshmi po e përmendsi fakt  një interevistë të prof. B. Beci, ish-sekretar i Kongresit të Drejtshkrimit 1972 (Shih “rd”, 16.03,2021), i cili veç tjerash  çeli gojën  se standardi i ri ishte rezultat i “politikës gjuhësore të ndjekur nga Partia-shtet që nga viti 1945 për të mënjanuar gegërishten letrare dhe për të vendosur në bazë të gjuhën standarde toskërishten letrare dhe siç konstaton ky autor ajo edhe u arrit. Përmendim  edhe një konstatim ttjetër nga shkrimtarit famëmadh  Ismail Kadare, dhënë në një interevistë,  prej nga mësojmë për mentalitetin e asaj periudhe, siç pohin ai: “Toskët e kishin fituar luftën dhe kishin të drejtë...  pra të manipulonin edhe me standardin zyrtar,  por për paskajoren konkretisht shkrimtari shprehet qartë: “masakrimi i saj ishte barbar”...

E pesta, pra meditoj, rreth mentalitetetit të fituesit  në atë fillimmonizmi. Ishte fituar lufta kundër “nazi-fashizmit e disa reaksionarëve antikomunistë të Jugut e Veriut”, apo kundër gjuhës elbasanase gege me paskajore ?! Nëse paska pasur hasmëri apo mosmarrëveshje ideologjike mes grupe individësh, duhet të përgjigjeshin individët dhe assesi jo familjet e gjuha e tyre. Me fjalë të tjera gjykojmë sot se pushtetarët e atëhershëm të ndikuar nga ideologjia komuniste sllavo ruso serbe kishin një mentalitet për mozomakeq. Ishte  më i ulët se mentaliteti në raporte zënkash mes grupe ndërfisesh apo zotshpish të familjeve të dëgjuara primitive malësore, apo io?!

E gjashta, është e drejtë e patjetërsueshme që folësi t’i gëzojë vlerat e gjuhës së vet lirisht si ishte paskajorja, aq më tepër pasi ajo njihej si perlë e gjuhës së natyrshme globale dhe konceptet e së cilës nuk mund të zëvendësoheshin me trajtat e gjuhës së normëzuia, atëherë e lypte puna që pas rënies së monizmit të inkorporohej paskajorja në standardin zyrtar, ngase shërbente siç sherben edhe sot si shtyllë themelore në ligjërimin normal të shumicës shqipfolëse, po kjo nuk ndodhi, për kaprice, mosnjohje punë apo për dçka tjetër, le të vlerësohet.

E shtata, por aq më tëpër gjuha me paskajore ndihmon si çelës i bravës për të  hulumtuar veprat klasike të shkrimtarëve tanë të vjetër gegë, të rilindëve e të atyre të periudhës së pavarësisë, gjuhë kjo gjuhë që tregohet shumë më e pasur se vetë standardi që ofrohej si gjuhë letrare kombëtare, tregon mangësi edhe në punë  standardistësh, prandaj inkuadrimi i paskajores tash për tash automatikisht duhet futur në standardin e shqipes së sotme.

E teta, gjithsesi standardi i tashëm dhe i ardhshëm duhet të stoliset edhe me shprehje lapidare e të rëndomta me paskajoren e mirëfilltë, borxh ky që ka mbetur me u realizue pa shtyerje, apo jo?!

ç. Meditim-konstatntime përmbyllëse shtesë

E pashë të arsyeshme që në të mirë të përfshirjes së përmenjëhershme të paskajores në standard  të shpreh  edhe këto konstatim-meditime:

E para, paskajorja, e cila qëndronte e normëzuar së paku mbi 30, përkatësisht  60 vjet, sipas standardit elbasano-gegë që nga vitit 1909, deri në vitin  1945, përkatësisht 1968, 1973 që në Shqipri u hodh në izolim  që nga vitit 1945 dhe nuk pati kush ta nxirrte së andejmi, mirëpo ajo duke pasur rrënjësim në thellësi trolli dhe lartësi qielli, kurse lulëzim e frytni në ligjërimin e shqipes së natyrshme, jo vetëm nuk u shua, por u ringjall si feniks me ndihmën e sovranit dhe tani e rilindur ka të  drejtë të rikthehet në standardin e vërtetë të shqipes së natyrshme kombëtare dhe që nga abetaret të ndjejë e shoqërojë buzëqeshjen padjallëzi  e fëmijëve tanë toskë e gegë.

E dyta, gjithsesi, gëzon fakti, siç u përmend pak më lart se jo pak studiues e intelektualë toskë tashmë e kanë kuptuar se paskajorja në standard del shumë e dobishme për standardit aktual, pa i ndryshuar bazën toskërishte, siç p.sh. çfarë mund t’i prishë standardit të shqipes së sotme pos përplotësim e përforcim shprehja elekzir zemre: O sa mirë me qenë shqiptar, me folë shqip dhe me pasë atdhe.

E treta, paskajorja, në të vërtetë, si aneks e ruan këtë standard nga prasaritja e mëtejshme, prandaj ftojmë standardologët e Qendrës të kenë më shumë mençuri, sa nuk është bërë vonë, ta ruajnë standardin  duke shfrytëzuar këtë ogur ofrimi të paskajores si mburojë, siç e pati kuptuar edhe prof. Androkli Kostallari, ngase në vend rivaliteti paskajorja paqëton e relakson  jetësi e qetësi, atëherë përmenjëherë, jo me heshtje po botërisht me delikatësi duhet përshëndetur paskajoren në standardin e shqipes së natyrshme.

E katërta,  kjo që sapo  u tha në pikën paraprake kam bindjen e plotë se nuk është dëshirë naive jona, po reale e mbështetur në kritere të logjikës së shëndoshë pragmatike dhe këtë duhet ta ndjejë detyrë çdo shqiptar që e do shqipen dhe kombin e vet të përbashkuar me shqipen e natyrshme dhe standardin e saj vërtet të përbashkët.

E pesta,  kemi bindjen gjithashtu që studiuesit e intelektuialët tanë duke dëgjuar zërin e sovranit, siç u tha, me forca të përqendruara, duke u ndihmuar edhe nga paskajorja në standard si mjet shërues elikziri, apo si një feniks i ringjallur, t’i zgjidhim edhe të gjitha çështjet e tjera gjuhësore brendakombëtare që deri sot janë dukur të pazgjidhshme, disa prej të cilave i kemi trajtuar guximtarisht në veprat tona, por paksa kemi cekur edhe në disa nga pikat e krerëve të këtij punimi.

E gjashta,  jo vetëm populli mbarë që nuk e harroi paskajoren, por tani pasi u shëruan nga narkoza e propagandës së përsëritur me dekada, janë esëlluar një shumicë studiuesish, shkrimtarës e intelektualësh gegë e toskë, të cilët po e përdorin paskajoren e mirëfilltë në shkrimet e tyre, por ende kanë mbetur disa, mjerisht edhe gegërishtfolës në institucione (në shkolla të larta e fakultete, institute e akademi por edhe në mas media e organe shtetërore), të cilët po ngurrojnë me përdorë ose me lejue përdorimin e paskajores,vetëm pse nuk duan ta prishin muhabetin me disa kolegë epranë nga Qendra. Nuk di pse të tillët nuk e vrasin pak mendjen se me një veprim të tillë bëjnë pesë  gabime të rënda:

Së pari, dëmtojnë gjuhën e vetvetes dhe të rrethinës ku jetojnë,

Së dyti, po mohojnë vlerën e trashëguar me shekuj të gjuhës shqipe, siç është paskajorja e mirëfilltë.

Së treti, po i dëmtojnë edhe kolegët e tyre nga Qendra e nga mbarë Toskëria, duke i mashtrua se gjoja izolimi apo zhdukja e paskajores, edhe pse allapartizançe, ka qenë zgjidhje me vend.

Së katërti, aq më tepër kështu po zgjasin zvarritjen e zgjidhjes së problemit me integrim të paskajores dhe me këtë, po e dëmtojnë të vërtetën shkencore dhe tiparin themelor të identitetit të gjuhës shqipe në familjen e gjuhëve indoeuropiane e më gjerë.

Së pesti, njëherazi po e dëmtojnë interesin e përgjithshëm e të veçantë ligjërimor  si dhe po errësojnë imazhin  kombëtar e ndërkombëtar të gjuhës globale shqipe.

Fundi i fundit vetë qartësia e të shprehurit të mendimeve rezulton si vjegë më e mirë që arsyeton lirinë e përdorimit të paskajores  për  të shprehur me qartë e më me kreativitet nocionet përkatëse në gjuhën e natyrshme shqipe dhe në standardin e saj të rinuar dhe sidomos tash kur paskajorja sot po shihet si feniks i ringjallur dhe kështu me paskajoren në standard e me një reformim e forcim të lehtë shqipja e natyrshme ka perspektivë të përtrihet duke fuqizuar të dy krahët e punës, ngase me forca të përqendruara, me vullnet, ndërgjegje të mbrumur me kujtesë historike  standardi i përbashkët i saj do të hapërojë suksesshëm si brenda si jashtë në arenën e globalizmit gjuhësor.  .

Përmbyllje

Është e vërtetë, se me fitoren e sistemit komunist në Shqipëri, kur edhe filloi  periudha e monizmit, standardi i ri, i cili rrëzoi standardrdin e mëparshëm mbi bazë gegenishte u bë nga korniza të ngushta të dialektit tjetër toskërisht , madje jo to0skërishtja poçpullore, po nga gjuha pretoriane e udhëheqësve puborktaë, e cila nga shpirtngushtësia e përjashtoi paskajoren e mirëfilltë, madje edhe pas rënies së monizmit në vend që të demokratizohej e liberalizohej  e  ta kthente paskajoren  ai  standard u centralizua edhe më shumë dhe pikërisht si  njërn nga  lajthitjet në veprim të standardologëve aktualë ne shohimne shohim çështje e paskajores, por ajo nga vetë ligjërimi me rrënjë në qiellin historik dhe në tokën e begatë që përherë  hijeshon çdo stinë moti e përkrahur nga sovrani, i cili duke ushqyer me frymëzim ditunor ithtarët e vet, nuk e la të zhduket, prandaj sot paskajorja si feniks i ringjallur, duke respektuar shqipen e natyrshme.  mbështetur në interesin e arsyeshëm kombëtar, duke mosduruar deri në pafundësi zhagitje të qëllimshme frustruesish ndaj rikthimin të saj në standard u gjykua em vetgjyqësi që zbatim-përmbarimi i saj në standard duhet kryer menjëhershmërisht.

Së këndejmi, si rezultat i kësaj që sa u tha në krejt punimin dhe në përputhje me titullin e këtij  kreu: Pse PO përmenjëhershmërisht paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme po përmbyllim  arsyetimin me faktin se ne që nga fundi viteteve të 80-a dhe fillimi i të 90-ave e kemi pasë argumentuar kërkesën që paskajorja e mirëfilltë sa më parë duhej rikthyer në standardin  ekzistues të gjuhës shqipe dhe për këtë kemi publikuar trajtesa, por edhe libra, por fatkeqësisht ajo paskajore ende nuk është rehabilituar formalisht nga standardologët e Qendrës. Andaj ne përmbyllje të këtij kreu me titull: Pse”po” përmenjëhershmërisht paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme, sipas titujve  të  shtjelluar po e përsëritim thelb- përmbajtjen sipas tre titujve përkatës:

Së pari, në 14 pika u paraqitën prova të parrëzueshme historike se paskajorja e mirëfilltë  si formë zemberek e gjuhës shqipe, edhepse pas LDB, alapartizançe u dobua nga standardi identifikohej dhe mbetet e tillë  në shqipen e natyrshme që nga lashtësia der në ditët e sotme,.

Së dyti, në 27 pika u vargëzuan disa nga përparësitë që fiton dhe dilemat që shuan shqipja e natyrshme dhe standardi i saj me rikthimin e paskajores së mirëfilltë në gjirin e vet.

Së treti, në  katër nënpjesë  të titullit Meditim-konstatime për fatin  e paskajores në e pas monizmit, në 29 (5,10,8,6) pika, u arsyetua pse përmenjëhershmërisht duhet kryer zbatim-përmbarimi i paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme,  pa pritur koncenzus e dekretim aparatiçës institucional, të cilët  mbi  60 vjet, e asfiksuan atë dhe po zvarritën  me qëllim rikthimin e saj në standar, shkak ky që e detyroi sovranin ta ringjall paskajoren si feniks, duke i dhënë forcë e jetë të pambarim në fuqizimin  e shqipes së natyrshme të standardit të saj..

Si këndejmi, mendoj se është me rëndësi të theksohet pika e fundit e këtij kreu ku apelophet që të gjithë shqiptarët e në radhë të parë toskërishtfolësit apo ithtarët fanatikë të standardit aktual nëse vërtet e duan forcimin e bazën së këtij standardi pa humbur kohë  përmenjëhershmërisht duhet ta integrojnë mirëkuptueshëm paskajoren, sepse kjo ndihmon konsolidimin e shqipes së natyrshme dhe e përfocon standardin e saj dhe njëherazi shenjtëron bashkimit shpirtëror të shqiptarrëve kudo që janë.

Shprehim, çudi e keqardhje pse u ndërpre puna e Këshilli ndërakademik rreth mirëmbajtjes së shqipes standarde, por na mban shpresa 5 akademitë tona shkencore të emnueme shqiptare (2 në Titanë, një në Prishtinë, një në Shkup e një në SHBA), por sa e sa fakultete e shkolla të larta do ta mirëpresin këtë vetëgjyqësi miratuar vetëkuptueshëm me pëlqim sovrani dhe do ta rekomandojnë  përdorimin e paskajores në standard, por me masë e rasë, sepse paskajorja si pasuri e pazëvendësueshme e kulturës sonë pati mbetur jashtë standarrdit arbitrarisht.

Me një rikthim të tillë të paskajores së mohuar pa të drejtë për gabimet e bëra ndaj gjuhës shqipe në përgjithësi dhe të gegenishtes në veçanti, do të shpëtojnë nga të shituarit disa nga akdemikët gegë, të cilët nuk patën fuqi argumentimi jo vetëm ta standardizonin, por as guxim ta përdornin këtë perlë të gjuhës së tyre të lindur, dhe kështu  në vend që të ndihmonin ata arsyetonin  mosqasjen  e saj në standard(!). Së këndejmi, sa më parë duhet të kuptohet kjo nga adhuruesit e këtij standardi, deri tash pa paskajore, ku mund të gjendet i pashlyer edhe emri im, se paskajorja në standardin e përpunuar po mbi këtë bazë me një reformim të lehtë don të jetë shpëtim i vërtetë, përndyshe pkajorja do të fitojë, ndërsa druaj se do të jemi të humbur bashkë me standardin pa të.

Së këndejmi, meqë fajtore nuk është as paskajorja, as mbi 7 milon e më shumë frymë që supozohet që janë të lindur me të, madje nuk mund të fajësohet as mbarë komuniteti shqipfolës që e njeh  dhe e përdor, atëherë pyes: Kujt i duhen doza jatrokimie për mos pranimin e paskajores në standard?. Sigurisht jo të vdekurve, ndoshta jo edhe disa të gjallëve që duan të esëllohen, apo jo?!

S’do mend se me paskajoren në standard e me një forcim e të një reformimi të lehtë shqipja e natyrshme do të fuqizojë të dy krahët e punësdhe me forca të përqendruara, me vullnet, ndërgjegje të mbrumur me kujtesë historike do të operojë suksesshëm si brenda si jashtë në arenën e globalizmit gjuhësor.