Lutfi Alia: Kodikët e Shek. XV me emblemat dhe portretin e Gjergj Kastriotit

KODIKËT E SHEKULLIT XV ME EMBLEMAT DHE PORTRETIN E GJERGJ KASTRIOTI SKENDERBEUT

Nga Lutfi ALIA

Trashëgimia historike mbi gjashtë shekullore e jetës dhe e veprës legjendare të Gjergj Kastriotit Skender-beut, Zotit të Albanisë, strategut ushtarak dhe diplomatittë shquar, ka arrijt nëditët tona me tërë kompleksin e aktiviteteve dhe ndodhive, që gjithnjë e më shumë e pasurojnë figurënlegjendare të kryetrimit tonë.

Pas Besëlidhjes të princave arbërorë në Lezhë (2 mars 1444), Gjergj Kastrioti, tashmë Zot i Albanisë dhe krye-komandant i ushtrisë, iu përkushtua organizmit të shtetit dhe të ushtrisë arbërore, për të përballuar sulmet e egra dhe të vazhdueshme të ushtrisë së Perandorisë Osmane.

Një ndër strukturat aktive të administratës Kastriotiane ishte kancelaria, e cila hartonte letra,kredenciale, dokumenta dhe akt-marreveshje në gjuhët latinisht, italisht, osmanisht, greqishte e vjeter dhe serbisht. Letrat, kredencialet dhe mesazhet dërguarmiqëve, Papëve, kardinalëve, mbretërve, princave, fisnikëve europianë dhe Sulltanëve të Perandorisë Osmane, si dhe ambasdorëve të Arbëerisë në shtetet europiane, janëfirmosur nga Gjergj Kastrioti dhe kanëvulën zyrtareme shqiponjën dykrenoreme inicialet D. Al(Dominus Albaniae - Zoti i Albanisë), ose vulën-unazë sekrete, me simbolin mitik të Ledës dhe të Zeusit - mjelmë. Shteti i Gjergj Kastriotit kishte ambasadorët e tij në shtetet e asaj kohe si në Mbreterinë e Napolit, në Venedik, në Raguzë, në Dukatin e Milanos etj.

Gjergj Kastrioti kishte titujt e fisnikërisë arbërore, por mbante dhetitujte dhënë nga Selia e Shenjtë, ngaRepublika e Venedikut dhe Republika e Raguzës, kishte simbolet heraldike të dinastisë Kastrioti (emblemat dhe flamurin) dhe ashtu si familjet fisnike europiane, kishtebibliotekën personaleme dorëshkrimet dhe librat ekohëse natyrisht si i krishterëpraktikant kishte biblën, përmbledhjen e liturgjisë dhe mesharin.

Studiuesi Fotaq Andrea, thekson se së paku, vertetohet se në biblioteken Kastriotiane, ishin katër kodikë te shekullit XV, tre prej të cilëve kanë emblemat heraldike të Kastrioteve dhe i katërti, ivitit 1465, ka portretin me ngjyra dhe më të hershëmin e Gjergj Kastriotit.

Në periudhën e Rilindjes italiane, veprat e artit si pikturat, gravurat,xilografitë, medaljonet, kodikët e ilus-truara me miniatura me ngjyra, dorëshkrimet historike dhe fetare etj, realizoheshin nga artistët me porosi dhe iu dërgoheshin dhurata mbretërve, princave, dozheve, Papëve, kardinaleve dhe fisnikeve. Zakonisht keto vepra dorëzoheshin me ceremoni në pritjet zyrtare, osegjatë festave fetare, ose dërgoheshin me kredencialet, apo me ndihmat materiale dhe financiare. Këto kritere, janë ndjekur dhe për katër kodikët,që i ishin dhuruar Gjergjit.

Kodiku “Benedectina”

Në shekullin XV, kodikunë latinisht “Benedictina - Libri i uratave, i bekimeve”, perdorej si manual lutjesh dhe iu dhurohej fisnikëve nga Selia e Shenjtë, ose nga kardinalët, ose nga ipeshkëvët, ose nga famulltarët.      Historianët Fotaq Andrea dhe Dritan Muka, në monografinë: “Tre libra të bibliotekës Kastriotase në përqasje me heraldikën shqiptare”, botuar nërevisten “Studia Albanica” në vitin 2007, theksojnë se kodiku-dorëshkrim “Benedectina” i realizuar nëvitet 1450 – 1454, i ishte dhuruar dhe bënte pjesë në bibliotekën personale të Gjergj Kastriotit. ^{[1, 2]}

Kodikun “Benedectina”, skriba roman e ka realizuar me një kaligrafi elegante të admirueshme. Në faqen e parë, me lavdet në nder të Virgjereshës Maria, nis shërbesa me lutjen për Zonjën me Krishtin Fëmijë, qëështë prezantuar në miniaturën në krye të faqes.Lutja vazhdon me “Gloria patri et filio et spiritum sancto – Lavdi atit dhe birit dhe shiprtit të shenjtë” dhe perfundon me “Benedictio armorum et Pacem in terris – Bekimi i armëve dhe i Paqes në tokë”, uratë per Gjergjin dhe luftetarët e tij, që po përballonin me guxim sulmet turke.

Kodikun “Benedictina”, ndofta i ishte dhuruar Gjergj Kastriotit nga Papa Nikolla V, ose nga Dozha i Vene-dikut, ashtu si nuk përjashtohet mundësia t’ia ketë dhuruar dhe mbreti Alfonsi V Aragon i Napolit.^[11]

Dihet se në traditën e Rilindjes italiane, dorëshkrimet personalizoheshin duke vënë portretin, ose emblemën heraldike të personit të cilit i dedikohej, ose qëi dhurohej. Kësisoj u veprua me “Librin e uratave”, që iu dhurua Gjergj Kastriotit, si dëshmohet në faqen e parë,ku është pikturuar emblema e Kastriotëve. Në qendër të buzës së poshtëme të kornizes floreale, është pikturuar emblema heraldike e Kastriotit, e mbajtur anash nga dy engjëj. Në gjysmën e djathtë tëskudit të emblemës,është shqiponjadykrenore e vendosurnësfond të artë, siper kayllin me gjashtë cepa në sfond blu me formë trekëndëshi; ndërsa në gjysmen tjetër me sfond blu, është luani në pozicion vertikal, me shpatënnë putrën e djathtëdhe sipër zambakun mbreteror (Fiorde Lise).

Skriba - piktori e ka vendosur emblemën e Kastrioteve brenda një kornize dekorative rrethore, me dy rozeta në pjesën e sipërme dhe e mbajtur anash nga katër engjëj.

Kodiku “Benedictina” ishte pjese e bibliotekes Kastriotase.Koha e realizimit të doreshkrimit, më shumë na sugjeron se mund t’i ishte dhuruar Skenderbeut nga mbreti Alfonsi V Aragon, pas firmosjes në Gaeta më 26 mars 1451, të Paktit të aleancës dhe bashkëpunimit të Mbretërisë së Napolit me Albaninë. ^[12]

Kodiku “Trionfo – Triumfi”, i Françesko Petrarka.

Gjergj Kastrioti u formua si ushtarak në shkollat e Perandorisë Osmane, por njihte dhe historinë, kulturëndhe mitologjinëhelene, ashtu sinjihte mirë historinë dhe letërsinë europiane. Gjergjilexonte veprat e rilindasve italianë, si vertetohet me praninë ne bibliotekën e tij tëdorëshkrimittëvitit 1450,“Trionfo – Triumfi” me këngëdhe soneta tëFrançesko Petrarkës.Në krye të dy faqeve të para tëdorëshkrimit në pergamenë, brenda kornizës floreale, është shkruar titulli i veprës dhe emri i autorit: “Trionfo, del clarissimo poeta mesere Francescho Petrarcha,fiorentino - Triumfi, i poetit të përndritur, i zotit Françesko Petrarka, fiorentinasi”.

Kodiku përmban 140 vargje me soneta dhe këngë të Petrarkës, por ajo çka e bën më interesantekëtë vepër,ështëfakti se nëtëdy faqe e para, janëemblemat heraldike të familjes Kastrioti, çka dëshmojne se ky dorë-shkrim ishtebërë enkas për Gjergj Kastriotin.  Në faqet A dhe B të kodikut, në qendër të buzës së poshtëme të kornizës floreale shumëngjyrëshe, janëemblemat heraldike të Kastriotit, të pikturuara me ngjyra dhe të rrethuarame kurorë dafine dhe me katër rozeta të integruara në pikat kardinale. Kurorat me emblemen e Kastrioteve, mbahen nga katër engjej mbrojtës. Vepra e Françesko Petrarkës “Triumfi” përmban soneta dhe këngë për triumfin e dashurisë, triumfin mbi turpin, triumfin mbi vdekjen, triumfin mbi urinë, triumfin mbi kohën dhe fitimine perjetësisë.^[3]

Kodiku i vitit 1450 “Triumfi” i Françesko Petrarkes, në pronësi të Gjergj Kastriotit, u gjet në Firence në vitin 1910, bashkë me kodikun “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, dorëshkrim i vitit 1465, me autor humanistin fiorentin Andrea Fioko. Të dy kodikët bënin pjesë ne koleksionin e librave dhe dorëshkrimeve antike tëmbledhura në Firence nga Irving Davis dhe Giuseppe Orioli. ^[4]

Kodiku III – Codex Scanderbeg

KodikuIII i shekullit XV, është studiuar nga eruditi Moikom Zeqo, i cili ebotoi në vitin 2005në librin “Codex Scanderbeg”, me nëntitull “Libri i Skënderbeut”.^[5]

Ky kodik përmbanë të dhena mbi artin e luftës, si dhe ilustrime të shumta per llojet e armëve dhe taktikat e

luftimit, që si kuptohet i kanë sherbyer Gjergj Kastriotit si manual instruktiv, për të aplikuar arritjet dhe arma-

timet e kohës, në taktikat e luftimit kundër ushtrisë otomane. Ky kodik është quajtur dhe “Libri i mrekullive”. Origjinali gjendet në Bibliotekën e Waimar-it.^[1]

Kodiku IV - “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”.

Kodiku IVi Gjergj Kastriotitështënjë dorëshkrim i vitit 1465, me titull: “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum- Gjyqtarët dhe priftërinjtë romakë”, me autor humanistin Andrea Domenico Fioccho, i njohur me pseudonimin Lucius Fenestella, emëri i gramatikut antik dhe historianit të periudhës të Tiberit. ^[7]

Kush ishte Andrea Domeniko Fioko?

Andrea Fioko i biri i Domeniko, ulind në Firence në vitin 1400 dhe vdiq në Romë në gusht të vitit 1452,"extra Romanam Curiam". U shkollua në Firence, ku u formua si jurist, historian, humanist dhe shkrimtar.Në vitet 1420 – 1427 ishte mësuesi privat i Françesko De Medici.Në gusht 1430 ishte këshilltari i Kardinalit të Sienës Kondulmer (nipi i Papës Eugjeni IV). Në një letër te Fiokos, rezulton se në vitin 1430, i kishte dedi-kuar kardinalit Kondulmer dorëshkrimin “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum” (Roma, Biblioteca NazionaleSessoriano 286). Në letër, Fioko deklaron se e kishte hartuar veprën, rreth 10 vjet të shkuara, kur ishte ende adoleshent, "admodurn adolescens -kur ishte shumë i ri”. ^[7]

Në vitin 1432 Fioko ishte sekretar apostolik i Papa Eugjeni IV, ndërsa ne 13 nentor 1435 e emëruan noter, sekretar dhe shkrimtar pranë Papës, detyrë që e mbajti deri në fund tëjetës.^[7]

A. Fioko i shkruanteveprat me pseudonimin Lucius Fenestella, ndër ato dhe kodikun “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum”, tëhartuar në vitin 1420. Nga letra e tij rezulton se në vitin 1430, një ekzemplar(kopje) ia dhuroi mededikim kardinalit Klemente Françesko Kondulmer.

Andrea Fioko vdiq në vitin 1452, por dorëshkrimi i tij, u rikopjua nga skriba të tjerë në vitet e më pasme, por per shume vite u konsiderua veper e Lucius Fenestellæ.Ne vitin 1545, Xhilio Gregorio Geraldi zbuloi trukun dhe tregoi se veprat dhe një kod i vjetër me emrin  LuciusFenestellae, nuk i përkisnin atij, por humanistit fiorentin Andrea Domeniko Fioko (Andrea Dominici Fiocchi, Florentini, quos hactenus Lucius Fenestellae falso ad scriptos fuisse constat ….). ^[8]

Edhe pasi u identifiku si autori i vërtetë i kodikut “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum”, botimete para(incunabola) nëVenedik më 1475 dhe në Milano më 1477, u shtypën me emrin Fenestella, madje dhe dhjetra botime të tjera me pas,vazhduanpo me emrin Fenestella, ndërsa në vitin 1561, Aegidio Wijths, për herëtë parë e botoi në Anversa me emrin e Andrea Domenico Fioccho. ^{[8, 9, 10]}

Vepra e Fiokos kishte hapsirë të gjerë formimi historik dhe kulturor për kohën, andaj ishte e preferuar nga fisnikët dhe klerikët, si për perdorim personal, ashtu dhe për t’ua dhuruar miqëve. Për këto motive gjatë shekujve XV – XVII, ky doreshkrim u kopjua, madje u botua një numër i madh në gjuhën latine, ndërsa në vitet 1544 dhe 1547, u perkthye dheu botuanë italisht.^[7]

Kodiku “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum” i Andrea Domeniko Fioko (Lucius Fenestellae) i vitit 1465, u kopjua nga nje skriba roman – prift domenikan, i cili në fund të faqes 32, vendosiportretin me ngjyra të Gjergj Kastriotit si dhe shkroi datën 5 nëntor 1465, kur e përfundoi dorëshkrimin.

Nuk dihet kush e porositi dhe kush ia dhuroi Gjergj Kastriotit këtë dorëshkrim të famshëm.

Shumërrethana historike të kësaj periudhe sugjerojnë se mund t’ia kishte dhururar Papa Pali II, gjatë vizitës të Gjergjit në Vatikan, në dhjetor 1466, ndofta kodikuështëndër dhurata, që i permend Ludwig Von Pastor: “Papa Pali II i akordoi Skenderbeut tituj honorifikë dhe e nderoi me disa dhurata”.

Çfarë përfaqëson dorëshkrimi “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum”?

Dorëshkrimi i humanistit Andrea D. Fioko, i shkruar ne pergamene nga skriba roman ne vitin 1465,eshte me kopertine te forte, me përmasa 30, 2 x 21,6 cm. Kodiku permban 32 fletë, plus dy fletë të bardha në fund të tekstit, pra gjithesej 34 flete. Faqia e pare me 26 rrjeshta të shkruara në brendësi të një kornize floreale, në qendër të buzës së poshtëme ka një miniaturë te vogël në tempera, ku paraqitet skriba - një prift domenikan, që i dorëzon kodikun një fisniku.Ne vazhdim teksti është shkruar në 32 rrjeshta për faqe.Në fund të tekstit në faqen 32 me 14 rrjeshta dhe tëfjales “Finis”, skriba ka shënuar datën 5 nëntor 1465 dhe ka vendosur portretin me ngjyra tëSkënderbeut. Shkrimi është elegant, i stilit të kancelerisë humaniste të kohës.

Nga stili i shkrimit kuptohet se është i njejti skriba, që kopjoi sidorëshkrimin “Saturnalia” të Ambrogio Teodosio Macrobio,tëpërfunduar me 14 gusht1465dhe kodiku “De magistratibus, sacerdotiisque Romano-rum” i Andrea Fioccho - Luccius Fenestella, si shkruhet në faqen e fundit, ështëpërfunduar më 5 nëntor 1465.

Rowan Waston(Kuratori i Muzeumit Victoria&Albert në Londër) shkruansekodiku i Macrobio dhe ai i Fioko, ishin bërë publike para viti 1952 nga antikuari J&J Leighton dhe po atë vit, “Saturnalia” u ble nga

Victoria & Albert Museum, ku ndodhet i kataloguar me skedën: Mss, L. 1796 – 1952.^[13]

Dorëshkrimi antik Saturnalia, vepër me karakter enciklopedik ne 7 vellime, është inspiruar nga festat

Saturnale romake. Nëlibrin I,Makrobiodiskuton rreth kulteve antike italike; në librin II ekspozon thënie dhe sentenca të personave të famshëm; në librat III - VI bashkëbisedon me Publio Virgilio Marone, ndërsa në librin VII, shtjellonEneidën e Virgjilit ne raport me poezinë arkaike latine dhe e mbyll debatin pa pergjigjie me dilemën: “Ka lindur më parë veza, apo pula? - Ovumne prius fuerit an gallina?”

Kodiku Saturnalia i Makrobio ka emblemën e familjes fisnike Mafei, pra ishte në pronësitë tyre. Me qëky doreshkrim është i njekohshëm me kodin e A. Fioko, nuk përjashtohet mundësia, qënjë kopje e Saturnalia t’i ishte dhuruar dhe Gjergj Kastriotit. Ky hamendësim bazohet në miqësinëe Gjergj Kastriotit me Gerardo Mafei, i cili kishte qenë sekretar për katër papët:Papa Nikolla V, Papa Kalisti III, Papa Piu II dhe Papa Pali II. Gjergj Kastrioti kishte raporte miqësie me Gerardo Mafein, çka sugjeron se këto kodikë mund t’i ishin dhuruar nga Papët, nëpërmjet sekretarit besnik, ose dhe nga vetëGherardo Maffei, si kuptohet nga vlerësimet që i bënë Skenderbeut, i biri Rafaele Maffei, në veprën e tij “Comentari”.

Kodiku “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum - Gjyqtarët dhe priftërinjtë romanë” i vitit 1465, me autorAndrea D. Fioko,është një vepër erudite, ku prezantohen rendet fetare dhe gjyqësore të Romës antike, lindja dhe funksionimi i tyre, detyrat dhe raportet e ndërsjellta mes funksionarve të ndryshëm të antikitetit. Fioko shkruan për mbretërit, senatorët,tribunët, pretorët, prefektet, kuestorët, prokuratorët, dikatorët, konsujt, legatët, gjykatësit, shkruan për centurionët, per ushtarakët e shquar, për hyjnitëe Romës pagane, për prifterinjt paganë,per priftërinjt e krishtere dhe për Pontifikatin etj. Në pjesën e fundit “De literis antiqui”,dedikuar filologut dhe gramatikut romak Marko Valerio Probo, jep të dhëna mbi epigrafinë, për autorët dhe veprat e artit lapidaresk romak. ^[7]

Kuptohet se Andrea Fioko ishte i inspiruar ngagramatiku Valerio Probo i cili shkruante histori antike, me synim të mos harrohej nga romanët pasardhës, andaj kodiku “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”i pasur me histori të zgjedhuratë lashtësisë, preferohej dhe kerkohej nga fisnikët e kohës. Ishteperiudha e lulëzimit të rilindjes europiane, e ripërteritjes të traditave dhe zakoneve parakristiane. Në ato vite evokohej lavdia e antikitetit, e idealizuar dhe e përhapur nga humanistëte mesjetës eurpiane, ku bënin pjese e u shquan dhe humanistët arbëror si Leonik Tomeo, Marin Barleci, Marin Beçikemi, Mikel Marulo Tarkiniota etj.

Vështrim i shkurtër historik idorëshkrimit të Andrea D. Fioko.

Kodiku i Andrea Fioko dhe të tjerët pjesë e invetarit të bibliotekës Kastriotase, pas vdekjes të Skenderbeut, Andronika Arianiti Kastrioti i mblodhi dhe i solli në Itali, bashkë me shumë objekte te tjera si perkrenaren,shpatat, medaljonet, parzëmoret dhe veshjet, i moriqë te mos përdhoseshin nga turqit, por dhe si kujtime për të birin dhe pasuesit dhe mbi të gjitha si dëshmi historike të çmuara për bëmat e Kryetrimit të Arbërisë.

Në shekujt XVI – XVIII, me sa kuptohet, pasardhësit e familjes Kastrioti, këto objekte me vlera,filluan t’ia shesin muzeumeve dhe koleksionistëve private.

Një pjesë e këtyre objekteve, si portreti i hershëm dhe medaljonet e Gjergj Kastriotit përfunduan në muzeun e famshëm të Paolo Xhiovio.Duka i Urbinos bleu përkrenaren dhe shpatat e Skenderbeut dhe më pas ia shiti Dukës Ferdinand i Austrisë. Koleksionistët e antikuarit Galletti i Firences blenëkodikët dhe librat, që dikur ishin në pronësi të Gjergj Kastriotit etj. ^[17]

Kodiku i A. D. Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, u bë i njohur në vitin 1910, si pjesë e koleksionit të dorëshkrimeve dhe librave antike të mbledhura ngaIrving Davis dhe Xhiusepe Orioli. ^[4]

Ilia Karanxha shkruanse kodiku i Andrea Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, në vitin 1952u përfshi në katalogun Nr 9 - New Series; London Nr 789, i Shtepisë të Antikuareve J&J Leighton.^[13]

Më 11 dhjetor 1961, I. Davis, kodikun e Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, e depozitoipër shitje,në Shtëpinë e Ankandit“Sotheby's auctions”, me seli historike në New Bond Street, Londër.

John Irving Davis (1885 – 1967) koleksionist dhe tregëtar librash, në vitet 1910 – 1911 shkoi në Firence, ku në bashkpunimin me botuesin fiorentin Giuseppe “Pino” Orioli (1884 – 1942), blenë dhe krijuan nje kolek-sion të pasur me libra te rrallë dhe me dorëshkrime antike. Në gjurmim të veprave antike nëdyqanin “Galletti” (ex-Galletti collection, Florence), gjetën dhe blenë dy dorëshkrime të shekullit XV, kodikun e Andrea D. Fioko“De romanorum magistratibus” dhe dorëshkrimin me “Sonetti e canzoni” të Françesko Petrarkës. ^[4]

Në vitin 1913 Davis dhe Orioli u kthyen në Londër, ku hapën një librari të vogël në Museum Street Nr 24, ku shisnin libra dhe dorëshkrime antike. Pas disa vitesh hapen një shtëpi botuese, që u bë e famëshme në Angli.

Pas luftës I botërore, Orioli u kthye në Itali, ku vazhdoi aktivitetin si botues, ndërsa Davis iu dedikua sis-

temimit të katalogeve me librat dhe dorëshkrimet e blera në Itali, të cilat i botoi periodikisht me emrin e përbashkët Davis & Orioli, madje dhe pasi vdiq Oriolo.Katalogu i fundit me numer 170, u botua ne vitin 1965, ndërsa pas vdekjes dhe të Davis, koleksioni u administrua nga i biri Davis Junior dhe Hellmut Feisenberger

(1909-1999), të cilët i dërguan nështyp dhe katalogët e tjerë, që kishin mbetur pa u botuar.^[16]

Në vepren e Davis & Orioli: “Rare Books and Early MSS”,i botuar në Londër në vitin 1962, në të njejtën skedë përfshinë tëdy kodikët:“De romanorum magistratibus” i Andrea Domeniko Fioko – Lucius Fenestellæ dhe “Sonetti e canzoni” i Françesko Petrarkës.

Të dy kodikët se bashku kishin 56 faqe, ishin shkruarnë pergamene dheme ilustrime me ngjyra. Vëllimi me dorëshkrime ishte 21. 5 cm i gjërë, i kataloguar ngaShtëpia e Ankandit - “Sotheby's auctions”, nëartikullin me numër 183 dheme çmim fiks 750 £ (2250 $).^[4]Skeda e dy kodikëve prezantohet me këto të dhëna: ^[4]

London, Davis & Orioli, [1962]

(21.5 cm), 56 (2) pp., illustrations. 183 items; priced. Self-wrappers. - Includes (item 43, £ 750) a

15th century Italian manuscript of Andrea Domenico Fiocco, “De romanorum magistratibus”

(ex-Sotheby’s, 11 December 1961, lot 170; sold to Curt H. Reisinger, 1962.

Presented by Reisinger to Harvard, now Houghton Library, MS Typ 0496.

Item 79 is a large illuminated manuscript on vellum of Petrarch’s “Sonetti e canzoni”

(ex-Galletti collection, Florence).

Në skedë shkruhet se kodiku i shekullit XV “De Romanorum magistratibus...”, veper e italianit Andrea Domeniko Fioko,me numër rendor 43 dhe me 34 faqe, ishte vënë në shitje më 11 dhjetor 1961nga Shtëpia e Ankandit “Sotheby's auctions”, me numërserie 170, me çmim fiks, i blerë në vitin 1962 nga Kurt H. Reisinger, i cili e dorëzoi në Harvard University - Houghton Library, ku nodhet i kataloguar me skedën MS Typ 0496.

Davis shkruan sebashkë me kodikun e Fioko ishte dhe kodiku numër 79, dorëshkrimime 22 faqe pergamene dhe me ilustrime i Françesko Petrarkës “Sonetti e canzoni”. ^[4]

Këto dy kodikeu shitën në vitin 1962 por nuk ka informacion në se u blenë të dy se bashku, ndërsa dihet se Reisnger bleu kodikun e Fioko “De Romanorum magistratibus ...”

Skeda e shitjes në ankand e kodikut “De Romanorum magistratibus”, e humanistit Andrea Fioko.

Në maj të vitit 2007, antikuari Dritan Muka, e bëri publike skedën dhe historikun e shitjes në ankand të

kodikut të Andrea Fioko, të shoqeruar me përshkrimin sipas katalogut.^[1]Skeda e kodikut të Fioko përmban te dhenat teknike të dorëshkrimit dhe një shkurtimore historike për Gjergj Kastriotin Skenderbeun, të formuluar nga kuratorët e ankandit. Skeda e kodikut të Fioko me Nr 43 për ankandin, ishte shtypur ne Angli nga Robert SOCKWELL L.TD, 5 – 13 Baden Place, London dhe e botuar nga Davis & Orioli, 20 New End London, N.W.3. ^[17]Kodiku i Fioko iu prezantua publikut me titullin parësor:

Portrait of Scanderbeg in a Humanistic Manuscript

43. Fiocchi (A. D) De Magistratibus Romanorum   750 £

Kodiku theksonnë plan të parë:“Portreti i Skenderbeut në një dorëshkrim humanistik”, me nëntitullin 43 Fiocchi (A. D), autorii dorëshkrimit“De Magistratibus Romanorum”. Si kuptohet,kjo mënyrëprezantimi u bë për faktin, sepse kodiku numër 43, me portretin e Gjergj Kastriotit ishte i veçantë dhe ndryshe nga shumë kodikë të tjerë tëAndrea Fioko–Luccio Fenestella, që ndodhen në biblioteka dhe në koleksione të shumta private italiane dhe të huaja.^{[10, 18]}

Në fillim të skedës shkruhet: “Dorëshkrimi me 32 fletë në pergamenë 300 x 200 mm, me dy fletë të bardha në fund, i shkruar nga nje skriba roman, i cili ka shkruar dhe ‘Saturnalia Macrobius’, që ndodhet nëVictoria & Albert Museum. Ky dorëshkrim ishte përfunduar më 14 gusht 1465, ndërsa doreshkrimi i jonëështë i datës

5 nëntor 1465. Shkrimi është elegant humanistik”.

Në paragrafin “Decoration – ilustrime” theksohet: “Faqia e parëështë e rrethuar me një kornizë dekora-tive me ornamente degëzimesh ngjyrë të bardhe dhe me gjethe pjergulle, ndërsa në qendër të buzës së poshtëme të kornizës floreale,është miniaturae një prift domenikan, që i dorëzon kodikun një fisniku me moshë të re. Në fund te tekstit, në një kurorë rrethore, është portreti i hershem i Skenderbeut, patrioiti albanez, i cili vdiq në vitin 1467”.

Në paragrafin “Text – teksti” shkruhet: “Teksti i këtij dorëshkrimi, për herë të parë u bë i njohur në një katalog të Leighton. Kodiku ështe shkruar para vitit 1443 nga humanisti Domenico Fiocchi, benimaini i Chrysoloras.Këtë veper ia dedikoi kardinalit Branda Castiglioni (Kastlioni), i cili vdiq në fillim të njejtit vit. Fioko e ka shkruar këtë vepër nën emrin Fenestella. Për herë të parë u shtyp në Milano në vitin 1477”.

Në paragrafin “The miniatures – miniaturat”shkruhet: “Miniatura e parë, e ndriçuar lehtësisht, prezanton një skriba duke i dhuruar dorëshkrimin padroni të tij, i cili ka shumë mundësi të jetë Skenderbeu. Në fund të ketij doreshkrimi, ështëminiatura me portretine Gjergj Kastriotit, i njohuri Skenderbeu, i cili në vitin 1465 shkoi në Rome, t’i kërkoi Papës ndihma për të luftuar turqit. Inicialet E. V mund të jenë Epirota Victor, por mund të jenë dhe inicialet e artistit që e realizoi miniaturën. Miniatura mund të jetë kopje e një portreti kontemporan, pra kur Gjergji ishte gjallë. Praktikisht, portreti në miniaturë është identik me ksilografine e mirenjohur të protretit të Skenderbeut në veprën e Marin Barletit “Historia de vita et Gestis Scanderbegi...”, botuar rreth vititi 1510. Ështërealizuar në pergamenë të vjetër. Shih riprodhimin në kopertinën e pasme”.

Komente rreth disa të dhenave tëpasakta nëskedën e ankandit të vitit 1962.

Prezantimi në ankand me titullin intrigues:“Portreti i Skenderbeut në një dorëshkrim humanistik”, i kodikut të Andrea Fioko “De Magistratibus Romanorum...”, sigurisht ështe qëllimisht per te nxitur interesin e historianëve dhe koleksionistëve, pasi Skenderbeu ishte figurë e shquar historike e njohur dhe e vlerësuar, andaj dhe Kurt Resinger nuk hezitoi ta blejë dorëshkrimin e shekullit XV. Duke e vënë në krye emrin e Skenderbeut, kuratorët e ankandit ia rritën rëndësinë dhe vlerat kodikut “De Magistratibus Romanorum...”

Në skedëështë shkruar: ”Gjergj Kastrioti vdiq ne vitin 1467”. Hartuesi i skedës ka vënëvitin 1467, bazuar në literaturën historike të konsultuar, por si shkruan Ludwig von Pastori, në fund të shekullit XV ishin dy grupe kronistësh, një pjesëe vogël shkruanin se Gjergj Kastrioti vdiq në dhjetor të vitit 1467, ndërsa shumica saktësonin 17 janarin e vitit 1468, duke preçizuar se e varrosën në katedralen e Shen Nikollës në Lezhë, qytet, që asi kohe ishte nëzotërim të Venedikut.

Ne paragrafin e dyte theksohet se kjo veper e humanistit Domenico Fiocchi, ishte shkruar para vitit 1443

dhe dedikuar kardinalit Branda Kastlioni, çka dëshmon se ekzistonin disa ekzemplare riprodhimi të kodikut,

pasi dihet se Fioko, dorëshkrimin e parë ia kishte dhuruar kardinalit te Sienës Kondulmer që në vitin 1430. Nga këto të dhena, kuptohet se skriba – prifti domenikan, kishte kopjuar kodikun që posedonte kardinali Kastilione, të cilin e “personalizoi” duke i shtuar portretin e Gjergj Kastriotit në faqen e fundit, çka  konfirmon faktin se ky kodik u shkrua posaçërisht për Skenderbeun.

Në skedë shkruhet se dorëshkrimi i Andrea Fioko u shtyp libër për herë të parë në Milano në vitin 1477, ndërsa botimi i parë (incunabola) u realizua në Venecia në vitin 1475.

Nëskede shkruhet “Miniatura e parë ... prezanton një skriba duke i dhuruar dorëshkrimin padronit të tij,

i cili ka shumë mundesi të jetë Skenderbeu”.Nga verifikimi ivemendshëm miniaturës, kuptohet se skriba - prifti domenikan, ia dorëzon kodikun një fisniku me moshë të re, që nuk ka ngjashmëri me Skenderbeun. Nëse do të ishte e vertetë se ia dorëzonte Skenderbeut, sigurisht skriba do ta kishte pikturuar portretine tij, ashtu si e kishte pikturuar nëfaqen e fundit të kodikut.

Hartuesi i skedes thotë:“Skenderbeu shkoi ne Romë në vitin 1465...” Kjo është një tjetër pasaktësi e tekstit të skedës, pasi Gjergj Kastrioti ate vit nuk dolijasht Arberisë. Gjergj Kastriotishkoi në Napoli më14 prille 1464, ku beri betimin para mbretit Ferdinandi I i Napolit, për të marrë të drejtën e feudatarit tëtrojeve të Monte Sant Angelo dhe San Giovani Rotondo, që u banuan nga arbëroret, ish ushtarët e Skenderbeut^[11], ndërsa në dhjetor të vitit 1466 shkoi në Rome, ku takoi dhe Papa Palin II, pra një viti pasi u shkrua kodiku.

Në skedë shkruhet: “Portreti në miniaturë është identik me ksilografinë e njohur të protretit të Skenderbeut në veprën e Marin Barletit “Historia de vita et Gestis Scanderbegi... botuar rreth vititi 1510”. Në fakt është e kundërta, portreti në ksilografi në veprën e Barlecit, është 45 vjet mëi vonshëm dhe pa dyshimështëripro-dhuar sipas portretit në miniaturën e kodikut të Fiokos, i vitit 1465.

Portreti i Gjergj Kastriotit në kodikun e vititi 1465: “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum” i Andrea Domenico Fioccho - Luccius Fenestella.

Portreti i Gjergj Kastriotit në miniaturën e dorëshkrimit të Fiokos, i përket viteve kur Gjergji ishte ende në jetëdhe luftonte heroikisht kundër hordhive osmane.

Piktori e prezanton Gjergj Kastriotin në profil majtas (si prezantoheshin mbretërit), hundëshkabë, me vështrim të përqëndruar, me mustaqet dhe mjekrën të thinjur të gjatë, me berretën alla-Karamanjola me ngjyrë skarlat, e ulur mbi sy, ndërsa poshtë nën berretë, shihet buza e kapuçit të bardhë. Gjergji mban veshur mantel ngjyrë të kuqe të purpurtë, me zbukurime floreale ngjyrë të verdhë (të artë), mes të cileve shihen dhe zambakët mbreteror (Fior de Lise).

Kurt H. Reisinger, gjatë prezantimit të kodit të A. D. Fioccho në bibliotekën e Universitetit të Harvardit, krahas evidencimit të cilësisë të doreshkrimit, komentoi dhe portretin e Gjergj Kastriotit, të cilin e konsideroi: “Punim artistik i hollë, elegant me gusto të veçantë”. ^[1]

Sfondi i miniaturës është ngjyrë blu. Portretit është i rrethuar me kurorë gjethe dafine, njëlloj si medaljoni Nr. 66 i prodhuar në Romë para vitit 1465. Pjesa anësore e miniaturës është e zbukuruar me një kornizë me vizatime floreale shumëngjyrëshe me degëzime elegante dhe gjethe pjergulle ngjyrë të bardhe, të vendosura

në sfond blu. Në brendësi të kornizës floreale, eshte vizatuar dhe ndonjë zambaki bardhë me tre petale.

Në sfondin blu të miniaturës, janë dy monograma E dhe V, që sipas Reisinger janë inicialet Epirota Victor (Epiroti fitimtar), madje ai thotë, ndofta janë inicialet e emrit dhe mbiemrit të autorit te miniatures, ^[15]ndërsa Ilia S. Karanxha sugjeron se inicialet E dhe V janë Epirotarum Vicecomes (Konti i Epirotëve). ^[13]

Rreth dorëshkrimit “De Romanorum Magistratibus” te Fiokos dhe per portretin e Gjergj Kastriotit, ka pak studime dhe ato kryesisht janë pëqëndruar rreth aspekteve bibliografike, përshkrimit fizik, historikut të kodit

dheanalizave në kontekstin e përgjithshëm të ikonografisë dhe historiografisë skënderbeiane.

Historiografia shqiptare, qe mbeshteste mendimin se portreti origjinal i Skenderbeut ishte ksilografia ne veprën e Marin Barlecit,^[19]u befasua nga zbulimi iportretit me të hershëm i Skënderbeuttë vitit 1465dhe ndonëse me vonesë, filloi gradualisht të familjarizohet dhe ta analizoi këtë portret.

Për lexuesin shqiptar, njoftimin e parë të pranisë të portretit të Gjergj Kastriotit në kodikun e Fiokos, e dha

prof. Shaban Sinani, në veprën “Beratinus”, botuar në vitin 2004.^[21]

Më 2005, Prof. Kaliopi Naska në “Revista Ushtarake” botoi shkrimin “Si u gjet thesari i Drishtit?”, ku vinte në dukje praninë e kodikut “De Romanorum Magistratibus” dhe dy ilustrimet e këtij kodiku, njëri prej të cilëve, theksonte ajo me të drejtë,është “portreti më i hershëm i njohur gjer më sot i Gjergj Kastriotit”.^[22]

Në maj 2007, antikuari Dritan Muka në Kanada,publikoi historikun e shitjes së këtij kodiku, të shoqëruarme njëpërshkrim tëhollësishëm sipas katalogut tëDavies&Orioli “Rare books and early Mss”, London 1962, duke theksuar praninë e miniaturës me portretin e Gjergj Kastriotit të vitit 1465. ^[1]

Disa vite më pas, studiuesi i apasionuar Ilia Karanxha,e dha të plotë tablonë sinoptike të portretit origjinal të Gjergj Kastriotit, si dhe përqasjen e tij me portretet e tjera më të herëshme, të njohur deri më sot. ^{[14, 15]}

Studiuesi Ilia Karanxha ka meritat se me studimin për portretin e Gjergj Kastriotit në dorëshkrimin eFioko, theksoi se piknisja e ikonografisë Skenderbeiane nuk është viti 1510 me veprën e Marin Barlecit “De Vita et Gestis Scanderbei...”, por viti 1465, me portretin në miniaturë te Gjergj Kastriotit në kodikun e A. Fioko. ^[14]

Portretin në ksilografi të Gjergj Kastriotit në vepren e Barlecit, Ilia Karanxha e analizon me përparësi në veprën “Barleti apo Beçikemi – një pështjellim në shkencën shqiptare”, Tiranë 2010. ^[14]Karanxha shkruan se portreti i Skenderbeut në vepren e Barlecit, me autor ksilografistin fiorentin Lukantonio Degli Uberti, mori karakterin e portretit zyrtar, madje u konsiderua portret autentik enë shekujt XVI – XVII,shërbeu si gjenerues i ikonografisë kastriotiane për shumëpiktorë, grafistë dhe ksilografistë të asaj periudhe, por dhe nëshekujt e më vonshëm. Ndonëse shumë historiane, mes tyre shumë shqiptarë e kanë konsideruar portretorigjinal^[13], në fakt ishte riprodhim i portretit në miniaturën e kodikut të Fioko, i realizuar 45 vjet mëherët.Krahas faktorit kohë, sepse është 45 vjet me i vonshem, ka shumë argumentaqëvertetojnë se portreti i Skenderbeut në veprën e Barlecit, është riprodhim i portretit në miniaturën e vitit 1465. Krahas ngjashmërisëtë tipareve fizionomike, tëformës së njejtë tëberretës alla-Karamanjola, mjekrës së gjatë të derdhur etj, autori i ksilografisë ka kopjuar besnikërisht dekoracionet floreale të mantelit të Gjergjit në miniaturë. Vizatimet e spikatura te ksilografisë jane identike me tëmantelit të purpurtë te miniatures me ngjyra të kodikut të Fiokos.

Portreti i Skenderbeut në kodikun e Fioko te vitit 1465, e detyroi historiografinë shqiptare dhe atë botërore ta ndryshojnë opinionin dhe ta konsiderojne origjinal portretin e miniaturëstë vitit 1465

Ne vitin 2018, studiuesi kompetent, historiani Fotaq Andrea avancon në vleresimet për portretin në miniaturën e Fiokos, duke theksuar:“Dorëshkrimi i A. Fioko i vitit 1465, përmban dy ilustrime domethënëse me tematikë arbërore, sepse fillon me miniaturën e një prifti dominikan, që i dorëzon kodikun një fisniku arbëror dhe mbyllet me më të famshmin dhe më të parin portret të Skënderbeut.”^[2]

Kush ishte piktori i portretit të Gjergj Kastriotitnë miniaturën e kodikut të vitit 1465 ?

Dorërshkrimi i kodikut “De Romanorum Magistratibus...”i Andrea Fioko i vitit 1465, pa dyshim përmban një portret të hershëm të Skënderbeut, por mbeten pa u zgjidhur dilemat: kush ishte autori, në ç’vit e realizoi

portretin, a është kyportretiautentik i Gjergj Kastriotit, apo kopje e ndonjë protreti të më hershëm?

Mendoj se portreti i Gjergj Kastriotit në miniaturën e kodikuttë Andrea Fioko, nuk është i pari, por kopjee një portreti të më hershëm, te cilin skriba i kodikut - prifti domenikan (ndofta arbër), e njihte atë portret dhe e riprodhoi me mjeshtëri, cilësi dhe elegancë në dorëshkrimin e tij të përfunduar me 5 nëntor 1465.

Që kanë ekzistuar portrete të më herëshme të Gjergj Kastriotit, nuk ka dyshime, pasi vertetohet me faktet e prodhimit të disa medaljoneve me portretin e Gjergjit, si medaljonet e viteve 1449, 1451, 1461, të konsideruar vepra te Pisanllo-s,si dhe dy medaljonete prodhuar në Veneciadhe në Romë në vitet 1461 – 1466.

Dihet se për prodhimin e medaljoneve ishte e domozdoshme skica e portretit tëGjergj Kastriotit, por ende nuk i njohim autorët, kush ishin piktorët, qe realizuan skicat e portretit të tij në vitet 1449, 1451, 1461, 1464 ?

Është fakt, se në medaljonet nr 66 dhe nr 67 (prodhime të viteve 1464 - 1466),portreti i Gjergj Kastriotit ështëshumëi ngjashëm me portretin në miniaturën e dorëshkrimitte Fioko-s te vitit 1465, çka dëshmonse portreti ne miniature, eshte kopje e një portreti mëtë hershëm dhe autentik të Gjergj Kastriotit, mbi bazën e të cilit ishin prodhuar medaljonet. Krahas portretit në medaljone, ne shekullin XV kishte dhe portrete tërealizuar nga piktorë të shquar të rilindjes italiane si Xhiani Bellini, apo Alesso Baldovinetti, ndërsa në shekujt XVI – XVIII vërshuan me qindra portrete të Gjergj Kastriotit.

Studiuesi Fotaq Andrea dëshmon se një portret më i hershëm i Skënderbeut ishte i kataloguar nga “The Athenaeum - a journal of literature, NR 3066, 31 july 1886, f. 130”, ku vihet në dukje: “Portret i Skënderbeut nga Alesso Baldovinetti” (1425-1499), piktor i rilindjes italiane, bashkëkohës i Xh. Bellini dhe A. Pisano^[21]. Portreti i humbur i Baldovinetit, ashtu si dhe shumë të tjerë, që kanë mbetur “të inventarizuara në kartë”, porende të pa zbuluar, portrete të tjerë që kanë mbetur “fshehur” nëarkivat e koleksionistëve privatë, përbëjnë  një potencial artistik të pa eksploruar, qësugjeron të zgjerohen dhe të intensifikohen kërkimet, që të dalin në dritëdhe portrete të tjerë të Gjergj Kastriotit Skenderbeut.Këtë opinion e shpreh dhe Kurt Reisinger, i cili thekson: “Miniatura e Skënderbeut, mund të jetë kopje e një portreti kontemporan, kur Gjergji ishte gjallë”.

Një nga enigmat me intriguese, që ka nxitur kuriozitetin dhe interesimin e historianëve dhe të kritikëve të artit, është hamendësimi i ekzistencëssë herëshme e portretit të Gjergj Kastriotit me autor piktorin e famshëm Giani Bellini. Krahas të dhënave orientuese indirekte të Giorgio Vasari ^[23] edhe Paolo Xhiovio, në veprën “Commentarii delle cose de Turchi, con gli fatti et la vita di Scanderbeg”, botim i vitit 1539 shkruan: “Kam parë se princat e familjes të Gjergj Kastriotit, që janë transferuar në Pulje, kanë të njëjtin tip bukurie, si shihej qartë, kur i ballafaqoja me portretin, që kam në muzee në mënyrë të veçantë tek Ferrando stërnipi i tij, Markezi i Sant Anxhelos, kur ai komandonte pararojën e ushtrisë, i cili vdiq në ditët e betejës të Pavisë ”.

Xhiovo tregon se e posedonte portretin e Gjergj Kastriotit, rreth 25 vjet para se ta riprodhonin Kristofano Altissimo (1562) dhe Tobias Stimmer (1563), rreth 30 vjet para dy piktorëve austriakë (1579 - 1580).^[26]

Nga këto dëshmi të Paolo Xhiovio, rezulton se në koleksionin e tij ishte dhe portreti i Gjergj Kastriotit, por nuk thotë cili ishte autori i portretit, ndërkohë që shumica e kritikëvetë artit theksojnë se ishte vepër e Bellinit.Gjithashtu dhe Frederick Kenner thekson se, portreti i parë i Gjergj Kastriotit është vepër e piktorit italian Xh. Bellini (1429 – 1507), i cili e kishte realizuar në vitin 1463, me kërkesën e autoriteteve venedikase, me rastin ceremonisë të shpalljes Qytetar Nderi të djalit të tij Gjoni II Kastrioti. ^[27]

Në shekullin XV, jeta dhe vepra e Princit Gjergj Kastriotit – Zoti i Albanisë, ishte e pasqyruar në artin e rilindjes europiane me medaljonet, me portretet, me skicat, me grafikat, me ksilografitë, me kodikëdhe me doreshkrime, që në veçantidhe në tërësinë e tyre, janë vlera të çmuara të historisë dhe kulturës së kombit tonë.