Kulturë
Resmi Osmani: Zonja çame nga Parga
E shtune, 07.12.2019, 10:10 AM
ZONJA ÇAME NGA PARGA
Nga
Resmi Osmani
Shkrimtari
Enver Kushi, e mbajti gjat në laboratorin e tij krijues novelën “Zonja nga
Parga”. Ne që e dinim se ishte duke e shkruar, e nxitëm shpesh që ta
përfundonte, por ai s’u ngut. Kur u bind se ia kishte arritur asaj që kishte
synuar, dhe pasi voli edhe gjykimin e disa kolegëve, i reflektoi dhe e
publikoi. Novela, me kopertinën e punuar mjeshtërisht nga piktorja Entela
Kasëmi-Beati, u paraqit në stendën e “Albas”në panairin e librit.
Sapo
shfletojmë librin, në faqen e dytë ,
lexojmë: “Ky është një libër i jashtëzakonshëm i Enver Kushit”.
Nënshkruar,Moikom Zeqo. Një fjali,
sintezë, e këtij mjeshtri të madh të letrave shqipe, që ia përcjell librin
lexuesit,na bën të mendojmë. Flet më shumë se çdo parathënie dhe na e bën të
vështirë ne të tjerëve, pas leximit të nxjerim në relief gjithë ato vlera të
qënësishme, që e bëjnë novelën e Enver
Kushit, një krijim të jashtëzakonshëm. Ku ta kërkojmë të jashtëzakonshmen?
Ajo
gjendet në çdo fjali, me bukurinë e fjalëve, që vargëzohen në indin e rrëfimit,
si ca margaritarë rrëzëllitës; në thurjen elegante dhe zgjedhjen kompozicionale, si një arkitekturë moderne,
të ngjeshur e plot mendim; bukurinë e rrëfimit, herë në vetë të parë e herë të
dytë, si një bisedë e qetë dhe e shtruar, pavarësisht nga forca e brendshme që
ngërthen, që ngjall përfytyrimin, imazhet, emocione dhe tronditje shpirtërore
si tëishim pjesëmarrës në ngjarje; humanizmin dhe vlerat thellësisht njerëzore,
në kontrast me egërsinë, shtazërinë dhe barbarinë zerviste. Keqardhjen e thellë
dhe ndjeshmërinë për vuajtjet, pësimet, në kohën, parakohën dhe paskohën, të
pleksura e të lidhura në zinxhirin e ngjarjeve tronditëse, që kanë zënë vend në
kujtesën e kësaj Zonje, të shndrruar në një monument dhimbjeje, që koha nuk ka
mundur t’i shlyejë. Në ndikimin psikologjik dhe traumën njerëzore të një
shpirti të brishtë, të dëlirë e të pafajshëm, që përdhunimi dhe egërsia
çnjerëzore, lenë vulën e tyre të përjetshme.
Gjithë
këto lexuesi i gjen në novelë, të shprehura me magjinë e artit fin,të
latuar, delikat, me brishtësinë e një shpirti të një vashe në
prag të jetës, por edhe të një zonje që ka përshkuar rrugën e jetës plot
tallaze dhe ka mbrritur në limanin e fund të saj. Përsa arrij të kuptoj dhe
ndjej nga leximi, janë këto vlera autoriale të talentit rrëfimtar, që e bëjnë
të besueshme thënien se : ” Ky është një libër i jashtëzakonshëm i Enver
Kushit” dhe do të shtoja një vlerë e shtuar e letërsisë shqipe të këtij viti,
dhe jo vetëm, që do t’i qëndrojë gjatë kohës.
Pak
histori. Është e nevojshme, që lexuesi ta kuptojë më mirë novelën. Epiri dhe
Çamëria (Thesprotia) në përbërje të tij,që s’ka qënë asnjë herë tokë greke, pas
shpalljes së shtetit grek, dhe famëkeqes “Megaliidea” kanë qënë në lakmi për ti
përfshirë brenda shtetit helen. Në vitin 1881, Çamërisë iu shkëput Arta. Në
vitin 1913, Çamëria ju dhurua Greqisë nga Fuqitë e Mëdha. Në banorët e
çamërisë, ruhej kombësia, gjuha dhe atdhedashuria. Nga nacionalizmi shovinist
grek, që nuk i pranon apo njeh minoritetet etnike,(edhe në ditët tona) kjo
popullatë shihej si mish i huaj në trupin e shtetit të tyre. Një pjesë e
popullatës, si gjoja turq për shkak të fesë, u këmbye në vitet 20-të të
shëkullit të shkuar me grekët e Azisë së Vogël.Për pjesën tjetër, në fund të
Luftes së Dytë Botërore, duke nisur nga 27 qershori 1944, në qytetin e
Paramithisë dhe rrethinat,e më pas në Filat, Pargë, Gumenicë etj. gjenerali famëkeq gjakatar Napoleon Zerva,
nisi spastrimin etnik nëpërmjet një terrori të paparë, pjesë e të cilit qenë
edhe përdhunimet e vajzave dhe grave të reja. Njihen rastet, kur oficerë apo
ushtarë grekë, i detyruan vajzat çame të martoheshin me ta. Vrasje pa dallim,
shkatrrimet e djegiet, ishin pjesë e terrorit, i cili nuk u ndal deri në
shkurt-mars 1945, kur e tërë popullata myslymane e çamërisë u shpërngul dhunshëm
në dheun mëmë, Shqipëri.
E
gjitha kjo, gjasme se ata ishn bashkpuntorë të gjermanëve, por në të vërtetë pse ishin shqiptarë dhe myslymanë.
Le
të kthehemi te novela. Gazetari grek nga Athina,ka dijeni që në qytetin e
Pargës jeton një Zonjë Çame, e mbetur aty nga vjeshta e largët e vitit 1944, e
martuar me një ushtar grek, e cila ka një histori të dhimbshme . Pas lidhjeve
telefonike, gazetari i bindur edhe pas të thënave të historianëve, se në Çamëri
ka patur spastrim etnik dhe në atë krahinë është kryer një krim, se shumë
histori janë varrosur nën dhe, e të tjerat rrëfehen nga të tjerë të shpërngulur
në Shqipëri, niset për në Pargë për ta intervistuar dhe për të shkruar disa
reportazhe për Epirin. Këtu nis rrëfimi i novelës. Në udhëtim, hyrja në
Epir,Arta, Preveza e mbrritja në Pargë, gazetari vren se ka hyrë në një tokë
disi ndryshe nga ajo helene. Një tokë mitike ku gjendet orakulli pellasgjik i
Dodonës, më i lashtë se ai i Delfit, ku rrjedh lumi Akeron me tempullin e
Nekromantisë, ku drita e diellit dhe bardhësia e hapësirës mbi qytetet dhe
kodrat me ullinj, ishin si ca ëndrra që shihen në agim.Ku edhe deti edhe qielli
janë të tjetërsojta. Kudo edhe në Pargë e njëjta dritë, por që këtu dukej sikur
vinte jo nga dielli por nga deti. Parga, qyteti ku jetonte zonja, ishte në
shoqërinë e përjetshme të detit dhe asaj drite dimër-verë.Këtu edhe këngët dhe
meloditë “Çamiko”ishin te tjetërsojta,plot burrëri dhe levendëri.
Ai
po vinte për të zgjuar të kaluarën e dhimbshme të një shpirti që ishte ende
gjallë. Në udhën e kalldrëmtë, iu duk se shfaqeshin ca hije, si shpirtëra, që
vinin nga e kaluara jo shumë e largët, dhe aty-këtu, ca shtëpi gjysmë të
rrënuara e të pakujdesura, si gjurmë të asaj që kishte përjetuar ky qytet nga
braktisja e banorëve të tij. Pas këtyre
impresioneve, arrin në shtëpinë e zonjës nga Parga.
Po
kush është zonja nga? Drita, e bukur si emëri, bukuriçame, vashë, nga një
familje e nderuar dhe e fisme qytetare çame, që sapo kishte shkelur në të
gjashtëmbëdhjetin vit të jetës. E lumtur,plot ëndrra dhe dëshira vajzërore, që
jetonte midis dashurisë së familjes : gjyshërve, prindërve, vëllait dhe motrës,
që e donin dhe i donte shumë . Rasti fatal e solli, që kur Parga u masakrua dhe
popullata u detyrua të merrte arratinë, ajo të mos ndodhej në shtëpi, kishte
shkuar te ca miq të familjes në Rrapez. Kur u kthye, shtëpinë e gjeti bosh.As e
kuptonte as e besonte atë që kishte ndodhur. E mbetur fillikat në dit-netët e
frikshme, në shtëpinë e heshtur e të shurdhër, ku përplasej shqota me erën dhe
shirat e vjeshtës së dytë, në një nga ditët, katër ushtarë zervistë grekë, pasi
thyejnë portën, e gjejnë në shtëpi dhe e përdhunojnë. I pesti, që ishte me ata,
por jo si ata i vjen në ndihmë, e shpëton dhe e kujdes.I goditur nga bukuria
verbuse dhe fatkeqësia e saj , ai i jep
dy rrugëzgjidhje: ose të niset për në
Shqipëri, por e sigurtë që zervistët do ta vrisnin rrugës, ose të martohej me
të.I la kohë të mendohej.Asnjë përgjigje, ajo luste vdekjen. Më pas e shpie
Dritën në spitalin e Korfusit ku e kurojnë dhe pas shërimit, martohen. Në kohën
që gazetari e interviston, i shoqi ka vdekur, por ka djalin dhe dy nipër. Kjo
është, që unë e rrëfeva pa art. Le ta
shohim si e trajton shkrimtari.
Takimi
me gazetarin,në odat e shtëpisë së saj. Ai vë re se pamja e saj fisnike, e
bukur ,që s’ja ka zbehur mosha, trupi elegant, rrezatojnë zonjëllëk, por sytë, kanë atë trishtim që ia
ka vënë vula e ngjarjeve tragjike të së shkuarës.Çuditërisht, gazetari e ndjen
atë të afërt, jo si një të huaj, ajo i kujton nënën e tij që nuk jeton më. Nis
rrëfimi, dhe rrëfimi i saj, është tronditës për atë shpirt, që i lëndon atë
plagë , që edhe pas aq shumë vitesh nuk ka gjetur shërim. Ajo , e tronditur,
bën lëvizje të pakontrolluara, të sforcuara, rrëfimi ndërpritet nga gulçet e
brendshme pasi në shpirtin e saj, në kurmin e saj ruhet e ngrirë gjithçka: edhe
zërat e fëmijërisë së saj, edhe të rinisë, edhe zërat e gjyshit dhe gjyshes,
edhe të nënës e të babait të saj.Edhe zërin e motrës së vogël dhe të vëllait,
edhe psimet dhe vuajtjet. Të gjitha, i deklaron gazetarit dhe i lutet si birit të saj, t’i lerë ato zëra të flenë
brënda kurmit të saj. Duke i thënë: “Ah djlëthi im çmë bëre kështu!” Gazetari
regjistron në manjetofon, por rrëfimi e trondit edhe atë e mbytin emocionet,
dhe kur i rrok duart në të tijat, i
duket si të ishte ngrohtësia e nënës së tij.
Gazetari
ikën. Pas ikjes së tij, në personin e zonjës, ringjallet drama tragjike.Rrëmon
në reliket familjare, fotografitë, i sheh, u flet. Në pjesën e parë, ngjarja rrëfehet nga
gazetari p[or edhe zonja në vetë të parë, në vetë të dytë nga autori, dhe
kështu rrëfimi alternohet në funksion të idesë, duke ndërfutur edhe copëza që
janë plotësuese, për të rrëfyer se ç’ndodh në Çamëri, për të cilat do të flasim
më posht. Në pjesën e parë, autori, nëpërmjet kujtimeve të Dritës, jetës në
familje dhe mardhënieve me gjitonët ortodoksë shqipfolës,dhe pakicës greke,në
gëzime festa apo hidhërime, rrëfen harmoninë sociale, miqësinë, një jetë në
paqe të komuniteteve. Është ky nënteksti, se në Pargë dhe gjithë Çamërinë,
zotrojnin mardhënie vëllazërore dhe nuk kishte asnjë shkak të ndodhte ajo që
ndodhi. Por ata që duan përçarjen dhe armiqësitë, nxisin trazira dhe vrasje.
Parandjehet se në Çamëri do të bëhet hataja. Dhe në të vërtetë u bë.
Në
pjesën e dytë, është në vetë të parë rrëfimi I zonjës nga Parga që hapet sme
këtë ligjëratë: jeshë vetëm 16 vjeç e nuk mbaj mend veç shi dhe ulërima erërash
që të tromaksnin . Dukej që Parga lëngonte pa gjetur derman. E vetme, në
shtëpinë e saj të shkretë e të shurdhër pa të zotët, ajo gdhihet e ngryset me
frikë në zemër duke parandjerë të keqen.
Para
se ajo të ndodhë, ka ndërhyrje nga autori. Në”Të thëna e të pathëna”, si një
prolog, jepen të fragmentuara ngjarjet tronditëse që ndodhin në krahinë. Janë
ca proza të shkurtëra, të shkruara me aq vërtetësi dhe ndjenjë, që vlejnë libra
të tërë. Kur i lexojmë na duket sikur
hyjmë në muzeun e tmerreve të luftës, të holokaustit, ku krahas tabllove “Tre
maji’ të Francisko Gojës dhe “Guernikën” e Pikasos, mund të vedosen edhe këto:
Në
kalanë e Pargës kishin therur pesëdhjet burra. Të gjithë parganjotë muslimanë.
Kalaja ishte mbushur me gjak dhe gjatë gjithë natës ishin dëgjuar ofshamat e
thella të atyre që jepnin shpirt. Lukunitë e qenve shqyen kufomat e të
vdekurve;Hapën një gropë dhe I hodhën trupat. Edhe pas tri ditësh, mbi dhe
gjendeshin veshë duar dhe gjymtyrë të prera;
Në
shtëpitë e braktisura, grupe hajdutësh të babëzitur e të uriturish, që s’dihej
nga kishin ardhur,thyenin e shqyenin dyert, grabisnin dhe merrnin ç’të gjenin;
Ushtarët
e zervës të dehur e delirantë kërkonin florinjtë e fshehur nga çamët, nëper
oborre, muret e shtëpive, rrëzë ullinjve, kudo ;
Në
mëhallën e sipërme, pas perëndimit të diellit u dëgjua e qara rrënqethëse me
oji lebetitëse e një gruaje që vazhdoi gjatë si leitmotiv i përzishëm i asaj që
kishte ndodhur.Të nesërmen kufoma e gruas
u gjet e masakruar dhe e hedhur në rrugë;
Në
një shtëpi u gjet trupi i një gruaje çame pa kokë, nën limon. Qeni i shtëpisë
ishte shtrirë pranë saj dhe dukej pa jetë.
Zervistët
ishin betuar që edhe macet e çamëve do t’I thernin!
Nata
e tmerrit. Llahtria, perdhunimi shtazarak, rrufeja e të cilit i goditi mendje
dhe trup. E zalisur ajo humb vetëdijen. Aty shfaqet njeriu i vërtetë, ushtari
Kristo, që katër shokët i quan shtazë, derra dhe se po të tentonin sërish të
vinin dorë mbi vajzën, do t’i vriste. Kujdest për të dhe i thotë në mënyrë të
përsëritur kur ajo i lutet të mos e prekë, të mos frikësohet prej tij, se nuk
është si ata. Jo dhe jo, nuk është si ata. Plagët e trupit edhe shërohen, po
ato të shpirtit dhe ato që goditin mendjen, duan kohë.
Pas
kurimit në spitalin e Korfusit, ku e shpie e i rri pranë Kristua, dhe kujdesit
të mjekëve, vjen shërimi i ngadaltë, pastaj dhe martesa, pranimi i saj nga
familja e Kristos, lindja e djalit….. Por
malli për njerëzit e saj, e zhurit dhe asnjë herë nuk fashitet. Pavarësisht nga
familja e saj, ndjehet e vetmuar, si njeri pa njeri E di që të sajtë janë në
Shqipëri, po ku vallë, jetojnë apo kanë ndërruar jetë? Bashkë me Kriston, shkon
në Kakavijë, por kufijtë janë të mbyllur. Ajo shkon në Korfus dhe sodit e
përmalluar brigjet shqiptare dhe Sarandën. Plagët e saj kullojnë dhembje. Ka
gjetur një zgjidhje të habitshme: në oborrin e shtëpisë, ajo ka mbjellë nga një
pemë për secilin: limona, nerënxë, ftua e ullinj, ata janë familjarët e saj:
gjyshi dhe gjyshja, nëna dhe babai, motra dhe i vëllai. I kujdeson,i ujit, u
lyen trungjet me gëlqere, i ledhaton, flet e bisedon me ta, si të ishin njerëz
të gjallë, u thotë fjalë malli e zemre, por, medet, ata janë të vuvosur e s’i kthejnë përgjigje. Kujton me mirënjohje
të shoqin, Kriston, që e shpëtoi dhe e deshi tërë jetën dhe përgjërohet për të
birin dhe dy nipat të bukur si yje.
Ah
moj jetë!
Kur
po lexoja novelën, mu kujtua porosia që I jep Heminguei shkrimtarit Dos
Pasos:”Mo harro të japësh motin…moti është mjaft I rëndësishëm”. Në novelë,
pesazhi dhe moti, mund të thuash se janë kthyer në personazhe që i japin ngjyrë
dhe kuptim ndodhive dhe çasteve kur ato ndodhin. Deti Jon, puhiza dhe erërat,
fëshfëritja e gjetheve në kurorat e ullinjve, qyteti që frymon si një qënie e
gjallë, drita e hënës dhe yjeve. Gjithsa shkruhen janë në funksion të rrëfimit
dhe bëhen pjesë organike e tij, si sfond në të cilin zhvillohen ngjarjet.Shpesh
ato shndërrohen në simbole apo paralelizëm figurativ: erërat e ftohta, lloha,
stuhitë dhe rrebeshet, vijnë nga malet e Sulit(Prej andej zbritën bandat e
Napoleon Zervës).Në çastet e vetmisë, dhe gjëndjes së rëndë shpirtërore,
perjashta tërbohet furtuna dhe sokëllin era. Moti, natyra, pejsazhi, jepen me
vërtetësi, ngjyresa reale dhe bëjnë që të ndjejmë më mirë gjendjen
shpirtërore të trazuar të personazheve.
Vlerë
e shtuar e novelës është edhe shkrimi I disa fragmenteve në dialektin çam,
Zonja nga Parga, flet shqipen e atij dialekti që ruhet dhe tingëllon aq bukur
në gojën e saj. Në atë gjuhë ajo bisedon edhe me ortodoksët shqipfolës të
Pargës, i flet edhe të birit, dhe i thote të mos ketë turp që ta flaës, se ajo
është gjuha e mëmës.
Duhet
vënë re dhe theksuar, se në novelë nuk gjejmë askund urrejtje të shprehur apo
shfaqur nga autori apo personazhet, por mesazhi që përcillet është fare i
qartë: në Çamëri, në vitet 1944-45 të shekullit të shkuar, u krye spastrimi
etnik nga trojet e saj, i popullatës shqiptare muslimane: me dhunë barbare,
vrasje, shkatrrim e zjarr, me çdo mënyrë e mjet për të ngjallur frikë e terror
që të merrnin arratinë e të braktisnin vendin.Janë mbi 3000 të vrarë e të
vdekur për një popullatë me 28 mijë vetë, më shumëse 10 përqind. Ishte një krim
shtetëror, genocide apo në mund ta quajmë holokaust. Novela, një mesazh paqe
dhe kërkesë për drejtësi, është një përgjigje e dhënë me art, për qarqet
politike dhe qeveritare të sotme greke, që deklarojnë se çeshtja çame nuk
ekziston.
Poeti
dhe publicist Ylli Xhaferri, pasi e lexoj novelën, ka dhënë mendim që ajo të
përkthehet në anglisht dhe të publikohet e shpërndahet për vendet e lexuesve
anglishtfolës. Zonja Mira Çela ka shprehur gatishmërinë për ta përkthyer. Do të
ishte gjëja më e mirë që do të bëhej për këtë krijim”Të jashtzakonshëm” të
shkrimtarit Enver Kushi.
Tiranë, më 04.12.2019