Shpendi Topollaj: Dhimbja e Zija Çelës

DHIMBJA E ZIJA ÇELËS MIDIS QËNIES BABA DHE SHKRIMTAR

(Rreth librit “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”)

NGA SHPENDI TOPOLLAJ

U lehtësova nga gulçi që më kishte zënë për fyti kur e përfundova së lexuari librin - britmë të shpirtit që mbante aq dhimbje, të zemrës së plagosur dhe trupit të sfilitur, të një babai - shkrimtar, për humbjen e birit të tij të shtrenjtë.

E kam fjalën për librin, as roman, as ditar, as traktat filozofik, por të gjitha këto së bashku, “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes” të autorit të mirënjohur dhe aq të dashur për këdo Zija Çela, që ashtu si padashje të rizgjon atë pyetjen e Shilerit: “Kush është më i thellë? Uji i oqeanit apo mjerimi im.”

Rrallë, shumë rrallë mund të më ketë ndodhur që të provoj kaq ankth dhe emocione apo të vajtoj nga faqja në faqe për fatin e personazhit. Sikurse nuk mbaj mend që të jem përlotur dhe tronditur deri në vuajtje për vdekjen e tij dhe të kem pritur me padurim mbarimin e leximit të librit edhe pse në të ka aq mjeshtëri artistike, kulturë dhe ndjenjë.

Por edhe si e përfundon atë, nuk ke kuptuar se për kë je trishtuar më shumë; për protagonistin jetëshkurtër, për babanë gëzimvrarë që sinqerisht në subkonshiencë lutet të mos e ngushëllojnë apo për të dy së bashku. Po ashtu, mbetesh i paqartë se për kë shkruan kësaj radhe babai - shkrimtar. Për birin e tij që mbylli sytë atje në një spital të Parmës në Itali, për atë që vetë ai përjetoi gjatë ditëshekujve të lëngatës së tij, apo për të tjerët, pra për ata që presin, sikurse shprehet ai, se kujt do t`i bjerë shorti në atë lotarinë e përbotshme, ku ata dhe të afërmit e tyre janë lojtarë.

Gjithë filozofia e jetës dhe e largimit prej saj është fare e thjeshtë dhe plot trille e të papritura: në lindje ka radhë, në vdekje jo. Dhe për të mos ju larguar dramaturgut gjerman që edhe vetë vdiq në moshën 45 vjeçare, kujtoj se ai e quante jetën një pikë vese të mjerë që përpihet nga një ëndërr.

Kush nuk e njeh hidhërimin e mbretit të Trojës Priamit, kur Akili i vrau të birin, Hektorin apo kur i fshehur pas altarit pa Neoptolemin t`i vriste dhe djalin e vogël Politin. Por mos harroni se ai kishte plot pesëdhjetë djem dhe ishte kohë lufte. Ndërsa Zijai ynë e kishte djalë të vetëm Tanin që nga ana e tij ishte dhe ai baba i dy engjëjve të vegjël.

Por dhe unë nga ana ime, nuk e di në bëra mirë, kur duke i folur një mikut tim për këtë libër, i thashë të mos e lexonte. Dhe kur ai më pyeti pse? iu përgjigja se është i rëndë.

Më vonë u pendova, pasi u kujtova se jo shumë kohë më parë i kisha dhënë pikërisht atij “Vepra të zgjedhura” të Lukianit, duke ngulmuar që të lexonte me vëmendje traktatin e tij “Mbi pikëllimin”, ku ai, vajin, trishtimin dhe ulërimat për humbjen e të birit i quante shfaqje të babait për të tjerët, pasi “…e di që ky nuk dëgjon, edhe sikur të thërresë më fort se Stentori, dhe, natyrisht, as për veten e vet, sepse do të ishte e mjaftueshme që të mendonte e të arsyetonte për këtë pa thirrur fare; në fakt kush ka nevojë t`i thërresë vetvetes?” Thua, kjo të jetë dhe arsyeja që një baba i ditur si Zijai, ka zgjedhur të mos bërtasë, por të arsyetojë? Dhe çfarë arsyetimi prej mendimtari që nuk synon vetëm të zbrazë atë që e mundon, pasi e di mirë se kjo s`ka për të ndodhur kurrë, por për ta përjetësuar Dritanin e tij të virtytshëm dhe plot vlera intelektuale, për ta mbajtur gjallë atë sa të mundë dhe sidomos për të kuvenduar me ata njerëzit që ashtu si pakuptuar presin atë shortin e famshëm.

Do ishte e padrejtë që ai që ka shkruar aq shumë për të tjerët, ai që romanin e vitit 1979 e pati quajtur “Një verë pa lamtumirë”, të mos shkruante për djalin e tij që gjithashtu nuk ja la lamtumirën atë fillim pranvere të vitit 2006, pasi edhe kur kishte qenë plot forca e kishte pasur kohë, nuk e kishte zakon të linte porosi e jo më amanete. Sido që një herë kish artikuluar dëshirën që po të vdes ndonjëherë në ndonjë aksident, dëshiroj që organet e mia të dhurohen. Veç kur po jepte shpirt, babai dhe Mammi i pikasën dy pika të shndritëshme loti, që më shumë se për vete, ishin një merak i madh për ta, për plagën që po u hapte prindërve me ikjen e tij drejt qiellit, për t`u shndërruar në yll.

Po ashtu, Zijai nuk kërkon që ta paraqesë djalin e tij si një shenjt. Ja sesi shprehet diku ai: “Dikur, në tablonë e vet “Shkolla e Athinës”, duke dashur të lëvizte kohën, Rafaeli i pati dhënë Platonit fytyrën e Leonardos, kurse Heraklitit tiparet e Mikelanxhelos. Po t`i jepja Tanit fytyrën e një shenjtori, kisha frikë se Zoti do të ma merrte patjetër.” Pra, shkrimtari pa synuar të lëvizë kohën, ka zgjedhur të na japë jo vetëm vdekjen e djalit, por edhe jetën e tij qysh atëherë kur në Krumën e Kuksit të largët, atë, fare të vogël, e mbanin në një dhomë brenda shkollës, ku ai dhe e shoqja jepnin mësim dhe ku sa herë fëmija qante, pastruesja apo nxënësit e merrnin në krahë dhe duke thirrur “O mësuese! Po qan voci, o mësuese!” ia shpinin së ëmës për t`i dhënë gji.

Dhe më tej lodrat, rritja, shkollimi, motra, shokët, gruaja Eliona, puna e tij plot pasion e talent të spikatur si përkthyes e kështu me radhë. Kishte halle e vështirësi, por sidoqoftë siç do thosh më vonë i biri, Kevini ( nga irlandishtja: lindje e bukur) “ishte bukur” që duhej kuptuar “ishte mirë”. Pra ishte… se “Njerëzit kanë dy gjuhë familjarizimi me vdekjen, racionalen dhe irracionalen. Prindërit, qysh në të gjallë, mund të mësohen pak nga pak me vdekjen e tyre, dhe kjo është racionale, por ata nuk guxojnë as ta çojnë nëpër mend atë që duket e pangjashme, prandaj dhe irracionale, vdekjen e fëmijëve.”

Se tani edhe vetë ai e kishte ndarë mendjen gjersa gjatë të vetmes intervistë që dha, s`harroi të thosh se “Nuk di çfarë fati më pret…” Dhe fati s`vonoi. E rrëmbeu pa pyetur në ishte apo jo shenjtor. E mbylli ashtu të zverdhur dyllë e të ftohtë në një arkivol dhe e mbarti brenda barkut të një avioni AZ 530 (çfarë koinçidence: dy germa me të cilat u fillonin emrat prindërve të tij). Dhe pastaj, miqtë e shumtë që e prisnin me lule në duar, me sy të mjegulluar dhe trishtim të thellë për Tanushin, miqtë që nuk ju ndanë babait dhe nënës së pangushëlluar si për të vërtetuar atë thënien e Shopenhauerit se “Prova më e mirë për të njohur miqësinë e vërtetë është mënyra me anë të së cilës miku e pret lajmin e fatkeqësisë që të ka pllakosur ty.” Miqtë besnikë që jo vetëm e përcollën atë në qytetin e çuditshëm LAS VARREZAS, jo vetëm shkruan me aq ndjenjë për të, por dhe ia lehtësuan punën babait - shkrimtar që të na dhurojë këtë libër të mrekullueshëm, të shkuar mes vuajtjesh të mëdha, por me një mendje mjaft të kthjellët.

Tepër kuptimplotë paraqitet në libër karakteri i shqiptarit, ku në çdo rrethanë, sado e vështirë që të jetë ajo, spikat mirënjohja. Mjaftoi një interesim i Presidentit apo një telegram i ministrit që Zijai të lehtësohej dhe të ndiehej krenar para personelit të spitalit që i kishte shërbyer me aq përkushtim djalit të sëmurë. Edhe ata ndihen të lumtur për këtë vëmendje.

Nuk e di pse m`u krijua bindja se ky libër, ku ka aq shumë prozë poetike, i shkruar nga një shkodran i madh, as më shumë dhe as më pak, por është një roman filozofik. Një roman që i përmbush të gjitha kërkesat që teoria e letërsisë ka për këtë gjini. Një roman ku mbisundon jo dhimbja siç gabimisht mund të mendohet, por dashuria e cila ashtu sikurse thotë Turgenievi “… është më e fortë se vdekja dhe se frika e vdekjes. Vetëm me të, vetëm me dashurinë mbahet dhe lëviz jeta.” Pra, ky libër që aty për aty m`u duk i rëndë është një himn që i këndon me notat dhe ngjyrat më të bukura vetë mrekullisë së jetës. Një libër që ka si qëllim ta bëjë botën edhe më të mirë (gjë që aq qartë del te letra drejtuar ekzistencialistit shqiptaro - argjentinas Ernesto Sabato), por që edhe Dritanin e mban përherë të gjallë mes nesh. Ja dhe kryefjala e tij: “E keni një lutje prej meje, sivëllezër të dhembjes, askënd nuk do të doja ta shihja të përlotur, ma lini mua lotin dhe të jeni të sigurt se, kur qaj Tanin tim, qaj dhe djemtë e botës.”

Por tani që e kreu kaq mirë detyrën si baba, edhe ne kemi dëshirë që ta shohim këtë shkrimtar të shquar dhe aq të thjeshtë, duke qeshur. Filmi i F. Felinit, me emrin banal “Kllouni” ka vlera universale. Afrimi vullnetar nga dhimbja, i të gjallëve me vdekjen, bëri që Apoloni ta shndërronte në dru, Qiparisin, mikun e tij nga ishulli Keos në Egje. Bernard Shou e quante jetën një flakë që shuhet vazhdimisht, por që merr zjarr përsëri sa herë që lind një fëmijë. Dhe Dritan Çela, la dy të tillë, Kevinin dhe Livian që duke mos u besuar kambanave të kishës së Castelnovos, do të çmallen me të atin, duke vështruar yjet andej sipër malit të Dajtit.