Lutfi Alia: Kunavia (V)

KUNAVIA – 5

Ipeshkëvët e Dioqezes te Kunavise ne mesjeten e voneshme.

EKSKLUZIVE NGA PROF. LUTFI ALIA

Historine e Dioqezes se Kunavise, te prezantuar ne keto shkrime, e kam bazuar ne dokumenta te Arkivit Sekret te Vatikanit, te Bibliotekes Apostolike te Vatikanit, te Arkivit te Propogandes Fide, ne disa nga bulat Papnore, ne epistolare, ne kronikat e kohes, ne studime te botuara ne periodike shkencor e sidomos ne vepren madhore"Illyrici Sacri", e hartuar nga dy prelatët: Daniele Farlato (Daniel Farlato) e Jacobus Coletus (Jakopo Koleti). Kjo veper, trajton historine e krishterimit ne trojet iliro-arberore-shqiptare, tregon per ipeshkëvitë, ipeshkevët, jep te dhena per disa famulli, nga nje here dhe per prifterinjtë dhe murgjërit, qe kane sherbyer ne kishat e manastiret tona.

Krahas historise se krishterimit, kjo veper permban te dhena historike dhe gjeografike per trevat e banuara nga albanezet, ndermjet tyre dhe Kunavine, ku gjejme informacione, qe nisin nga shekulli IV para Krishtit, deri ne shekulllin e XIX. Ne kete hapsire kohe, dioqeza e Kunavise dhe malesoret e kesaj treve, jane protagonista te historise se Ilirise, te Principates se Albanise, te Regnum Albaniae, te Principates te Topia, ne lufte kunder serbeve, ne lufte kunder turqeve perkrah Gjergj Kastriotit - Zotit te Albania dhe ne plot ngjarje ne vitet e mevoneshme.

Ne “Illyrici sacri”, Kunavine e gjejme si trevë, qytet i lashte, dioqeze sufragane me katedralen, me kishat dhe manastiret, ku kane sherbyer prifterinjë dhe murgjer si te huaj dhe vendas.

Nje burim tjeter te dhenash historike per dioqezen e Kunavise asht libri ne tre vellime: “Hierarchia Catholica” e Conradum Eubel, e cila mbahet si vepra historike me komplete dhe më e sakta, për sa i përket renditjes së ipeshkëvive dhe ipeshkëve të kishes katolike deri ne vitin 1503.

Trajtimi me vehte i Kunavise, jasht ketij realiteti historik, do t’i bente keto shkrime te thjeshta dhe skematike, per çka kam preferuar t’a pasqyroj si pjese integrale e historise te popullit tone. Kunavia nuk mund te shihet e ndare nga keto ngjarje historike, pasi malesoret e Kunavise jane pjesemarres aktivë, pavaresisht se nuk pasqyrohen ne librat dhe tekstet e historise.

Te dhena me rendesi per Kunavine kam gjetur ne "Illyrici Sacri”, nje veper voluminoze e historise se krishterimit ne trojet tona, e shkruara ne gjuhen latine dhe e botuar ne tetë vellime.

Titulli origjinal eshte “Illyrici sacri – iliret e shenjte”, ndersa ne frontespicin e vellimit te I, ne qender te ilustrimit grafik eshte shkruar “Illyricum sacrum- Iliria e shenjte”, qe perdoret si titull i kryesor i vepres. Te dy varjantet jane te pranueshme sepse Iliria dhe populli yne jane te shenjte.

Vellimet I - VI, permbajne aktivitetet e ipeshkevive te Salones, te Splitit, te Jadertines, te Zagrebit, te Ricines dhe te Kotorrit.

Vellimi i VII, i shkruar nga Jakopo Koleti i dedikohet Ipeshkevive te Diokleas, te Tivarit, te Durresit e Sirmienit, me dioqezat e tyre sufragane, nder te cilat dhe Dioqeza e Kunavise me famullite saj.

Tomo 7 - Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis cum earum

suffraganeis. (Jacopo Coleti - 1817)

Vellimi i VIII pershkruan Ipeshkevite e Shkupit, te Sardes, te Marcianopolitana, Schridensis e

Ternobensis, me dioqezat e veta sufragane.

Tomo 8 - Ecclesiae Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Schridensis et Ternobensis cum

earum suffraganeis. (Jacopo Coleti - 1819).

Vellimi i VII i “Illyrici sacri” (me 686 faqe), i shkruar nga At Jakopo Koleti, i botuar ne Roma ne vitin 1817, eshte përkthyer ne gjuhen shqipe me mjeshteri e me pasion nga Dom Frano Illia, i cili shërbente famullitar në qytezën e Milotit. Ne vitin 1963, Dom Frano Illia e perfundoj me sukses perkthimin, duke kryer nje pune kolosale dhe patriotike, por vepra e prelatit tone te shquar nuk u vleresua nga regjimi komunist, qe jo vetem nuk e botoj, por e burgosi Dom Frano Illia.

Nuk kam pasur fatin te lexoj perkthimet e Imzot Frano Illia, çka do te me ndihmonte dhe do te me lehtesonte punen me keto shkrime. Ne keto rrethana u detyrova te studjoj vepren origjinale ne latinisht “Illyrici sacri”. Per te verifikuar saktesine e perkthimeve origjinale, jam konsultuar me dy eksperta te latinishtes Prof Luka D’Ascia dhe Prof Piersante Sestini, dy miqt e mi te apasionuar me historine e Shqiperise dhe ne veçanti me Kunavian.

Hartimi dhe botimi i vepres madhore “Illyrici sacri” u realizua me porosi  dhe nen drejtimin e Papa Klementi XI (drejtoj Seline e Shenjte ne vitet 1700 – 1721). Papa Klementi XI - kardinali Giovanni Francesco Albani, asht me origjine albaneze, pasardhes i familjes fisnike te Françesk Laçit, nje nder kapidanet e Kurbinit, i cili pas vdekjes te Gjergj Kastriotit, emigroj familjarisht dhe u vendos ne Marke te Italise. Nga familja fisnike Albani kane dale disa kardinala, ipeshkëv dhe personalite te shquara te kultures Italiane si Gian Girolamo Albani (i biri i Françeskut), Annibale dhe Alessandro Albani (nipat e Papa Klementi XI) dhe Giuseppe Albani.

Papa Klementi i XI e deklaronte me krenari prejardhjen albaneze dhe tregonte interes te madh per vendin e origjines, duke e ndihmuar vazhdimisht, sidomos kontriboj ne ruajtjen e gjuhes shqipe, ne shtypjen e librave ne gjuhen shqipe dhe ne mbrojtjen e krishterimit ne trojet Arberore.

Me porosi e nen kujdesin e Papa Klementi i XI, u mblodh Kuvendi i Arberit, ne 14 – 15 janar 1703, ne Merçine te Lezhes, ku u moren vendime me rendesi per gjuhen albaneze, per mbrojtjen e krishterimit ne trojet tona dhe per organizimin e luftes kunder pushtuesve turq.

Papa Klementi XI, per organizmin dhe drejtimin e kuvendit te Arberit, ngarkoj Kryeipeshkëvin e Tivarit Imzot Vinçenc Zmajeviku (Vincentivs Zmajevichus), i cili vizitoj çdo vend të Arbërisë, ku kishte komunitete katolike, duke propoganduar për këtë eveniment historik të urdhëruar nga Papa. Në përfundim te kuvendit, vendimet e Koncilit te Lezhes, te shkruara në gjuhe shqipe dhe ne gjuhe latine nga vetë Imzot Vinçens Zmajeviku, iu paraqitën për shqyrtim Papës dhe, pasi u miratuan, më 28 janar 1704, u botuan nga Propaganda Fide me titull: "Kuvendi i Arbenit, ose Koncili Provincial i mbledhun ne Vjetin mijë shtaqind e tre ndenë Papa Klementin XI Pretëmadhin...". Vendimet e Kuvendit te Arberit jane firmosur nga:

Imzot Vincens Zmajeviku, kryeipeshkëv i Tivarit, Primat i Serbisë, Vizitator Apostolik i Albanise.

Imzot Pjeter Karagjiku, Kryeipeshkëv i emruar i Shkupit.

Imzot Gjergji, ipeshkëv i Zadrimës.

Imzot Nikolaus Vladanji, ipeshkëv i Lezhës.

Imzot Antonius IV (Imzot Anton Babbia nga Sapa), ipeshkëv i emruem i Shkodrës.

Imzot Marin Gjini, ipeshkëv i zgjedhun i Pultit.

Imzot Petrus III (Pjeter Zumia, nga familja durrsake Zumia) - kryeipeshkev i Durresit dhe

Administratori Apostolik i Kunavia.

Murgu Egidio de Arsenta, Prefekt Apostolik i Misioneve Françeskane te Albanisë.

Murgu Françek Maria da Leçe, Prefekt Apostolik i Misioneve Françeskane të Maqedonisë.

Murgu Martin Gjonima, i pari i Provinçes së Fretënve.

Papa Klementi XI kontribuoj ne mbrojtjen e gjuhes albaneze, duke e vleresuar si faktor me rendesi ne ruajtjen e identitetit kombetar, pasi si dihet administrata e pushtuesve turq, kishte imponuar komunikimin vetem ne gjuhen turke, çka rrezikonte eleminimin e gjuhes te kombit tone.

Si kam shkruar ne artikujt e mepareshme, liturgjia dhe katekizmat ne famullite tona kryheshin ne gjuhen albaneze, rrethane kjo qe ka ndikuar ne ruajtjen e gjuhes dhe te identitetit kombetar te popullit tone. Eshte e dokumentuar, se se paku nga shekulli XIV dhe ne vazhdim, prane shume famullive funksiononin shkollat e katekizmes ne gjuhen albaneze dhe shkollat e gjuhes albaneze, te cilat pas vitit 1703 u shtuan dhe u forcuan.

Nje kontribut te veçante ne kete drejtim ka dhene Imzot Françesk Maria da Leçe, i cili ne vitin 1702 hartoj fjalorin italisht – albaneze me 12 921 fjale (per shume kohe mbeti i pabotuar), ndersa fjalori i Frang Bardhit (1635) kishte 4500 fjale, nga te cilat vetem 2544 ne gjuhen albaneze.

Imzot Françesko Maria da Leçe, eshte dhe autori gramatikes te gjuhes albaneze, e botuar ne Rome ne vitin 1716 (e shtypur ne tipografine e Propogandes Fide).

Teksti i gramatikes “Osservazioni Gramaticali in Lingua albanese”, u shkrua per t’i sherbyer si klerikeve italianë, duke u krijuar mundesite te zhvillonin liturgjine ne gjuhen albaneze, por dhe per t’’ u perdorur si tekst per shkollat e katekizmave dhe shkollat e gjuhes shqipe, qe ende funksiononin ne trojet tona. Pas hyrjes ne gjuhen italiane, teksti i gramatikes vazhdon ne gjuhen albaneze, me nje parathenie te shkurter drejtuar arberve:

 

Arbenuer i dashtun, ket’ Gramatiken e shkrova jo per zotnine tande, i cili di ma shume e ma kthjellet se une, veçse per ata Fratet, qe vijne prej se largu me ju sherbyem. Dhe pse, keta njerez te Romes s’kane haber te gjuhes sate: pune e mire asht, qe ma parë te merren vesh ketu. Ne te pelqeft hesapi i kesaj letre (te lutem), me fal Ti o Zot, se me dhè mua shendetin me e mbarue kete pune  …………….etj.

Papa Klementi i XI i dha nxitje te fuqishme rilindjes albaneze, qe ne ato vite shenoj nje ripertritje te vlerave kombetare, te kultures, te gjuhes shqipe dhe te krishterimit ne trojet e Albanise.

Ritheksoj se ne kishat tona, meshat, pagezimet dhe katekizma zhvilloheshin ne gjuhen albaneze e per kete askush nuk duhet te dyshoj. Vitet e fundit jane gjetur dokumenta qe vertetojne kete fakt, si Meshari i shekullit XIII, qe ndodhet ne Biblioteken e Vjenes, ashtu si njoftimi i historianit dhe teologut kroat, Miroslav Vaninon, i cili në një studim kushtuar Aleksandar Komulovi? (latinisht Comuleo) (1548-1608), na jep një informacion shumë të rëndësishëm për shkencën e albanologjisë, ku tregon: “Në vitin 1584, A. Komulovi?i së bashku me rektorin e Kolegjit Ilirik të Loretos, At Tomë Ragia, kishte urdhëruar shtypjen e 500 (peseqind) katekizmave në gjuhën shqipe, të cilat i mori me vete dhe i shpërndau gjatë udhëtimit apostolik në Albania ne vitin 1584. Ne kete udhetim apostolik, Kumolovi?in e shoqëroj prifti albanez Amano Duka, nxënës i Kolegjit Ilirik të Loretos”.

Ky informacion deshmon se katekizma në gjuhën albaneze, asht shkruar dhe asht shperndare 8 vjet para vepres te Lekë Matranga “E mbesuame Chraestere - Mesimi i krishterimit”, dhe 29 vjet pas vepres madhore “Meshari” i Gjon Buzukut. Pra mund te konkludohet se ne trojet tona, ne shekujt X-XVIII kishte klerike dhe banore, që shkruanin e lexonin në gjuhën albaneze.

Keto informacione na nxisin te kerkojme dhe te zbulojme neper arkivat e bibliotekat e huaja, ato dokumenta qe vertetojne se gjuha jone asht shkruar shume kohe me heret.

Ne kohen e Shtetit te Arberit, ne Kunavia u themelua manastiri cisterscien i Shen Trifonit (1192), i cili organizoj dhe zbatoj teknologjine e prodhimit te librave te shkruar me dore dhe te plotesuara me indekset alfabetike. Kjo teknologji e prodhimit te librave vazhdoj deri ne shekullin XIX.

Murgjerit e Shen Trifonit ne Kunavia, midis tyre dhe shume vendas, me moton "Ora et labora - lutje dhe punë”, mbylleshin ne dhomat e shkrimit (scriptorium monasticum), shkruanin, kopjonin e faqosnin libra. Me duart e tyre kane shkruar ungjille, kodikë, mesharë, inkubula, letra, tekste katekizme, formula pagezimi dhe celebrimi te martesave ne kishat. Keto doreshkrime shkruheshin ne latinisht dhe greqishte antike, por pa me te voglin dyshim jane shkruar dhe ne gjuhen albaneze, per deri sa kjo ishte gjuha liturgjise ne kishat tona, kjo ishte gjuha qe kuptonte populli e vetem me kete gjuhe, femijet do te ndiqnin shkollen e katekizmes, krezmen, besimtaret do te rrefeheshin per t’u çliruar nga mekatet e me kete gjuhe benin lutjet. Me konceptin aktual, Manastiri i Shen Trifonit te Kunavise, qe nga viti 1192 e ne vazhdim, ishte tipografia e kishes katolike albaneze.

Ne manastirin e Shen Trifonit kane sherbyer dhe murgjer vendas, çka mund ta konfirmoj me faktin se disa familje ne nje lagje te fshatit Peshk, mbajne ende mbiemrin Murga.

Historiani P: Kleinhans, shkruan se ne shekullin XVII e deri ne gjysmen e pare te shekullit te XIX, me qindra murgjer françeskane frekuentuan Kolegjin e Misionareve ne Manastirin e Shen Pietri te Montorio-Itali, ku shume prej tyre studiuan gjuhen albaneze, çka deshmon se kleriket e kishes katolike, u pershtaten kushteve e i u pergjigjen kerkesave te famullive ku sherbyen, duke e perciell fene katolike me gjuhen e popullit, ne gjuhen albaneze. Kesisoj mund te themi per Manastirin e Shen Martinit ne Kunavia, ku shumica e murgjerve françeskane kishin studiuar ne Kolegjin e Shen Pietrit ne Montorio, çka sugjeron se dhe shkruanin ne gjuhen albaneze.

Papa Klementi XI eshte ideatori, programuesi i vepres madhore “Illirici sacri”, pra te historikut te krishterimit ne trojet Iliro-Areberore-Shqiptare. Per t’a konkretizuar kete nisem, Ai akordoj dhe financime, qe duheshin per te  perballuar shpenzimet e udhetimeve dhe te botimit.

Papa Klementi XI, ngarkoj urdherin Jezuit te Venedikut, qe te mblidhte dokumenta kishtare, me te dhena mbi krishterimin ne trojet e banuara nga iliro-arberoro-shqiptaret. Per realizimin e ketij programi, u ngarkua jezuiti Filippo Riceputti, i cili kreu disa udhetime nga Venediku ne Tivar, ku vizitoj kishat dhe manastiret e bregut te Adriatikut dhe mblodhi ato materiale dokumentare dhe informacione gojore, qe do te sherbenin per hartimin e historise te krishterimit iliro-arberor.

Gjate kohes qe ishte ne Tivar, Ai dergoj prifterinje dhe murgj misionar, te mblidhnin dokumenta ne te gjitha Ipeshkevite, kishat dhe manastiret e Albanise. Ky material dokumentar me dorshkrime, diploma, epistolar, kodike, libra dhe objekte historike, u ngarkua ne nje qerre, per t’u derguar ne Tivar. Pasi kapërceu  vështirësitë e terrenit malor, baltrat e Zadrimës dhe i shpetoj perndjekjeve te turqeve, kjo qerre e mbushur me vlerat tona kombetare, per fat te keq u mbyt në lumin Drin dhe kesisoj humben te gjitha ato dokumenta, qe ishin destinuar te studioheshin nga At Riceputti.

Me doreshkrimet dhe dokumentet e tjera qe kishte mbledhur gjate udhetimeve deri ne vitin 1721, At Riceputti themeloj “Bibliotheca manuscripta Illyricana” ose “Museum Illyricum”, ku u ruajt e u mirembajt lenda arkivore, nje pasuri historike, fetare e kulturore me rendesi, qe i sherbeu Atij per botimin e kesaj vepre voluminoze, por me vlera dhe per brezat e ardhshem, qe do te merreshin me historine kishtare dhe laike te Ilirise dhe te Albanise.

Pas disa vite pune te zelleshme At Riceputti i përfundoj katër pjesët e para te historisë kishtare te Ilirise veriore, por nuk arrijti t’i botoje, sepse vdiq. Per te sistemuar punen e pa perfunduar prej tij, u ngarkua historiografi At Daniel Farlato, i cili e ripunoj dhe e risistemoj me kritere metodike  veprën e Riceputti dhe nga viti 1751 – 1769 botoj pese vellimet e para te “Illyrici Sacri”.

At Daniele Farlato vdiq ne vitin 1770 dhe vepren e tij e vazhdoj nje tjeter jezuit, At Jakopo Koleti, i cili hartoj tre vellimet e tjera, qe u botuan nga viti 1800 deri ne vitin 1819, nder te cilet vellimi i VII i botuar ne vitin 1817, permbanë historine e krishterimit ne ipeshkevite e Diokleas (Mali i Zi), te Tivarit (Antibarensis), Durresit (Dyrrhachiensis) dhe Sirmenit (Sirmiensis), ku jane perfshire dhe dioqezat sufragane respektive, ndermjet tyre dhe dioqeza e Kunavia.

Ne shkrimin e me parshem kam prezantuar listen e ipeshkeve te dioqezes se Kunavia, ndersa ne vazhdim do te trajtoj me gjere ipeshkevet ne shekujt XIV-XVII, te perfshire ne nje dokumentacion te dendur i ruajtur ne Selinë e Shenjtë dhe i pasqyruar hollesisht ne vellimin e VII te “Illirici sacri”.

Fuqizimi i katolicizmit ne trojet e Albania, u favorizua nga kushtet politike pro-katolike, që krijuan Shteti i Albania, Regnum Albaniae dhe qendrimi properendimor e lidhjet e forta me Seline Shenjte te Gjergj Kastriotit – Skenderbeu, qe Kuvendi i Arberit ne Lezhe e shpalli Zoti i Albania, si rezulton ne shume letra, qe i nenshkruante me titullin Dominus Albaniae – Zoti i Albania.

At Jakopo Koleti, ne vellimin VII te “Illirici sacri”, nuk ka prezantuar listen komplete te ipeshkeve te dioqezes se Kunavise, madje çuditerisht fillon me Imzot Thomas (1334 - 1347) dhe nuk trajton te tjeret para tij, sidomos Imzot Montegrano, Imzot Ndreun, Imzot de Hojo, te cilet, ne fakt i ka permendur si ipeshkev te Kunavise, por kur trajton Ipeshkevite e Durresit e te Tivarit dhe dioqezat e Krujes, te Stefaniaka, te Lezhes, te Bendes etj. Pavaresisht nga kjo inkovenience metodike e autorit, ne vazhdim do te prezantoj te dhenat e ipeshkeve te dioqezes se Kunavia, sipas “Hierarchia Catholica” te Conradum Eubel dhe te shume dokumentave te tjera, te arkivit te Selise se Shenjte.

Imzot Gulielm Montegrano. Eshte me origjine franceze, i lindur ne qytetin Auch, kryeqendra e Kontese te Armagnac (Armanjak) te Pirenejve, ne jug-perendim te Frances.

Imzot Montegrano  ka qene ipeshkevi i dioqezes te Kunavise ne vitet 1311 – 1318.

Deri ne  vitin 1310, Imzot Montegrano ishte Ipeshkev i Gaskonjes (France), ndersa ne vitin 1311, me bulën e Papes Gjoni XXII, emerohet ipeshkev i dioqezes se Kunavia, ku qendron deri ne gusht te viti 1318 e me pas e transferuan ne Itali. Ne 19 shtator 1318, Papa e emeron peshkop i dioqezes se Santa Giusta ne Sardenja. Vdiq ne vitin 1319 ne Itali.

Imzot Montegrano ka qene ipeshkev me autoritet dhe njeri i besuar i Papes, pasi si kam theksuar ne shkrimet e mepareshme, te dy kane komunikuar mes tyre me letra, madje dokumenti i parë i kancelarise Papnore, ku permendet Regnum Albaniae, është bula e Papes Gjoni XXII, e shkruar me 10 maj 1317, drejtuar Imzot Guljelm Montengrano, ipeshkëvi i Kunavise, ne Kryeipeshkevine e Durrësit te Regnum Albaniae.

Me kete bulë, Papa e urdheron Ipeshkëvin Guljelm Montenegro, te paraqitej në Avinjon, ku ne kete kohe ishte transferuar selia Papale. Kjo bulë, ka vlera te medha historike kombetare, sepse asht i pari dokument, me te cilin Papa e njeh zyrtarisht Regnum Albaniae, por dhe sepse lidhet me ipeshkevin e Kunavise, me historine e popullit te treves te Kunavise, qe ishte pjese integrale dhe e rendesishme e Mbreterise se Arberit dhe dioqezë, ku ishte konsoliduar dhe zgjeruar aktiviteti i kishes katolike.

Papa Gjoni XXII e urdheron Imzot Guljelm Montegrano të shkonte në Avinjon per t’a informuar per situaten e veshtire, qe po kalonte popullata katolike, por dhe per te diskutuar se bashku per organizimin e kryengritjes kunder serbeve, qe po masakronin banoret katolike ne Albania.

Ne kete dokument nuk qartesohet ne se Imzot Montegrano, ishte i deleguar i mbretit Karl I Anzhu, si ndodhte shpesh ne vitet e mesjetes, qe kleriket e larte ishin dhe ambasadore te mbreterve. Eshte pak e besueshme qe Papa, ta kete thirrur vetem per t’u informuar per situaten, kur kjo behej dhe duke i a pershkruar me nje leter. Me shume bindese eshte se e kane thirrur per te marre pjese ne  traktativat per organizimin e kryengritjes antiserbe, ku Imzot Montenegro perfaqesonte mbretin.

E shtroj keto varjante si alternativa, pasi plani per organizimin e kryqezates kunder serbeve, ne fakt ishte iniciativë e Karlit I Anzhu dhe i mbeshtetur nga Papa Gjoni i XXII, prandaj nuk perjashtohet mundesia qe Imzot Guljielm Montegrano, te kete qene perfaqesuesi i Mbreterise se Albanise, pra i ngarkua nga Karli I Anzhu, per te marre pjese ne bisedimet me Papen, me Filipin e V (mbreti i Frances), me mbretin e Hungarise dhe banin e Bosnjes, te cilet se bashku kishin rene dakort te organizonin nje kryqezate kunder mbreterise serbe te Stefan Uroshit, qe ishte mbeshtetesi kryesor i kishes ortodokse serbe dhe pergjegjes per fushatat e egra antikatolike ne trojet arberore.

Rruga nga Kunava në Avinjon ka zgjatur rreth 20 ditë, sepse në bulën tjeter te dates 18 maj 1317, Papa e urdheron Imzot Gulielm Montegranon, të paraqitet urgjentisht e personalisht brenda 20 ditëve “infra viginti dies se coram pontifice personaliter sistat”, çka na ben te supozojme se ka arrijt ne Avinjon ne javen e pare te qershorit, por nuk dime sa kohe qendroj ne France. Rendesi ka, se pasi u kthye, Imzot Montegrano u be inspiruesi dhe organizatori i kryengritjeve antiserbe ne Kunavi dhe ne trevat e tjera si ne Trafandina (Miredita), Mati, Kruja, Stefaniaka, Benda, Dibra etj.

Imzot Montegrano qendroj ne krye te dioqezes se Kunavise deri ne muajin gusht te vitit 1318 e me pas e per arsye shendetesore, Papa Gjoni XXII e transferoj ne dioqezen e Santa Giusta ne Sardenja, ku dhe vdiq ne vitin 1319.

Me largimin e Imzot Montegrano, vendi i ipeshkevit ne Kunavi, mbeti vakant per rreth 1 vit. Gjate kesaj kohe dioqeza u drejtua nga Don Bartholomeos “Boloniensi” O. P, i cili prej shume vite ishte Rektori i Katedrales te Shen Gjon Pagezorit e kuptohet dhe mekembesi i ipeshkevit.

Don Bartolomeo ishte domenikan i urdherit te murgjerve predikues, Ordo fratrum praedicatorum (kuptohet nga inicialet O.P, qe i shtohen emerit), i quajtur dhe urdheri mendikanteve, sepse benin jete te varfer dhe lypnin. Ne fillimet e karieres ekleziazike, Don Bartolomeo ka qene nenprimari (sottopriore), i kuvendit te Bolonjes, prandaj e quanin “Boloniensis”.

Ne kohen qe ndodhej ne Kunavia, kisha katolike po perballesh me disa doktrina heterodokse e per te bindur besimtaret, kerkohej qe predikimet e ungjillit te zhvilloheshin ne nivele te larte fetare dhe kulturor. Kuvendet domenikane ishin shnderruar ne qendra te studimeve teologjike dhe biblike e ndermjet tyre renditej dhe katedralja e Shen Gjon Pagezorit, e drejtuar ne ato vite nga Reektori Don Bartolomeo, çka sugjeron perse katedralja e jone ishte bere kaq e fameshme ne boten katolike.

Imzot Bartolomeo II, O. P., u emerua ipeshkev i dioqezes se Kunavia me 19 shtator 1319, me bulen e Papa Gjoni XXII. U quajt Bartolomeo i dyte, pasi para tij, ne Kunavia kishte qene nje tjeter ipeshkev me emerin Bartolomeo, por nuk dime ne cilet vite.

Sipas Konrad Eubel ne “Hierarchia Catholica”, Imzot Bartolomeo ndejti pak kohe ne detyren e ipeshkevit, pasi ne 23 qershor 1320 e transferuan dhe e emeruan peshkop i dioqezes te Segni - Itali. Ne Arkivin dhe ne Biblioteken e Dioqezes se Segni, mungojne te dhenat per Don Bartolomeo, pasi me bombardimin e qytetit gjate luftes se II boterore, u shkaterrua dhe u dogj vetem pjesa e arkivit, ku ruheshin dokumentat para vitit 1500.

Nuk ka shume te dhena per jeten dhe vepren e Don Bartolomeo. Ndermjet tyre po veçoj nje leter te Papa Gjoni XXII (Archivio Segreto Vaticano, Regesti Vaticani, vol. 117, p. 51, n. 290, "Cum sicut"), drejtuar Rektorit te Kampanjes, ku shprehet me konsiderata per Don Bartolomeo II: “..... Imzot Bartolomeo ka eksperience dhe asht shume i afte, prandaj do te duhej t’a kishim emeruar peshkop i dioqezes te Alatri, ku kemi shume probleme....”.

Imzot Bartolomeo vdiq ne vitin 1321.

Shkrimet e ardheshme do t’i dedikohen ipeshkeve  te tjere te shekullit XIV.