Shtesë » Historia
Halim Purellku: Rreth pozitës ndërkombëtare të shtetit shqiptar, 1914-1915
E marte, 26.06.2012, 08:05 PM
RRETH
POZITËS NDËRKOMBËTARE TË SHTETIT SHQIPTAR
NË VITET 1914-1915
Nga Halim PURELLKU
Në këtë punim studimor pozita ndërkombëtare e
Shqipërisë gjatë viteve 1914-1915, është trajtuar në suaza të teorisë së
sferave të interesit. Gjithsesi se edhe asokohe Shqipëria e shqiptarët kishin
peshën relevante, në kuadër të sferave të interesit jo vetëm të Fuqive
rajonale, por edhe të Fuqive Europiane.
Sepse, vendosja e kontrollit mbi Shqipërinë, dhe shfrytëzimi i potencialeve të
faktorit shqiptar nga cili do nga ato shtete, i krijonte atij mundësi për
vendosjen e kontrollit mbi pjesën jugore të bregdetit lindor të Adriatikut, por
dhe për forcimin e pozicioneve në Ballkanin jug-perëndimor dhe qendror.
Shqipëria, edhe në periudhën e të
quajturit “kontrolli fiktiv” nga ana e Fuqive të Mëdha, sipas vendimit të
Konferencës së Ambasadorëve në Londër, mbeti dhe më tej sferë e interesit, pos
tjerave, e Italisë dhe e Serbisë. Rivaliteti midis Italisë dhe Serbisë
asokohe influenconte shumë jo vetëm
zhvillimet politike në Shqipëri por dhe pozitën ndërkombëtare të saj. Qëllimet
e Italisë ishin që nëpërmjet posedimit të Vlorës, të përforconte pozicionet e
saja në Adriatik dhe në mënyrë indirekte edhe në Mesdheun qendror, si dhe të
krijonte ura mbrojtëse për depërtime/penetrim të mëtejshme në Ballkan. Ndërkaq,
është e njohur politika imperialiste e Serbisë ndaj Shqipërisë deri në fillimin
e Luftës I Botërore. Mirëpo, tani, kurë Serbia ishte në luftë me
Austro-Hungarinë e pastaj dhe me Bullgarinë, rritej shqetësimi i sajë mbi
qëndrimin e faktorit shqiptar si ndaj Serbisë ashtu dhe ndaj Italisë. Në
momentin e dhënë, nëse eventualisht shqiptarët nuk ishin në gjendje që të
krijonin një front të ri të luftës kundër Serbisë, atëherë ata kishin
potenciale të destabilizonin kufirin shtetëror dhe prapashpinën e Serbisë.
Prandaj, alternativa e favorshme për politikën serbe, do të ishte që shqiptarët
t‘i kundërshtonin pretendimet italiane në Shqipëri dhe me këtë edhe në Ballkan.
Mirëpo, si Serbisë ashtu dhe
Italisë u nevojitej mbështetje nga faktorë të tjerë për të realizuar programet
e tyre strategjike në Shqipëri, ndaj dhe ato ishin të detyruara që të bënin
edhe kompromise e marrëveshje me to. I tillë ishte rasti me Traktatin e Londrës
(26.o5.1915), kurë Italia qe e detyruare të bëjë dhe kompromise.[1]
Në fillim të vitit 1914, Çështja
e Shqipërisë sërish qe riaktualizuar dhe u rikthye në rend dite në marrëdhëniet
ndërkombëtare, në radhë të parë, për shkak të krizës së brendshme politike e
shoqërore që e çonte vendin drejt anarkisë dhe kaosit.[2] Gjatë
muajve janar, shkurt dhe mars të vitit 1914, Shqipëria ishte në kaos të vërtet,
si pasojë e përplasjeve të ashpra të grupeve të interesit mbi baza formale
politike apo mbi baza krahinore etj.[3] Kriza
politike në Shqipëri vazhdonte të thellohet, sa që në fillim të dekadës së dytë
të majit 1914, gjendja në Shqipëri i afrohej anarkisë së plotë.[4]
Nga faktorët e brendshëm kryesor që e thellonin kaosin në Shqipëri, gjatë
muajve prill-maj të vitit 1914, ishin “Lëvizja epirote” dhe “Kryengritja
osmanliste” kundër princ Vidit.[5]
Çështja e Shqipërisë së jugut (apo e “Epirit”), gjithmonë i shkaktonte Qeverisë
shqiptare brengën më të madhe dhe ndikonte negativisht në gjithë veprimtarinë e
saj.[6]
Trazirat që kishin shpërthyer, vazhdonin ta mbanin të pa ndryshuar situatën
politike në Shqipëri, edhe në muajin qershor të vitit 1914.[7] Epilog i
të gjitha këtyre zhvillimeve dhe të situatës së krijuar ishte, mbetja e Shtetit
shqiptar asokohe pa asnjë pushtet qendror.[8]
Ndërkaq, Roma zyrtare si
motivuese dhe nxitëse të trazirave në Shqipëri i potenconte dhe i akuzonte, në
maj të vitit 1914, propagandat serbe, greke dhe aksionin e xhonturqve.
Gjithashtu edhe gazetat italiane, si “Tribuna” dhe “Giornale d’Italia”, e
gjykonin aksionin serb në Shqipëri.[9]
Se Serbia i mbështeste elementet turbulluese e anarkiste në Shqipëri kjo ishte
më se e vërtetë, këtë e vërtetojnë dhe marrëveshjet e Qeverisë serbe me Qamilin
(haxhi Qamilin) dhe me Esat pashën, në korrik të vitit 1914.[10]
Kur çështja shqiptare sërish u
rikthye në rend dite në marrëdhëniet ndërkombëtare (në fillim të vitit 1914), u
riaktivizuan lojnat intrigante të diplomacive të shteteve pretenduese në
Shqipëri. Nën pretekstin se shqiptarët nuk janë në gjendje të konsolidojnë
shtetin dhe të sigurojnë ekzistimin e Shqipërisë, ata hodhën idenë e pushtimit të huaj të
Shqipërisë. Që në janar të vitit 1914, qeveria italiane hodhi idenë e pushtimit
italo-austriak të Shqipërisë, nën pretekstin se është e brengosur për gjendjen
kaotike në Shqipëri dhe se angazhohej për vendosjen e rendit dhe të qetësisë në
këtë vend, me qëllim që sa më parë të sigurohet ekzistimi i saj (Shqipërisë).[11]
Në këtë frymë ishte edhe apeli i gazetës së Romës “Tribuna”, e 26 janarit 1914,
e cila, në një artikull të saj redaksional, apelonte që Europa të ndërhyj dhe
të vendosi qetësinë dhe rendin në Shqipëri, nëse nuk është në gjendje ta bëjë
këtë atëherë le të autorizon për këtë Austrinë dhe Italisë.[12]
Ndërkaq, sipas burimeve
diplomatike serbe, në janar të vitit 1914 ishte arritur një marrëveshje
ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Italisë, mbi ndarjen e sferave të interesit në Shqipëri.[13] Mirëpo, sekretari shtetëror
italian, më 29 janar 1914, i kishte deklaruar Mihajlloviqit, ministrit serb në
Romë, se nuk ekziston asnjëfarë marrëveshje politike midis Italisë dhe Austrisë
për ndarjen e sferave të interesit në Shqipëri.[14]
Megjithatë, Qeveria serbe për të
penguar jetësimin e opsionit italian mbi okupimin italo-austriak të Shqipërisë,
po në janar të vitit 1914, kishte hedhur kundër idenë për një okupim
ndërkombëtar të Shqipërisë,[15]
por me pjesëmarrje të barabartë të të gjitha Fuqive të Mëdha. Qeveria serbe
angazhohej për një opsion të këtillë, me qëllim që të shmang ndikimin e plotë
austriak e italian në Shqipëri. Në këtë kuadër, Qeveria serbe taktizonte dhe
manipulonte me propozimin formal mbi sigurimin e pavarësisë dhe të
neutralitetit të Shqipërisë. Që nga fundi i janarit-fillimi i shkurtit 1914,
Qeveria serbe e udhëzonte Legatën e saj në Paris, që të gjej mënyrë adekuate,
për të njoftuar parlamentin e Anglisë dhe të Francës mbi ndërhyrjet e Italisë
dhe të Austrisë në Shqipëri, dhe të influencohet tek ata për shmangien e
ndikimin austriak e italian në këtë vend (Shqipëri). Për këtë, Qeveria serbe
shpresonte edhe në ndihmën e qeverive të Francës dhe të Anglisë, kurse sa i
përkiste mbështetjes së Rusisë për Serbinë është e ditur që ishte permanente.[16]
Serbia kurë po kërkonte një okupim ndërkombëtar të Shqipërisë si antitezë ndaj
kërkesës italiane, njëkohësisht ajo i kërkonte Britanisë, por dhe Fuqive tjera
të Mëdha, edhe rektifikimin e vijës së kufirit shtetëror me Shqipërinë në favor
të sajë; te Dibra, Luma dhe Prizreni, që ishte dhe qëllimi i vërtet i gjithë
kësaj loje diplomatike serbe.[17]
Mirëpo, Anglia dhe Franca ndonëse ndiqnin zhvillimet në Shqipëri, nuk ishin të
gatshme për ndonjë ndërhyrje konkrete të tyre. Anglia, që në janar të vitit
1914, deklaroi se nuk dëshironte të merr ndonjë obligim afatgjatë ndaj Shqipërisë,[18]
kurse, Franca, nga fundi i marsit-fillimi i prillit të vitit 1914, vlerësonte
se situata në Shqipëri nuk është e mirë, dhe se në këtë moment Esad pasha është
zotërues absolut.[19]
Nga ana tjetër, Qeveria serbe
edhe gjatë muajve prill-maj të vitit 1914, vazhdonte të iu kërkonte Fuqive të
Mëdha; Britanisë, Francës, Rusisë, Gjermanisë dhe Italisë, rektifikimin e vijës së kufirit shtetëror me
Shqipërinë, në favor të sajë.[20] Këtyre kërkesave të Serbisë
secila nga Fuqitë e Mëdha iu përgjigjën në varësi të pozicioneve dhe interesave
të tyre. Rreth çështjes së rektifikimit të kufirit në favor të Serbisë,
Britania (ministri Grej) angazhohej për gjetjen e një zgjidhje të mesme
ndërmjet kërkesave serbe dhe pikëpamjeve të delegatëve në Komision të Aleancës
Trepalëshe, kurse Rusia dhe Franca mbështesnin plotësisht kërkesat e Serbisë.
Ndërkaq, rreth kërkesës tjetër të Serbisë për “dalje ekonomike” në Adriatik,
nëpërmjet të një hekurudhe, sipas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në
Londër (1913), kishte qëndrime të ndryshme ndërmjet Anglisë dhe Francës. Lidhur
me këtë, Grej tërhiqte vërejtjen se vendimi i Konferencës nuk i është komunikuar
zyrtarisht Serbisë, ndaj dhe ky nuk mund të llogaritej si obligim i plotë ndaj saj.[21]
Zhvillimet politike brenda në
Shqipëri dhe ata diplomatike në marrëdhëniet ndërkombëtare, sërish, edhe nga
fundi i majit/fillimi i qershorit të vitit 1914, rezultuan me riaktualizimin e
idesë së pushtimit italo-austriak të Shqipërisë. Kjo ide rrodhi nga vetë
Italia, ndonëse ishte e vetëdijshme se propozimi i sajë, mbi pushtimin
ndërkombëtar të Shqipërisë, vështirë se do të pranohej në Evropë. Riaktualizimi
i kësaj ideje nga ana e Italisë, sërish u kundërshtua nga Serbia. Qeveria
serbe, nëpërmjet kanaleve diplomatike, i njoftonte Fuqitë e Mëdha, në radhë të
parë Rusinë, me qëndrimin e saj se pushtimi eventual austro-italian jo vetëm që
do të thellonte krizën, por do të detyronte Serbinë të merrte masa për
mbrojtjen e interesave të saj në Shqipëri. Prandaj dhe, sipas Qeverisë serbe,
masa më e mirë për qetësimin e Shqipërisë do të ishte pushtimi ndërkombëtar i
saj, me pjesëmarrje të barabartë të të gjitha Fuqive të Mëdha. Rusia jo vetëm
që e mbështeste propozimin e Qeverisë serbe mbi pushtimin ndërkombëtar të
Shqipërisë, si opsion i favorshëm për Serbinë, por që nga fundi i majit 1914
ajo e këshillonte Serbinë që për këtë të kërkonte mbështetjen e Fuqive të
Mëdha. Mirëpo, një ide të këtillë nuk e miratonin Fuqitë e Mëdha, Franca, ishte e bindur se pushtimi
ndërkombëtar i Shqipërisë do të kundërshtohej nga Anglia, kurse qeveria e
Francës pastaj do të duhej të mbante qëndrim të rezervuar.[22] Kështu,
po nga fundi i majit të vitit 1914, Anglia, Franca, Rusia, Austro-Hungaria dhe
Italia nuk ishin të gatshme të angazhohen në ndonjë intervencion/okupimin
ndërkombëtar të Shqipërisë, për motive të ndryshme. Në këtë kuadër, vetë Rusia
deklaroji se nuk ishte e gatshme të merr pjesë në asnjë intervencion në
Shqipëri, sepse një akt të atillë e konsideronte të pa nevojshëm.[23]
Një qëndrimi i këtillë i Fuqive
Europiane ndaj idesë italiane dhe serbe mbi pushtimin ndërkombëtar të
Shqipërisë, i detyroi si Italinë e Austro-Hungarinë ashtu edhe Serbinë e
Greqinë të heqin dorë përkohësisht nga variantet e propozuara të tyre mbi
pushtimin ndërkombëtarë të Shtetit shqiptar. Prandaj edhe për momentin Shteti i
pavarur shqiptar mbetej kompromisi më i pranueshëm për Fuqitë Evropiane.
Austro-Hungaria ishte e vetëdijshme, se në rast të një pushtimi të njëanshëm të
Shqipërisë do të përballej me gjithë Evropën. Ndërkaq, Italia edhe ashtu nuk ishte fort serioze në propozimin e vet,
dhe tani ajo formalisht do të shpallë se
mbështet një Shqipëri të lirë e të pavarur,[24] gjë që
një qëndrim i këtillë i Italisë, në momentin e dhënë, formalisht ishte identik
edhe me qëndrimin e Serbisë për këtë çështje.[25] Serbia
pasi që nuk gjeti mbështetje për realizimin e pretendimeve territoriale ndaj
Shqipërisë, jo vetëm nga ana e Fuqitë e Mëdha por as edhe nga ana e Greqisë,
Pashiqi më 30 maj të vitit 1914 i dha instruksione ministrit serb në Londër që
t’i njoftonte ambasadorin rus dhe atë francez atje, se Serbia pajtohet “me
autonominë e Shqipërisë vetëm me kusht, që të
na sigurohet dalje e lirë ekonomike në detin Adriatik”.[26]
Kurse, Qeveria greke në fund të majit 1914 doli me qëndrimin se shtetet ballkanike me asgjë nuk duhej të
demonstronin se dëshironin të shfrytëzonin ngjarjet në Shqipëri, sepse kjo do
të ishte në favor të të tjerëve.[27]
Ndërkaq, pas atentati të
Sarajevës, 28 qershor 1914, ndonëse “miqtë e vërtetë” e këshillonin Serbinë që
të tregojë maturi sa më të lartë në të gjitha aspektet, në këtë kuadër edhe me
çështjen e Shqipërisë,[28]
Serbia, edhe në kushtet e luftës me Austro-Hungarinë, nuk hoqi dorë nga
pretendimet territoriale ndaj Shtetit shqiptar. Nga fundi i gushtit të vitit
1914, kurë, sipas ambasadorit francez dhe atij rus Shqipëria “nuk ekzistonte
më”, Serbia i kërkoji leje Britanisë që së bashku me Greqinë të pushtojnë
Shqipërinë. Mirëpo, Britania nuk e miratoji një kërkesë të këtillë të Serbisë,
sepse druante se mos po provokohet Italia dhe të intervenon e të pushton Vlorën.[29] Njëkohësisht as qeveria e
Greqisë nuk e mbështeti këtë kërkesë të Serbisë. Qeveria greke ishte e mendimit
se copëtimi territorial i Shqipërisë nga Greqia, Italia dhe Serbia ishte i
pamundur pa aprovimin e Fuqive të Aleancës Trepalëshe.[30]
Megjithatë, Qeveria serbe edhe një herë, në dhjetor 1914, kishte vendosur që
situatën në Shqipëri ta zgjidh me pushtimin e “Pikave strategjike”, por për
këtë qe penguar nga qeveritë e Fuqive aleate dhe të qarqeve të caktuara
ushtarake serbe.[31]
Pushtimi i Vlorës nga Italia më
25 dhjetor të vitit 1914, do të rezulton me ndërlikimin edhe më të madh të pozitës
ndërkombëtare të Shtetit shqiptar gjatë vitit 1915, por dhe ashpërsimin e
rivalitetit italo-serb në Shqipëri.
Deklaratat e Genadievit dhënë shtypit italian, nga fundi i janarit të
vitit 1915, se pas pushtimit italian të Vlorës (25-28 dhjetor 1914) Italia dhe
Bullgaria “mund të kishin interesa të përbashkëta në Ballkan”, i shqetësuan
qarqet diplomatike europiane.[32]
Ndonëse, në janar të vitit 1915, ministri italian i PJ e siguronte Mihaloviqin,
legatin serb në Romë, se “Italia nuk do
të ndërmerr asgjë më shumë” në Shqipëri, kurse vetë Mihajloviq vlerësonte se
Italia nuk mund të angazhohej për asgjë e vetme,[33] që nga
mesi i shkurtit të vitit 1915 vazhduan
përgatitjet ushtarake të Serbisë për invadim në Shqipëri, nën pretekstin
e mbrojtjes nga gjoja sulmet dhe
provokimet e shqiptarëve ndaj
trupave serbe përgjatë kufirit. Në rajonin Resnjë-Ohër-Strugë, Qeveria serbe
kishte përqendruar, në shkurt 1915, rreth 3000/4000 trupa ushtarake shtesë,[34]
kurse në maj ishin të përqendruara rreth 15.000 trupa serbe, me synim të
pushtojnë Pogradecin dhe pastaj Elbasanin.[35]
Përgatitjet e Qeverisë serbe për invadim në Shqipëri apo për “për tu mbrojtur
nga Shqipëria”, si thoshte Grej, ministri britanik, ishin aprovuar edhe nga
Britania që në maj të vitit 1915.[36] Mirëpo, kur filloji pushtimi
serb në Shqipëri, dhe kur më 1 qershor të vitit 1915 serbët pushtuan Pogradecin
dhe po përgatiteshin të pushtonin Elbasanin,[37] Qeveria
britanike druante nga ndonjë komplikim të ri të marrëdhënieve me Italinë për
shkak të pushtimit serb në Shqipëri. Ajo, në fund të majit, e këshillonte
Qeverinë serbe që trupat e sajë të mos depërtojnë përtej “Pikave strategjike”
apo “rajonit strategjik” e as në Elbasan.[38]
Mirëpo, ndonëse ambasadori
italian në Stamboll i kishte deklaruar legatit serb se “Italia nuk do të
kundërshtonte që gjysma veriore e Shqipërisë t’i jepej Serbisë”, Italia rreptë
e kundërshtoi invadimi serb në Shqipëri.[39] Si duket
reagimi i Italisë, e shtyri Qeverinë britanike që t’i kërkoj Serbisë, në
mbrëmjen e 16 qershor 1915, të ndalon
agresionin dhe me këtë të përfundojnë operacionet e trupave serbe në Shqipëri,
sepse kjo mund të shkaktonte ndërlikim të situatës.[40] Gjithashtu, reagimi i vendosur i Italisë, i
detyroi edhe Rusinë dhe Francën që të ia tërhiqnin vërejtjen Serbisë, për
rrezikun e angazhimit italian në Shqipëri.[41] Serbia
ishte e detyruar të ndërpres invadimin ushtarak të Shqipërisë. Pashiqi kishte
deklaruar për gazetën “Politika”, të Beogradit, se “Shqipëria nuk është
pushtuar e as që dëshirohet pushtimi i saj. I ndërmorëm sulmet dhe u ndaluam në
pikat strategjike përderisa nuk vendoset një pushtet i fortë në Shqipëri, apo
deri sa Fuqitë e Mëdha nuk vendosin mbi fatin e më tejshëm të Shqipërisë.”[42]
Mirëpo, qëllimet e vërteta të intervencionit ushtarak të Serbisë në Shqipëri,
nuk ishin ato ushtarake por ato politike. Me këtë invadim ushtarak në
Shqipëria, Serbia, në radhë të parë, synonte të arrinte dy qëllime: I pari, të
rrënonte prestigjin/autoritetin e Italisë në Adriatikun e jugut; I dyti,
nëpërmjet të defokusimit të vëmendjes së opinionit me pushtimin ushtarak në
Shqipëria, të relativizohet presioni i Aleatëve ndaj Serbisë mbi koncesionet
territoriale për Bullgarinë, me një kompensim territorial edhe për Serbinë në Shqipëri.[43]
Ndërkaq, gazeta bullgare “Bëllgarija”, përfundonte se pushtimi ushtarak serb i
pjesëve të Shqipërisë, u bë për motive të sigurimit të interesave strategjike
serbomëdha pas luftës. Serbia, përfundon gazeta, nxitoj të pushton pjesë të
bregdetit të Adriatikut, për të krijuar kështu “fait aceompli” (aktin e kryer) pas
luftës, në Konferencën eventuale ndërkombëtare.[44]
Ndërkaq, Italia vazhdonte politikën e saj për të fituar
protektoratin mbi Shqipërisë. Flitej se
Aleanca Tripalëshe i kishte premtuar Italisë, pos aneksimit të Vlorës me
Mirëpo, rëndësia e Shqipërisë për
pozicionet e Serbisë në frontin e luftës, u rrit dhe më shumë, kur Fuqitë e
Antantës vendosën (tetor/nëntor 1915) që të i dërgonin ndihma ushtarake Serbisë
nëpërmjet porteve shqiptare, nën drejtimin e Italisë. Pashiqi, druante se mos
vallë Italia do ta shfrytëzon pozitën e rëndë në të cilën ndodhej Serbia dhe
rrethanat e reja të krijuara, për ta pushtuar të gjithë Shqipërinë, ndaj dhe i
kërkoji Esat pashës vendosjen e një batalioni ushtarak serb në Durrës, te cilën
kërkesë Esati e refuzoji.[48]
Rivaliteti italo-serb në Shqipëri
do të merr dimensione të reja në dhjetor të vitit 1915, kurë në Vlorë zbarkuan
trupat italiane dhe lëviznin drejtë Shqipërisë së mesme. Qeveria italiane
synonte që ta shfrytëzonte pozitën e vështirë të ushtrisë serbe, për të marrë
garancionin nga aleatët e Antantës për një Shqipëri të pas luftës me kufij të
zgjeruar dhe nën protektoratin italian.[49]
Gjithashtu, edhe Qeveria serbe vazhdonte politikën e dëshmimit të përparësisë
së interesave serbe në Shqipëri, si para aleatëve e në veçanti para Italisë,
duke manipuluar edhe me Esat pashën. Por, përpjekjet e Qeverisë serbe në këtë
drejtim, nuk rezultuan të suksesshme. Në fund të vitit 1915, Britania vazhdonte
ta konsideronte Shqipërinë sferë të interesit të Italisë, kurse Franca kishte
dërguar një mision ushtarak në Shqipëri.[50]
[1] .)
?????? ????????,
??????? ? ???????? ??????-??????? ????? ?????? 1914-1918, ???? ? ??????? ? XX ????, ???????,
[2]
.) ????, ????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????, ??. VII, ?????? I, 1/14. ???????-30. a????/ 13. ??? 1914,
???????? ???????? ??????? ? ?????? ????, ???????, 1980, dok. nr.
[3] .)
[4] .)
????, ????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????, ??. VII, ?????? 2, 1/14 ???- 22 ????/ 4 ?????? 1914, ???????? ???????? ???????, ?????? ?????, ???????, 1980, dok. nr.
[5] .)
[6] .)
????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????..., ??. VII,
?????? I, dok. nr.
[7] .)
????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????..., ??. VII,
?????? 2, dok. nr.
[8]
.) ????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????..., ??. VII, ?????? I, dok. nr.
[9] .)
????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????..., ??. VII,
?????? 2, dok. nr.
[10] .)
??????? ????? ?? ?????????
?????????? (më tej: ????), ??????, ???? ??. (më
tej: ?) 18- ????????? ?????? ??????????-?????? (1879-1918), ?????? (më tej: ?.)
6, ???. ????. 4, ???? 5 (në vazhdim
sipas këtij shembulli: ????, ??????, 18.6.4/5), ????????? ????????? ??. 4527,
21.?8./3.o9.1914, Ministria e PJ, Legatës në Londër; ????????? ? ???????
???????? ????????? ??????..., ??. VII, ?????? 2, dok. nr.
[11] .)
????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????, ??. VII, ?????? I..., dok. nr.
[12]
.)
[13]
.) ????, ??????, 18.6.4/5, ????????? ?????????
??. 28, ???????, 12/25.1.1914, Ministria e
Punëve të Jashtëme (MPJ), Legatës
serbe në Londër.
[14] .)
????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????, ??. VII, ?????? I..., dok. nr.
[15]
.)
[16]
.)
[17]
.)
[18]
.)
[19]
.)
[20] .)
????, ????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????, ??. VII, ?????? 2..., dok. nr.
[21]
.)
[22]
.)
[23]
.)
[24]
.)
[25]
.)
[26]
.) ????, ??????, 18.6.13/18-19, ???. N= 1810, ???????, 17/30.?5.1914, Letër e Nikolla Pashiqit për Boshkoviqin, legati serb në Londër.
[27] .)
????????? ? ??????? ???????? ????????? ??????, ??. VII, ?????? 2..., ??. VII, ?????? 2...,, dok. nr.
[28] .)
[29] .)
????, ??????, 18.6.38/55, ????????? ???. ??. 171, 27.?8./...1914, Telegram i Legatës serbe, në Londër, MPJ, në Nish.
[30] .)
[31] .)
????? ?.
?????????, ?????? ? ????????...., f. 213.
[32] .)
????, ??????, ???? ??. 17-???????????? ?? ?????????? ??????-???????: (????? ?????????-?????), ???. 2, ???. ????. 38,
???. 80 (në vazhdim sipas këtij shembulli: ????, ??????, 17.2.38/80), ???????? N= 60, ???. ??. 887, ?? ???????-???, 25.?1/.1915, Nga
Ballugxhiq, ministri serb në Londër, Ministrisë së Punëve të Jashtme në Nish,
Mbi qëndrimin e qeverisë angleze.
[33] .)
Po aty, 17.2.14/21, ????????? N= 29, ???. ??. 455, ???, 13/26.?1.1915, Nga Mihajlloviq,Romë, MPJ,në Nish, Mbi lajmin në
gazeta për misionin e Genadievit në Romë.
[34] .) ????, ??????, ?. 1034.9.88/553-554, Nr. 26128, Raport i vice konsullit britanik në Manastir, Manastir, 16.02.1915 (i pranuar më 6.o3.1915).
[35] .)
????, ????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915, ?????????, ????????? ?-? ????? ???????,
??????, 2002, dok. nr.
[36] .)
????, ??????, 18.6.184/248, ???.??. 476, ??????,
25.?4/...1915, Letër
e Legatës (Boshkoviqit), nga Londra, MPJ, në Nish.
[37] .)
????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915..., dok. nr.
[38] .)
????, ??????, 17.2.203/421-423, ????????? N= 595,
??????, 30/.?5.1915, Nga Boshkoviq, Londër, personalisht për Pashiqin, kryeministër i Serbisë, përkatësisht përgjigje për telegramin e tij nr. 1436.
[39] .)
????, ??????, 18.6.14/21, ????????? ????????? N=. 123, ?? ????????, 24 maj/...1915, Pashiqi, Legatës serbe në Londër.
[40] .)
[41] .) ????? ?. ?????????, ?????? ? ????????...., f. 214.
[42] .)
????, ??????, 17.3.18/30-31, ????????? N= 306, ???. ??. 6273, ??????,
5/18.?6.1915, Nga Çollak Antiq, MPJ, në Nish, mbi komentet në gazetën “Bëllgaria”-pushtimi i Shqipërisë.
[43] .)
????? ?.
?????????, ?????? ? ????????...., f. 214-215.
[44] .)
????, ??????, 17.3.18/30-31, ????????? N= 306, ???. ??. 6273, ??????,
5/18.?6.1915, Nga Çollak Antiq, MPJ,në Nish, mbi komentet në gazetën “Bëllgaria”-pushtimi i Shqipërisë.
[45] .)
[46] ,)
Po aty, 17.4.150/306-308, ????????? N= 1160, ?????????, 27.?8/.1915,
Nga Spallajkoviq, për Pashiqin.
[47] .)
Po aty, 17.4.9/14-15, ????????? N= 794, ??????, 1/14.?8.1915, Nga Boshkoviq, personalisht për Pashiqin, mbi përgjigjen Foreign Office; Po aty, 17.4.20/42-51, Memoari i Fuqive të Antantës (në gjuhën frenge dhe përkthimi në gjuhën serbe) , 2/15.o8.1915, Nish, dhe shënime të Jovanoviqit mbi bisedat e zhvilluara me përfaqësuesit diplomatik të këtyre Fuqive.
[48] .)
????? ?.
?????????, ?????? ? ????????...., f. 219.
[49] .)
[50] .)