Aristotel Mici: Bardha e Temalit

Bardha e Temalit

Rreth  Romanit  “Bardha e Tmalit” të Pashko Vasës

Trajtesë

Nga Aristotel Mici

Pashko Vasa leu në Shkodër më 30  qershor të vitit 1825. I ati  quhej Mhill Vasa dhe e ëma ishte Drande Gjegja. Fisi tij kishte prejardhjen nga Mirëdita. Të parët e Pashko Vasës qenë shpërngulur nga ajo krahinë dhe u vendosën në Shkodër, pikërisht në atë truall ku sot ndodhet  Shtëpia – Muze e Pashko Vasës.

Nuk ka të dhëna për  arsimin e tij. Po të gjithë studiuesit, që janë marrë me biografinë e Pashko Vasës, pohojnë se qysh në fëmijëri ka qenë i  dhënë pas dijes dhe mësimit të gjuhëve të huaja, një autodidakt me dhunti të jashtëzakoshme, po që me siguri do ta ketë ndihmuar edhe ambjenti familjar, a po shoqëror i qytetarisë shkodrane.

Me zgjuarësinë e tij të rrallë arriti, me 1847, të zërë punë në  Konsullatën e Anglisë  në Shkodër. Në  mjediset e kësaj konsullate ai pati mundësi të  shtjellonte e të praktikonte edhe më shumë shprehitë  e të folurit ne gjuhë të huaja si italisht, frëngjisht, anglisht, turqisht. Po atje, siç pohon studiuesi Daniel Gazuli,më 1848,  Pashko Vasa  “pati rastin të njihej me një grup  atdhetarësh italianë, që të ndjekun nga  qeveria e Burbonëve, kishin ardhur në Shkodër, e kishin gjetur strehë e  mbështetje pikërisht në  Konsullatën e Anglisë. Në bisedat me ta , sepse ai e njihtë italishten qysh atëherë dhe  e u shërbente  si përkthyes edhe anglezëve, iu forcua  dhe iu ndez ma shumë  zemra për idealet e lirisë kombëtare. Siç shkruante vetë, bashkë me ata mërgimtarë “ për hir të drejtësisë dhe   për dashni ndaj Italisë”, po atë vit, pra më 1848, shkon vullnetar në Itali, me luftue krahas me venedikasit kundër austriakëve. Atje 23 vjeçari fiton me një herë besimin e respektin e bashkëluftëtarëve, sa arrin të bahet officer i Shtabit Madhor.[1]”

Idetë liridashëse të Pashko Vasës gjenden të shprehura prej tij në dy letrat që ai i pati dërguar  nga Bolonja  Nikolo Tomazeut[2] në qershor të vitit 1848.. Ai ishte luftëtar me armë në dorë si oficer në luftën për lirinë e Venedikut. Po kur  republika e këtij qyteti  u mposht nga austriakët, ai u largua nga Italia. Në gusht të vitit 1849 u nis me rrugë detare nga Ankona dhe u vendos në  Konstandinopol . Atje, në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, pasi kaloi shumë vështirësi jetese, arriti të futet në administratën e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Turqisë. Në Stamboll ai do të shquhej  nga viti në vit si një patriot i flaktë  dhe intelktual me ide të qarta  per ardhmërinë e Shqipërisë.

Nga viti 1878 deri më 1882, Pashko Vasa krahas  Abdyl Frashërit,  u dallua si një nga personalitetet  kryesore të “Komitetit të Stambollit” për mbrojtjen e Shqipërisë.. Në vitin 1879 ishte midis  veprimtarëve më  aktivë  të “Shoqërisë së të Shtypurit të Shkronjave Shqip” si edhe të përpilimit dhe hartimit të “Alfabetares”.

Në Stamboll, krahas  pjesëmarrjes me përkushtim për çështjet patriotike, Pashko Vasa do të kryente edhe një veprimtari të dukshme letrare, gjuhësore dhe historiko-dokumentare.

Nga pena e Pashko Vasës në gjuhën shqipe kemi të shkruar poezinë e famshme   “Moj Shqypni, e mjera Shqypni”, e cila ishtë si një himn patriotk për kohën e Rilindjes dhe që u end si fletë volante ne vitin 1880 nga një vend me shqiptarë në tjetrin.. Shkrimi tjetër  shqip është një artikull i vogël “Shqypnia dhe Shqyptarët” botuar  tek “Alfabetarja” e Stambollit më 1879.

Ndërsa jeta letrare e Pashko Vasës  kish filluar më 1850, me një prozë të gjatë autobiograsfike “Burgimi im” (La mia Prigionia) shkruar italisht dhe botuar në Konstandinopol nga  “Tipografia di A. Domenichini”..Po ne italisht ai do të botonte më vonë, me 1873, një përmbledhje me  poezi “Trëndafila dhe gjemba”(Rosse e Spine).

Pashko Vasa  është autor edhe i dy librave të botuar frëngjisht të llojit      historiko-dokumentar: “Bosnja dhe Hercegovina gjatë missionit të Xhevdet Efendiut”(Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi”, Constantinopole 1865 , dhe “Skicë historike mbi Malin e Zi sipas  traditave të Shqipërisë”{Esquisse historique sur le Montenegro d’ après les tradition de Albanie”, Constantinopole, 1872.

Pashko Vasa, si një rilindas patriot i orës së parë, brenda mundësive dhe rrethanve të kohës, botoi dhe shkrime të karakterit linguistik dhe didaktik për të ndihmuar në çështjen e shkrimit dhe të  mësimit të gjuhës shqipe: “Alfabeti  latin  i zbatuar  në gjuhën shqipe” (L’alphabet latin appliqué ala langue  albanaise”), Constantinopole 1878.

Për qellime mësimore ai do të botonte edhe librin diturak “Gramatika   shqipe për  t’ u përdorur nga ata që dëshirojnë ta nxënë këtë gjuhë pa ndihmën e n jë mësuesi” (Grammaire albanaise a  l’usage de ceux qui desirent apprendere cettte  langue sans l’aide d’ un maitre”, London 1887.

Ndërkohë emri i Pashko Vasës do të bëhej më i njohur sidomos me një studim analititik “E Vërteta mbi Shqipërinë dhe Shqiptarët” (“La verite sur  l’Albanie et les  Albanais) botuar fillimisht  frëngjisht më 1879. Po në frëngjisht ai do të botonte gjithashtu  në Paris edhe romanin “Bardha e Temalit (Barda de Temal) me pseudonimin Albanus Albano në vitin 1890, pra dy vjet para se të vdiste në Liban, më 29 qershor1892.

***

Po në qoftë se me studimin e tij ”E Vërteta mbi Shjqipërinë dhe Shqiptaret”  Pashko Vasa u fliste lexuesve frankofon si publicist dhe analist, me romanin “Bardha e Temalit”,  për mes tablove të gjalla të  kësaj vepre, ai do t’u rrëfente atyre realitetin shqiptar si  shkrimtar.  Qëllimi i autorit ishte që t’u bënte të njohur të huajve të vërtetën për Atdheun e tij, në një kohë kur çështja shqiptare ishte sensibilizuar midis fuqive  evropiane prej jehonës së Lidhjes së Prizrenit.

Romani “Bardha e Temalit” priti një shekull që t’i jepej  publikut në gjuhën shqipe. Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” në Tiranë e botoi atë me përkthimin e Sotir Cacit, duke e përfshirë në veprën seriale të Pashko Vasës më 1987; kurse Rilindja në Prishtinë e botoi liber më vete të përkthyër nga Ymer Jaka, më 1990.

Edhe pse “Bardha e Temalit” që botuar frëngjisht një qind e ca vjët më parë, edhe pse iu dha lexuesit me një shekull vonesë, si një nga romanet e parë të letërsisë sonë, ai ishte dhe mbetet një nga krijimet më interesante të traditës. Duke e analizuar këtë vepër të shkruar frëngjisht, Prof. M. Gurakuqi, me gjalljen e tij , theksonte se “ajo asht pjesë përbamëse  e letërsisë sonë, ashtu si janë veprat në  latinisht të Barletit dhe Bicikemit”[3]

Ky roman, ndër më të parët e llojit,  dëshmonte se autorët e Rilindjes po ngriheshin dhe formoheshin nga ana e mjeshtërisë artistike dhe po nisnin, ashtu, edhe gjininë e prozës së gjatë. Romani “Bardha e Temalit” është një pasqyrë e gjallë  e jetës shqiptare në shekullit të XIX. Me frymëzimin e tij pasionant  autori ka pasqyruar skena  të jashtëzakonshme familjare dhe sociale në ambjente tipike shqiptare, përmes një sfondi  të theksuar romantik. Po në këtë roman nuk mungojnë edhe pamjet realiste si edhe situatat sentimentale me një dramacitet të ndjerë, që mund të shpjegohen me depërtimin  në bodrumin e vetëdijës, pra në  subkoshiencën e karaktereve.

Linja krysore e subjektit të veprës ka të bëjë me dashurinë fatkeqe të Bardhës, e cila është një vajzë e mire dhe e cilter e një shtepije tipike shkodrane. Këtë vashë ideale,  të ndijëshme dhe delikate e ka martuar familja pa dashuri me bajraktarin e Temalit, duke u  nisur nga fama e derës së madhe. Pas një viti martese, kjo nuse e re, e cila pat ardhur më të parë në familjen prindërore, takohet me një djalosh të pashëm,  të sjellshëm,  dhe shumë tërheqës, Aradin,  i biri i Mhillit të Vlashajve. Pa e ditur dhe kuptuar, sakaq, Bardhës i lind një dashuri tronditëse. Ishte pasioni rrëmbyes i nuses së rë të martuar pa dashuri. Ishtë zgjimi i dashurisë së paprovuar.. Që nga ai çast  në zemrën e saj femërore filloi një ndjenjë e  papërmbajtur daslldisjeje. Për këtë gjendje emocionale të vashës vetë autori shkruan: “Të mos harrojmë se  kjo ishte dashuria e  saj e parë, dashuria e parë e një gruaje të martuar. Nga shkëndijimet e  syvë të të dy të rinjve sikur qe krijuar një fushë  magnetike që u vinte në rezonancë shpirtërat.

Me gjendjen erotike të Bardhës me  Aradin  Pashko Vasa shpreh  edhe pikëpamjen e tij për anën sublime të dashurisë, pa të cilën jeta e njeriut  do të ishte e zbrazët, e thatë dhe pa kuptim vazhdimësie.

Autori na  rrëfen me naracionin e vetë se në zemrën e Bardhës  nis një dramë, që shpjegohët me dilemën  për të shkuar me Aradin, a  po të ikte te Luli në Temal. Zemra e shtynte në krahët e dashurisë me Aradin, po mendja i kujtonte Lulin. Më Aradin e lidhte  pasioni, me Lulin urrejtja reciprokë. Po me Aradin, tok me  dashurinë e ndiqte “turpi”;  kurse me Lulin,  vinte “nderi”, nderi i nuses në derë të madhe.

Bardha, sa herë kujtonte Aradin, ndjente sikur e lëshonte zemra. Ajo e kuptonte se sa lart qëndronte ai i krahasuar me burrin e saj. Ajo e dinte se i shoqi nuk e donte. Po as ajo nuk e donte ,ose më mirë nuk e kishte dashur kurrë. Ku e ku Aradi  i dhembshuruar në dashuri, para Lulit moskokëçarës. “Kujtimi i djaloshit i qe skalitur në zemër  duke i lënë një nga ato përshtypjet e ëmbla, që i paraprijnë gjithmonë një simpatije të madhe .  E mësuar me sjellje të  vrazhda prej kapedani të të shoqit, sjellja e njerëzishme e Aradit kishte ngjallur në shpirtin e Bardhës mendime dhe ndjenja  krejt të reja. Ajo bënte krahasime, që fatkeqësisht nuk ishin në favor të Lulit.” (f.51)[4]

Shumë prekëse është skena e rikthimit të Bardhës për tek burri i saj në kullën e Temalit. Në udhëtim e sipër ajo e quante veten si një viktimë që njerëzit e saj po çonin për  flijim. E dinte se ishte e rrethuar nga njerëz që nuk e pëlqenin dhe kjo e trishtonte.

Parija e fisit në Temal nuk e kishte pritur mirë martesën e bajraktarit të tyre me një  vajzë delikate nga qyteti.  Zakonet e fisit  e çmonin  gruan  për forcën e saj fizike, guximin dhe numrin e fëmijëve meshkuj që ajo i jepte të shoqit. Pikërisht për këtë pikëpamje nuk pëlqeheshin lidhjët martesore me vajza fushe. Prandaj për këtë arsy Bardhën nuk e shihnin dot me sy dhe e quanin si një të huaj, e cila u kishtë hyrë vjedhurazi në fis.

Burrat e përçmonin si një grua të pazonjën, aq më tëpër që  brënda një viti martese nuk zuri dot fëmijë. Kursë shumë gra ia kishin zili pozitën, bukurine, dhe nveshjen elegante. Le të sjellim në mendje vëtëm fjalët e një plake të vrazhdë, e cila u thotë të tjeravë pas një ngjarjeje të përmortshme: “Që prej ditës që hyri në  fisin tonë ajo  mendjemadhe, vetëm kob e gjëmë na ka sjellë. E po kjo s` durohet. Një vajzë e fushës  të na jetë përmbi vajzat e malësisë.”

Po më mizore nga të gjitha  gratë konservatore është e ëma e Lulit. Ajo nuk e do dhe e urren Bardhën.  Ajo nuk e do nusen e djalit  para së gjithash, sepse brenda vitit nuk lidhi fëmijë me të birin e saj. Po problemi ishte se Luli për arsye fetare nuk mund ta linte Bardhën dhe të  martohej me një tjetër. Ndër kohë, nëna e Lulit mendoi një zgjidhje gjakatare. Ajo vendosi ta vriste Bardhën  me pisqollë natën, kur të ishte duke fjetur gjumë në shtrat.

E ëma e Lulit, si plak zemërgure, sapo ia doli që ta vriste nusen e djalit të saj fshehurisht, tek po flinte si engjëll , shfryjti  me përbuzje për të: “E  lava m      e gjakun e saj gabimin e tim biri”.

Është pikërisht kjo plakë mizore, që do ta luaj pjesën në atë mënyrë që njerëzit të binden se Bardha kishte vrarë veten. Dhe ashtu, krijesa më e pafajshme në botë, Bardha e Temalit, u quajt vetëvrasëse, pra dhe mëkatare. Për këtë arsye vdekja e Bardhës është  aq trondtëse. Ajo është më  tragjikja nga të gjitha heroinat e  dashurisë në lëtërsi.

Të gjithë malësorët e fisit e dinin se vetëvrasja është krim, që e përjashtonte fajtorin nga bashkësia e besimtarëve. Pak a shumë këtë do t`i thoshte at Leonardi , Anulit, i  cili deshte ta varroste  të kushurirën: “Ajo vrau veten, - i tha prifti. - Zoti që është burimi i të gjitha të mirave, duhet  t’ia ketë falur  mëkatet, mirëpo  njerëzit dhe ligjet e tyre nuk falin, biri im. Unë nuk mund ta varros atë në tokën e shenjtë.”

Fati i zi kishte vendosur ta ndiqtë përtej vdekjes atë vashë  krejt të pafajshme, që nuk arriti ta jetonte ngazëllimin magjik të dashurisë. Kështu , sipas dokeve e zakoneve të kohës në Shqipërinë e asaj kohe, Bardhën e Temalit e shikojmë të dënuar, jo vëtëm fizikisht me vdekje, po edhe shpirtërisht, me mosvarrim në vendin e përmortshëm. Këtë fat të zi nuk e kishin pasur asnjë nga heroinat e letërsisë në temën e dashurisë. Zhulieta e Romeos në Verona vërtet gjeti fundin tragjik nga dashuria e saj e pastër dhe e madhe për Romeon, po nuk u dënua  mbas vdekjes. Përkundrazi, më vdekjen e saj ajo i dha një mësim shoqërisë veroneze, se si nuk duhej sjellë më me zëmrat e të dashururarëve.. As Desdemona, as Ofelia, në tragjëditë e Shekspirit, as Luiza Miler në dramën “Intrigë e Dashuri” të Shilerit, as Ana Karenina ë Tolstoit, të cilat dhanë shpirt si therore të dashurisë, nuk  u ndëshkuan ashtu me mosvarrim pas vdekjes, siç e pësoi Bardha e Temalit.

Po Pashko Vasa nuk është se ka dashur të bënte ekzotikë dhe të fantazonte  skena të pa ngjara dhe ireale. Jo. Për fundin tragjik të Bardhës së Temalt ai ka qënë i mbështetur edhe në episode e fakte reale nga jeta shqiptare, që i kanë shërbyer si “maja”   konkrete në ngjizjen kompozicionale të romanit. Autori duhet të jëtë bazuar  edhe tek një krim, që ka pas ngjarë në vitet ‘40 të shekullit të XIX. Lidhur me këtë detaj historik, Prof. V. Bala, duke bërë përqasjen e subjektit të romanit me ngjarjen e ndodhur dikur me të vërtetë, i parashtron lexuesit dy dëshmi dokumentare:  “Bibë Doda, Kapidan Pasha i Mirëditës, qe martuar po nuk pat fëmijë. Po të ndahej, si katolik që ishte, nuk duhej të martohej përsëri. Por e ëma, princeshë, në mënyrën e saj, e rregulloi punën  shpejt. Ajo mori një çifte dhe e vrau të renë. Dëshmi e dytë është ajo e studjuesit Degrand i cili, nga ana e tij, është shprehur “se Albanus Albano e ka shkruar romanin Bardha e Tëmalit për të treguar vdekjen e së shoqes së Bibë Dodës” (Nga parathënia e “Veprës Letrare” të P.V.).[5]

Për  fatin kaq mizor të Bardhës janë fajtorë doket dhe zakonet prapanike të kohës, që e  mbanin të ndrydhur e të shtypur personalitetin  e të rejave shqiptare. Me Bardhën e Temalit Pashko Vasa kërkonte ndër më të parët mendimtarë të Rilindjes emancipimin e femrës  shqiptare, të paktën të kishte  të drejtën e dashurisë dhe të vendoste vetë për fatin e saj. “Nga idetë e shprehura në këtë roman del se çdo përparim shoqëror do të ishte iluzion pa pjesëmarrjen e  drejtpërdrejtë të gruas dhe  pa ndrrimin e mentalitëtit  primitivë të shoqërisë shqiptare” [6]

Nyja lidhëse e ngjarjeve subjektore të romanit është takimi i parë i Aradit me Bardhën. Ky djalosh, në lulën e moshës , qysh në çastin kur iu dha rasti të shihtë Bardhën, ndjeu sikur iu muarr mendja. Buzëqeshja e Bardhës  po i dukej hyjnore. Sytë e zinjë në formë bajameje, nën hijen e qerpikëve të gjatë, i lëshonin shkrepëtima, që do të ishe e vështirë t`ua duroje  shkëlqimin verbus pa atë njomësinë e ëmbël e melankolike. (faqë 40). Nga pamja e vashës  djaloshi po e ndjente veten krejt të tronditur. Edhe  Aradi po provonte ashtu papritmas ngazëllimin e madhë që të jepte tundimi i  dashurisë së parë. Ai kishtë rënë në dashuri pa e ditur as vetë. Aradi nga dita në ditë u dha aq shumë  pas Bardhës, sa një ditë  i tha shokut të tij të ngushtë:

“Siç e sheh,Anul, unë jam dehur e po flas përçart, si i rënë në një lloj kllapije që po më turbullon mendjën”. (f.. 75)

Po më gjithë tërheqjen  magnetike të kësaj simpatie midis dy të rinjve, kjo dashuri mbetet fluide si  një idil platonik; lexuesi nuk i sheh  ata që ta realizojnë atë dashuri trallisëse që i ka magjepsur… Vetë autori përpiqet  ta sqarojë  këtë anë  intime të personazheve  me idenë se  “pasioni i Aradit nuk ishte  një nga ato ndjenjat e ulta e të rëndomta  që shuhen si flakë kashet me të kënaqur  epshin fizik, po ishte një dashuri  e pastër e pafund”.  Pra edhe pse i pushtuar prej  dashurisë së zjarrtë për Bardhën, Aradi nuk shtyhet nga  ngasja e posedimit për vashën që admiron.

Aradi bije në sy gjatë leximit të romanit për një kulturë e arsimim të ngritur, për një mënyrë të foluri të hijëshëm e plot nderim. Tok me Aradin lexuesi shikon  me            nënkuptim edhe vetë e autoportretin e autorit. Aradi, ashtu si Pashko Vasa, është i etur për dituri. Ai ka lexuar si autodidakt shkrimtarë të njohur si Arioston, Tasson, Ovidin   e Viktor Hygoin.  Aradi gjykon dhe komenton një lloj si autori.

Drama lirike e romanit mbështetet tek konflikti shoqëror midis të rinjve të kohës, të cilët kërkojnë dashurinë e tyre të vërtetë nga njëra anë dhe  njerëzve konservatorë dhe fanatikë nga ana tjetër. Me brezin e ri, që ëndërron për një jëtë të çliruar nga  doket dhe zakonet kanunore, janë Bardha, Aradi, Drandja, Anuli, ndërsa prfaqësuues të konservatorizmit më regresiv janë Liuli dhe e ëma e tij.

Po vend të veçantë midis dy anëvë të konfliktit zë Mhilli i Vlashajve. Ai ështe dhënë në roman si një figurë kontradiktore. Nga një anë e shohim atë si një qytetar shkodran të ndershëm dhe patriot, që e urren sundimin turk . Ai jo vetëm mban lidhje me malësorët kryengritës, po edhe përpiqet t`i ndihmojë ata.  Kurse në jëtën familjare ai nuk i bën  lëshim të resë, nuk është aspak tolerant, gjë që e bën karakterin e tij kompleks e të trazuar sidomos lidhur me konceptin e nderit dhe të ndjenjave lirike të të rinjve.  Ai u tmerrua kur pa se pas drurëve të kopshtit, një djalë puthi vajzën e tij , Dranden. Me prapanizmin e vetë lidhur me mendimin  për dashurinë,  dhe “nderin” ai bëhett shkak për tragjedinë e dhimbshme të  të bijës.

Po për jëtën sociale  së  Mhillit te Vlashajve autori shkruan me admirim fjalë aq të mira për të. Ai del në vëpër si një burrë fisnik nga derë e pasur, njeri me shpirt të gjërë, i gjendshëm për t`iu ndodhur pranë njerzëvë të vuajtur. I gatshëm ta shoqërojë fjalën me sjelljen dhe veprimin e tij, për të zgjidhur  probleme  të vështira për jetën e njerzëve. Kështu e shikojmë atë, fjala vjen, kur dy malësorë të fisit të Shllakut i  erdhën në shtëpi.   Mhilli i priti  ata me nderim si miq në dhomën e vetë. “Këmi ardhur, - i thanë ata,- t` ju lutemi  të shkoni te Pashai dhe të nxirrni lejën  që t`i marrim dy të vdëkurit tanë nga sheshi i pazarit. Mjaft që na i vrau pa të drejtë, po tani të na kthejnë së paku trupat e tyrë.”

Dhe Mhilli nuk e zgjati.  Ju gjend me një herë atyre  për ndihmën e kërkuar..  Sakaq shkon tek sundimtari i Shkodrës, Osman Pasha, dhe, me ryshfetin e dhënë, ndërmjetësoi  për kërkesën e malësorëve nga fisi i  Shllakut.

Atëherë Osman Pasha, pasi mori  5000 piastra, e ndrroi vëndimin për mos lejimin  e varrimit.

Ndër kohë Mhilli kthehet në shtëpi i lehtësuar, pse u  plotësoi kërkësën malësorëve, po  i revoltuar dhe i brengosur nga korrupsioni shtetëror.. Fjalët e tij kundër korrupsionit qeveritar kanë një tingëllim aktual edhe tani për çdo vënd, ku njerëzit nuk janë të barabart para ligjit dhe të korruptuarit nuk dënohen: ”Me para, - thot ai, - mund  të arrish gjithçka,  drejtësi, favore, mosdënime. Dhe pikërisht njerëz të tillë na qeverisin. Ca    maskarenjve të këtij kallëpi iu është besuar Shjqipëria.” (f. 72).

Figurë negative dhe e e padëshiruar del për lexuesin e romanit Luli i Temalit, i shoqi i Bardhës. Edhe pse moshë e re, ai duket krejt i papëlqyeshëm si karakter. Me sjelljen e një “kapedani”, bajraktar kokorosh, ai deshte t’u tërhiqte vëmendjen njerzëvë të fisit, që edhe pse burrë malësije, nuk e kishte për gjë të merrte një vajzë nga fusha, a po nga Shkodra, duke shkelur kështu me këtë “proçkë” zakonet  e të parëve..

Vërejtjet që do t’i  bënin më vonë, një vit pas martese, tre pleq të fisit, do ta bindnin Lulin për  veprimin e nxituar që vajti e zgjodhi për  të vënë kurorë me një vajzë nga Shkodra. “Nuk duhej të kishja shkelur zakonet  e vëndit, nuk duhej të isha martuar me këtë grua, për shkak të së cilës nuk po më duan të mitë…Sigurisht që kam bërë një  marrëzi të madhe.” (f.50)

Nga këto fjalë  të Lulit marrim vesh se sa konservator dhe sa i prpambetur paraqitet ai në jëtën familjare. Janë këto pikëpamje që e bëjnë atë të tregohet  mospërfillës  për Bardhën, të mos i rrijë afër  dhe të mos i shpreh asnjë farë dashurije; dhe, për më keq, të mos i dalë kurrë në mbrojtje në situatat e vështira që  krijonte  ambjenti prapanik fisnor.

Po negativiteti i Lulit bie më shumë në sy  në lidhjet e tij me orintimin që ka  brenda jetës së fisit. Ai është përkrahës i flakët i  praktikës së gjakmarrjes si edhe i konflikteve ndërfsinore, ose i luftrave për t’i shërbyer sulltanit turk. Me logjikën e një despoti të vogël Luli i shkon për ndihmë Ismet Pshës së Pejës. Me malësorët e tij të armatosur ai sulet kundër fiseve të Gashit dhë të  Mërturit, që ishin ngritur kundër sundimtarit turk. Dhe përfundimi qe tragjik, tridhjetë të vrarë dhe  dyzetë e dy të plagosur ndër tre qind veta që bajraktari kishte marrë me vete. Me gjithë këtë humbje, Luli këmbëngulte  për vazhdimin e luftës vllavrasëse.

Kështu me kokëfortësinë e tij, bajraktari i  Temalit i solli fisit gjithë atë mynxyrë.

“Flijoi njerëzit e vëtë për t’ i shërbyer një të huaji që nuk na do”, - u thotë me të drejtë At Leonardi ca të plagosurve, të cilëve u kishtë vajtur pranë për shërbim shpirtëror.(f.196)

Qendrimi  ideoemocional i autorit është kundër këtij despoti egoist në familje, i cili paraqitet edhe një tiran, zëmërgur në fis, që po ju shkaktonte malësorëvë trima e të vuajtur gjakderdhje të kotë, mjerim dhë fatkeqëi në jetën e tyre.

Nga  episodi i  bashkëbisedimit midis malësorëve të plagosur, të cilët po ktheheshin për në shtëpi, marrim vesh se pakënaqësia për bajraktarin dhe pashallarët ishte duke u përhapur dhe shpirti revoltues po zgjohej.  Për  vërtetësi të këtij mendimi le të sjellim si shëmbull fjalët e njerit prej malësorëve të plagosur, Geros, i cili i mërzitur ankohet ndaj bajraktarit dhe pashallarëve: Ata na shtien të vritemi, të vuajmë, e pastaj si shpërblim na  përzënë si qen” (f. 195). Po në atë moment një  i plagosur tjëtër do të shtojë me ton protestues  dhe të vendosur: “Po kjo do të jetë hera e fundit”.

Duke vënë re dialogun midis  malësorëve të plagosur, kuptojmë se Pashko Vasa shpirtin e revoltës kundër sundimit turk e gjen në radhë të parë te  njerëzit e thjeshtë, dhe jo te bajraktarët dhe bejlerët, që bëheshin vegla të pashait turk. Të pakënaqur dhe të revoltuar ndaj sundimtarit turk janë si malësorët  e Gashit dhe te Mërturit, si edhe ata të Shllakut dhe të Temalit. Vetëm se revoltat e veçuara nuk ka se kush t’i  bashkojë, t’i udhëheqë edhe t’i ngrerë në  një front të vetëm në luftën për liri kombëtare. I  vetmi intelektual  që mund t’i zgjojë  malësorët  dhe t’i bashkojë me idenë kryengritëse do të ishte  At Leonardi. Po fatkeqësisht ai vetëm sa  konstanton ndonjë  anë negative të bajraktarëve, po nuk ka as guximin as predispozitën  që t’i organizojë dhe t’i  çojë masat e malësorëve kundër sunduesit  turk dhe mbështetsëve të  tij.

Personazhi më negativ dhe më i urryer në roman është Osman Pasha, kryeqeveritari i Shkodrës. Ai është përshkruar si një despot i egër, që dominon gjithçka për jetën e banorëve të qytetit dhe të trevave rreth  tij. Osman Pasha është një tiran mizor, që vepron në mënyrën më autoritare, pa u mbështetur në asnjë lloj ligji. Ai sillet në atë mënyrë se Shqipërisë nën sundimit turk i mungonte kushtëtuta e një vendi që duhej të qeverisej  normalisht me rregulla dhe ligje.

Osman Pasha, për t’ i sunduar më mirë shqiptarët, nxiste midis tyre dasitë fetare. Kështu bën ai kur thërret në zyrën e tij Mhillin e Vlashajve dhe e kërcënon, duke i  thënë:

-“Dua të më dorëzosh tët bir; ai ka plagosur një musliman  dhë duhet të dënohet.”

Pra është e qartë mbrapështija e pashajit. Ai nuk do të dijë për shkakun e plagosjës, ndër kohë që i del në mbrojtje  një tjetri  vetëm pse ai ishte musliman.

Ndërsa Mhilli i Vlashajve, pa e vrarë mëndjen për dinakrinë përçarëse të pashajit, ia kthen atij, dukë i thënë se “im bir nuk është në shtëpi, po edhe sikur të isht , nuk do të isha unë që ta dorëzoja.”

Tek dëgjon ato fjalë, Osman Pasha nuk e mban veten dhe  shfryjti me ashpërsi.

“Kryelartësi ! Mendje - madhësi shqiptare ! Roja! Futeni këtë njëri në burg..”

Po Mhilli I Vlashajve, krenar, jo vetëm nuk u step, poi ia ktheu  Pashajit.

-“Kjo është e pa drejtë, Shkëlqesë, është kundra ligjit kjo që po urdhëroni”

Atëherë, Osman Pasha, i sigurt në vëprimet e tij dhe me arrogancë si turkoshak, bërtiti përsëri:

“Ligji! Unë jam ligji. Unë jam përfaqësuesi i Sulltanit këtu. Në burg rebelin”

Do të jetë po ky Osman Pasha që do t’i përdor si mish për top shqiptarët, duke i marrë ndën armë e t’i shpjerë  në luftë me fqinjët. Nga kjo politikë e tij luftëdashëse shkaktohet edhe një tjetër tragjëdi në roman. Vrasja e Jak Kolës, të cilin do ta ekzekutojnë, duke i prerë kokën me spatë.

Dhe pse ia dhanë këtë dënim Jak Kolës?..... E vranë në këtë mënyrë, sepse ai edhe një shok i tij i qenë shmangur vajtjes në luftë kundër Malit të Zi. Episodi i vrasjes  në mënyrën më barbare i Jak Kolës shenon një nga  skenat më tronditëse të romanit. Ngjarja është dhënë me shumë realizëm, në mënyrë bindëse, me një gjendje të ngritur emocionale edhe me një stil të figurshëm, që të rrëmben. Me një fjalë  është një tablo e gjallë dramatike, e denjë  për t’u futurë në çdo antologji, të luhet  në çdo skenë teatri dhe të filmohet nga kineastët për ekranin e madh dhe të vogël.

Ardhja ë nënës së Jakut,Gjëlës edhe e gruas së tij, Davës në kohën para ekzekutimit të heroit të romanit, është një pamje aq  prekëse, sa të ngjeth misht, po edhe të lartson moralisht, siç ndodh në dramat e tragjedive antike. Autori i përshkruan ato dy gra si amazona të regjura më vrasje  të përgjakura.

Nuk ka moment më solemn, se sa të shohësh Davën, tek hyn në vëndin, ku po vuante i plagosur orët e fundit i shoqi  saj, Jaku:  “Ajo shkoi tek i shoqi. Iu afrua pranë në heshtje, u gjunjëzua, mori dorën e tij të larë me gjak, ia ngriti pak sa dhe e puthi  me një puthje të gjatë. Ajo vuri në atë puthje gjithë shpirtin dhe zemrën e saj, gjithë shpresat e së ardhmes që ajo po i varroste për gjithmonë. Prej ketij çasti ajo nuk i përkiste më askujt.”

Po kështu dhe fjalët e Jak Kolës kushtuar nënës dhë Davës, të thëna me një tingëllim epik si në rrëfimet e lashta, të lënë mbresa të pashlyeshme me përkushtimin për fëmijët, familjen edhe atdheun. S’ ka  pamje më të  dhimbshme se sa të  dëgjosh një person si Jak Kola, të plagosur rëndë, që nga çasti në çast pret xhelatin t’i presë kokën me spatë, t’i japë kurajë gruas dhë t’i lërë porosi për fëmijët:  “Qendro si burrënesh, oj Dava  ime; ti e dije së unë do të vdisja një ditë. E ja pra tek erdhi ora.  Po të lë dy fëmijë, dy djem të buklur. Folu shpesh për mua. Mësoi ta duan këtë atdhe  të shtrenjtë, që është aq fatkeq, thuaju se kam vdekur si trim.”

Po, siç shikojmë në leximin e këtij episodi, Dava  ishte e kursyer në fjalë. Ajo  sikur fliste me atë mënyrë me heshtjen e saj para trupit të gjakosur të Jakut. “Ajo uli kokën  pa iu përgjegjur, po nuk qau, sepse  burimi i lotëvë të saj ishtë shterur. Dukej ashtu si një Niobë e rë.”[7](f.63)

Pra fati tragjik i Jak Kolës dhe i familjes së tij shpreh e nënkupton fatin e tërë një kombi nën robërinë turke. Jak Kola nga Shllaku, e shoqja, Dava, nëna e tij Gjela, formojnë një trinom të veçantë në faqet e letërsisë shqiptare, ku përzihet dashuria për  familjen dhe atdheun nga njëra ana , dhe në anën tjetër, qënia e tyre si viktima të Osman Pashës, Shaban Beut, dhe Hasan Agë Hotit, të cilët përfaqësojnë shtypjen e dhunshme  të sundimit turk.

Pashko Vasa në mënyrë të qartë  stigmatizon në romanin “Bardha e Temalit” zakonin e gjakmarrjes si një dukuri fatale, që po firaste gjat kohës energjitë kombëtare.. Malësorët ishin të këcënuar nga ky gjykim mizor. “Secili prej tyre e ndjente në ndërgjegjen e vetë se kishte borxhë një gjak”.

Mungesa e ligjislcionit  dhe e institucioneve juridike bëhej shkak për vetëgjyqësi. Ishte koha kur çdo problem zgjidhej me plumb; për një fyerje derdhej gjak. Për mosmarrëveshje nga më të ndrysmet merrte fill gjakmarrja si një veprim i rëndomtë.

Pasojat e kobshme të kësaj praktike, që sillte mynxyrë në familjet e shqiptarëve janë  mishëruar në personin e nënës, së cilës  iu vra djali në Shkodër, në oborrin e shtëpisë së Bardhës, për një llaf gojë, për një sharjë në një bisëdë në kalim e sipër. Kur kjo nënë mori vesh gjëmën, klithi: “Ku ku e zeza unë, që s’ kam djalë tjetër për t’i marrë gjakun.”

Po pa pritur, çuditërisht, ajo u qetësua sa pak, kur i thanë se i  biri e kishte vrarë vëtë kundërshtarin me dorën e tij.Dhe, si e ngushëlluar nga ky lajmë, ajo shpreh dëshpërimin e saj të thellë me një ton ku ndihet tok me pikëllimin edhe psikologjia e gjakmarrjes në zemrën e përvëluar të nënës së mjerë të mbetur kërcure:

-“Zoti qoftë i lavduar!  Humba djalin e  fundit,…..po të paktën nuk do të thonë se nuk i është marrë gjaku. Gjak për gjak – vdekje për vdekje !”.

Pastaj ajo vuri kujën dhe zuri të vajtonte dhe të thërriste me emër  të tre djemtë që kishte humbur njërin pas tjetrit.

Autori, ndërsa  pasqyron  përmes detajesh konkretë  varrimin e djaloshit të vrarë,   jep dhe atmosferën  e ankthit të gjakmarrjes tek të gjithë njerëzit e fisit. Gratë si në koret e tragjedive antike mblidhen në formë gjysëm rrethi  para trupit të të vrarit dhë vajtojnë me ligjërimet epike si në legjenda. Të njëjtin ritual bëjnë burrat e armatosur sipas natyrës së tyre trimërore.

Me të mbaruar lutja për të vrarin “De Profundis”, mbyllet varrimi dhe të gjithë  drejtohen për të ngrënë drekën e përmortshme. Autori gjen rast për t’i përshkruar malësorët si trima të cilëve s’u trëmbet syri para vdekjes, po që jetojnë në një varfëri të tejskajshme. Rrëfehet në roman se si kur njerëzit e funeralit shkojnë në shtëpinë,.ku ishte shtruar dreka e përzishme, “ të gjithë u ulën përdhe, përveç bajraktarit dhe priftit që kishin nga një postiqe”. Kështu përms shumë episodesh realiste Pashko Vasa  ka dëshmuar dhe ka kritikuar ashpër doket dhe zakonet  e vjetëruara si gjakmarrjen, shpërfilljen e përsonalitetit të vajzave dhe të grave, dasitë fetare si dhe dallimet e përçmimet krahinore.

Gjuha e Pashko Vasës në  romanin  ‘Bardha e Tëmalit” bie në sy për fjalë të figuirshme dhe me ngarkesë emocionale. Fjala vjen për të dhënë  gjendjen  e lënduar shpitërore të  heroinës së veprës, autori shkruan ”Bardha dukej si një engjëll që prehej në një shtrat prej resh” ( f.119).   Kurse në një rast tjetër shkruan për të:”…shpresa depërtoi  si një rreze  qiellore në shpirtin e saj dhe bëri të lindnin dy ëndërrime të ëmbla”.

Sado që vepra është shkruar frëngjisht, autori ka bërë kujdes që të na jap personazhet të individualizuar  edhe nga ana gjuhësore; gjë që duket më mirë sidomos te e folura e pleqëve të Temalit dhe te figurat e grave malësore, a po tek dialogu i Jak Kolës me nënën dhe gruan e tij. Kurse me protagonistët positivë të romanit Pashko Vasa duket sikur nuk tregon shumë vëmendje për individualizimin e tyre edhe nga ana gjuhësore.  Për këtë arsye e folura e Aradit dhe e Anulit nuk kanë ndryshim a po “distancim” nga  ajo e autorit.  Po a duhet ta marrim për mangësi artistike këtë dukuri  në procesin  krijues të shkrimtarit ? siç është komentuar…  Për të ndriçuar këtë çështje duhet të kemi para sysh se Pashko Vasa ishte i ndikuar kryesisht nga  romantizmi siç ishin edhe autorë të tjerë të Rilindjes sonë. Dhe dihet se  karakteristika kryesore e kësaj metode krijuese ishte sujbjektivizmi, me anën e të cilit  autori shprehte  vetëvehten nëpërmjet  heroit kryesor.  Shëmbulli më  i qëlluar për këtë mënyrë të shkruari  është  Chaild Haroldi i G. Bajronit, me anë të të cilit shikojmë se  heroi  i veprës  njësohet me vëtë autorin., pra bëhet alter ego i poetit.  Kjo praktikë kreative e njësimit të autorit me heroin e veprës duhet parë edhe në rastin e romanit “Bardha e Temalit”, ku Aradi shpesh herë shpreh pikëpamje të vetë shkrimtarit. Pra, për analogji, mungesa e dallimit gjuhësor në të folurin e autorit me atë të protagonistit del si shprehje e metodës së romantizmit se sa si magësi e mjeshtërisë  artistike.

Ekspozicioni, a po treva ku zhvillohen ngjarjet e subjektit të veprës, bëhet i dukshëm nga  toponomastika e romanit. Dy janë epiqendrat e skenave vepruese, Shkodra dhe Kulla e Temalit. Kurse midis tyre e për rreth shikojmë emra vendesh si Lagjja e Tabakëve, Fusha e Rrmajit, Arra e Madhe në Perash, Bregu i Kirit, Bërdica, Shllaku, Temali, Shoshi, Gashi , Mërturi dhe më tutje Peja.  Pra ajo krahinë e Shqipërisë së Veriut, që do t’i tërhiqte vemëndjen dhe do ta frymëzonte studiusen angleze, Edith Durham, për të shkruar, pak vjet më vonë, librin e saj “High Albania”. Në këto mjedise konkrete  Pashko Vasa jep si të gdhëndura në gur karaktere të gjalla me zakonet dhe doket e tyre, brenda psikologjisë kombëtare të kohës, ku ruhej rregullimi fisnor dhe tradita e lashtë tok me zakone të vjetra.

Në kapitujt e romanit pasqyrohen kështu karaktere  tipikë si produkt i një kohe   të  caktuar dhe i një vendi konkret  shqiptar, që autori e ka dhënë besnikërisht si një njohës i  gjithanshëm i jetës së vëndit të vetë. Sado larg vendlindjes, edhe sado që veprën e shkroi frëngjisht, Pashko Vasa , gjat porocesit  të krijimit, s’ ka  qendruar  pa menduar edhe shqip. Le të kujtojmë për këtë rast një detaj të faqes 143, ku në original është shkruar ne gjuhen shqipe tog fjalshi “syni i  keq”,  i shpjeguar pastaj me fjalë frëngjisht.

Duke qenë se “Bardha e Temalit” është një nga  dy romanet e pare të letërsisë shqiptare , Pashko Vasa del si një nga nismëtarët  e  prozës së gjatë. Mungesa e përvojës në llojin letrar nuk e pengoi atë të na jepte një vepër të ngjizur e të kompletuar jo vetëm nga ana  ideore, po edhe nga ana e realizimit aristik. Së pari këtë e dëshmon kompzicioni i thurur me mjeshtëri, ku subjekti letrar vendosët në një ekspozicion   konkret; nyja a po pika e lidhjes për ngjarjen  është gjetur  natyrshëm. Zhvillimi i veprimeve përshkruhet me dramacitët në ngjitje, duke mbrrijtur kulminacinin e aksionit si pjesë e subjektit. Dhe, më së fundi zgjidhja tragjike e konfliktit duket si rrjedhojë fatale brenda logjikës së projektimit të romanit.

Këto përcaktime lidhur me procesin e krijimit letrar flasin për mjeshtërinë artistike të autorit, i cili, me talentin e tij në gjininë e naracionit, na ka lënë një vepër shumë interesante në traditën tonë letrare të Rilindjes Kombëtare. Romani “Bardha e Temalit” për mesazhin patriotik dhe idetë shoqërore, që përçon si edhe për realizimin artistik, duhet propaganduar dhe reklamuar siç i takon për t’u njohur sa më shumë nga masa ë lexuesve  si brenda territorit të Shqipërisë dhe të Kosovës, po edhe jashtë kufijvejve  shtetërorë, ku jeton një pjesë aq e madhe e kombit shqiptar. Me këtë rast le të shpresojmë se shtëpitë botuese do t’ i  kthejnë sytë edhe nga romani  tërheqës “Bardha e Temalit”.

---