Timo Mërkuri: Sa pak det paska në poezinë shqipe…

Sa pak det  paska në poezinë shqipe…..

Nga cikli:  Kur flasim për Artin Jonian

Nga Timo Mërkuri

Kur gjatë një bisede të zakonëshme në shëtitoren buzë detit, në qytetin e Sarandës, një miku im poet, përkthyes dhe studiues i folklorit më shfaqi  konstatimin se poezia shqipe dhe folklori shqiptar “kanë shumë pak det  brenda  tyre”,  ndryshe nga poezia dhe folklori grek, qipriot apo italian, unë befas ndala hapin dhe pas disa çastesh meditimi, i trishtuar hodha shikimin mbi valët e Jonin, matanë bordurave të bulevardit. S’di pse i pashë me dhimshuri ato valë,  gati t’i përkëdhjelja  kreshtat e tyre, si flokë  fëmijësh të ndëshkuar padrejtësisht nga prindër apo mësues pedantë, duke i nxjerrë nga mësimi apo shtëpia. Kaqë pranë është deti në jetën tonë, por  pse kaqë larg artit tonë qënka ai?

1-Por deti, çuditërisht është larg edhe nga  fshatrat tona të bregdetit, nga ato fshatra te të cilat ai duhej të ishte gurthemeli i emërtimit, jetës dhe artit popullor.

Le të shohim fshatrat e bregdetit himarjot, për t’u ballafaquar  me këtë fenomen.

Asnjë nga fshatrat bregdetare nuk ka qënë i themeluar buzë detit dhe emrat e tyre asgjë të përbashkët skanë me detin..

-Himara ka qënë  lart në kala, aty ku sot quhet Himara e vjetër. Pak veta e kujtojnë  se, vendi ku është sot qyteti i Himarës, nuk quhej Himarë por kishte një emër të vetin, quhej Spile dhe këtë emër e ka pas marë nga shpella prehistorike, monument kulture, pikërisht në hyrje të qytetit.

Por Spileja ishte emër shumë i vogël për të konkuruar me Himarën e lavdishme, kështu që u tërhoq me modesti drejt haresës dhe ai vend i bukur, si perlë e porsanxjerë nga deti njihet me emrin Himarë. Pra realisht kemi dy Himara, Himara fshat, lart në kala dhe Himara qytet, poshtë në Spile.

Por edhe vetë emri Himarë s’ka asgjë të përbashkët me detin, përkundrazi, është emri i një hibridi prehistorik, Kimera, një kafshë toke e “krijuar  enkas” nga bashkimi i pjesëve më vitale të kafshëve më të  forta , që nga luani e gjer te gjarpëri, formën e të cilit e kishte bishti i kësaj bishe.

-Piluri, fshat mbi Himarë, në lartësinë 800 metra mbi nivelin e detit, duket sikur ka tentuar ti largohet detit dhe ti afrohet perëndive duke ecur nëpër shtigje malesh.

Mandje dhe emri i tij do të thotë “porta e maleve”.

-Dhërmiu, fshat i ngritur nëpër gremina (mandje Eqerem Çabej diku ka shkruar se emrin ky fshat e ka marë nga greminat e shumta dhe quhej  fillimisht Gremini), pra Dhërmiu duket sikur tenton ti fshihet detit pas gjetheve të hardhive të shumta dhe të mëdha (Dhrimadhe e shpjegojnë emrin sot) dhe të lë përshtypjen se s’ka asgjë të përbashkët me këtë det që e ka kaqë pranë.

-Nuk po flas shumë për Vunoin, me shtëpitë si karakoll kalaje, në shpat të malit mbi det dhe as për emërtimin e tij që do të thotë “mal”, por do ju flas për Qeparoin në majë të malit, si kopësht në qiell. Mandje dhe emëri Qeparo shpjegohet edhe me kuptimin “kopështe në ajër, në qiell”.Po ta shikosh nga bregu Qeparoin e vjetër aty lart të duket vërtet sikur ato shtëpi dhe  kopështe kanë mbetur varur midis tokës dhe qiellit.

-Që Nivic-Bubari i ka kthyer shpinën detit, ky fakt ka  lindur gjithmon hipoteza, por as Lukova dhe as Piqerasi nuk mund të mburen për afërsi me detin.

E vetmja gjë në breg të detit është kalaja e Panormit, e quajtur Kalaja e Vasiliqisë, rindërtuar nga Ali Pasha , gjasme si dhuratë dasme për nusen e tij 22 vjeçare. Por kjo kala e Aliut, që si karakteristikë të veçantë ka faktin që po ta shohësh nga ajri, nga të tre anët e saj tregon gërmën “A”, pra kjo kala e ringritur nga Aliu, realisht është ringritur mbi themele të një kalaje më të herëshme, të shkatëruar që në themele nga luftërat e shumta duke dëshmuar  edhe në këtë mënyrë armiqësinë e jetës së bregdetit me vetë detin.

2-Në jetën tonë, deti ka qënë prurësi i fatkeqësive, që nga “balozët e zinj”  që vinin të shkretonin vendin apo edhe hordhitë pushtuese, qofshin ato të saraçenëve piratë ( e përjashtojmë zbarkimin “paqësor” të Qezarit), zbarkimin e turqve apo edhe zbarkimin e pabesë natën e “pashkës së madhe” të Jusuf Arapit, dërguar nga Ali Pasha.

Ky fakt është gdhëndur në  folklorin tonë edhe në këngën e luftës së Lëkurësit , këngë e cila  shërben edhe si pasaporta e kësaj kalaje, këngë e ngritur nga rapsodi Kostë Gjikëdhima, pjesmarës në këtë luftë: Që në Sarandë e Kastri/Vjen vapori zeherli/ Nëpër det si gjarpëri/Vështron vëndin me dylbi/Ku bie Lëkurësi/Do ta djeg do ta bëj hi.

Nga deti erdhi kuçedra (nëpër det si gjarpëri)që  zaptoi Syrin e Kaltër, vendburimin e lumit Bistrica, por dhe nëpër këtë det iknin në kurbet djemtë e burrat e bregdetit dhe gratë e vajzat vajtonin këngën: O pampor o dhogë e thatë…

Realisht edhe nëpër përallat tona të fëminisë asgjë e mirë nuk vinte nga deti, por na rënqethin shtatin përfytyrimet e shtrigave e  kuçedrave  që lëshonin zjarr nga goja e rrëmbenin vashat e njoma. Edhe nëpër përallat e fëminisë  “trimat” që shpëtonin vashat e bukura të rëmbyra nga të ligjtë rinin nëpër male, përkarshi detit.

3-Ky pozicionim i detit përballë jetës dhe malit është një ndër arsyet që unë e pranoj interpretimin e Lefter Çipës për këngën “Vajzë e valëve”, duke e quajtur atë,  jo Vajzë e valëve të detit, por Vajzë e valeve (lëndinave) të malit. Kjo vajzë e malit zbret në breg të detit dhe prêt të dashurin e saj të vijë nga kurbeti, pret një lajm apo një letër prej tij. Dhe me që nuk i vjen as ai vetë dhe as zogjtë nuk I sjellin ndonjë lajm a ndonjë letër,  aty ku i humbi shpresa, aty  humbi dhe jetën në vetëmbytje.

4-Vërtet, me trishtim konstatova se deti nuk ka mundur të depërtojë në këngët tona popullore, në atë vend nderi dhe me ato përmasa që duhej të kishte, si pjesë e jetës së banorëve. Kjo, jo vetëm në folklorin shqiptar në përgjithësi, por edhe në folklorin e zonës së bregdetit, në veçanti.

Kjo dëshmon se deti, më shumë se jetë e ushqim, u ka sjellë banorëve të këtyre vëndeve fatkeqësi e trishtim, ashtu si një vajzë e bukur, e lakmuar nga të gjithë, i sjell shtëpisë dhe prindërve  të saj vetëm telashe. Ajo vetë s’ka faj, por “haraçin “ e bukurisë së saj e paguan  gjithë familja.

Pra ky det i bukur u sillte “familjarëve” bregdetarë vetëm fatkeqësi. Dhe është normale që populli ynë fatkeqësinë  nuk ka dashur ta përjetësojë në këngë. Dhe bashkë me fatkeqësinë përjashtoi nga përjetësimi edhe prurësin e saj, detin.

4-Krejt ndryshe ka ndodhur me malin, i cili  jo vetëm që ka një vend nderimi në këngët tona popullore, por shpesh është ai që e ndalon dhe e shkatëron të keqen që vjen nga deti, ashtu si në shkëmbinjtë e tij thyhen e zbrapsen dallgët zemërake të dimërit apo valët lozonjare të verës.

Sa pranë  janë fizikisht mali me detin, por sa larg që janë  nga njeri tjetri në përfytyrimin artistik të popullit tonë. Mandje shpesh herë edhe kundër njeri tjetrit.

Kjo, mendoj se vjen edhe për faktin se, e bukura artistike në popull është konceptuar si mbështetëse dhe mbartëse e idesë së lirisë, e idesë së mosnënshtrimit. Një shkëmb është më i bukur se një valë deti edhe për faktin se ai shkëmb mund të shndrohet shumë  lehtë në një pozicion lufte  në mbrojtje të  familjes, fshatit, atdheut nga e keqja që ka ardhur pikërisht nga deti me valë.

5-Duke qënë larg nga folklori,vetkuptohet që deti është larg edhe nga poezia, pavarësisht se sa shumë përmëndet ai dhe valët e tij nëpër vargje. Deti mungon te poezia shqipe e  Rilindjes, te poezia shqipe e viteve tridhjetë (mund të themi se Migjeni nuk qe “larë” asnjëherë në det) por edhe te poezia moderne shqipe (Dritëroi lëron fushat e Devollit një jetë të tërë, sa për shëmbull krahasimi).

Janë shkruar vargje e poezi për detin dhe për valët, por ka  munguar ajo “erë e jodit” nëpër vargje, ka munguar ajo kaltërsi përthithëse e thellësive të qashtra apo ajo  përplasje e krahëve të pulëbardhës mbi vale, që të “ndal rahjet e zemrës” , të mos bëjë zhurmë.

Lasgush Poradeci fluturon mbi vetëdijen tonë si një shpend “liqeri” duke shpërndarë stërkala valësh mbi vargje, por menjëherë e kupton se ke të bësh me stërkala valësh  liqeni, liqen  të madh sa më s’bëhet, por gjithësesi liqen. Kushdo prej nesh kur kujton emrin e Lasgushit e ka të pamundur të mos kujtojë liqenin e Pogradecit, të cilin jo më kot e vendosi si mbiemër pas emrit që zgjodhi për vete dhe për ne. Unë për vete emrin e tij gjithmon e kam nënkuptuar Lasgushi i Po(g)radecit, si të themi psh  Princi i x vendi. Dhe nuk është gabim, sepse edhe në rast se Lasgushi nuk ishte princ me titull e stemë i Po(g)radecit, ai ishte Princi Trashëgimtar i lirikës shqiptare.

Mandje, i tillë është edhe sot.

6-Po a ka hyrë sadopak deti në poezi, qoftë edhe në përpjestim të drejtë me atë pak hyrje të tij në folklore? Vetkuptohet që po.Deti, psh  ndodhet te një poemë e Fatos Arapit që nis me vargjet : Nata shkon kaluar/në kuriz të maleve… Nuk di pse kur e lexova për herë të parë këtë varg, malet ku  kalonte nata unë i nënkuptova se ishin thjeshtë …malet e Vetëtimës. Jo aqë për afërsinë e e këtyre maleve me vendlindjen e autorit se sa me hapërsirën mesdhetare të  kësaj figure.

Po tek i njëjti autor, kur lexova poezinë Vdekja e gjyshes, isha gati të betohesha se kjo gjyshe që ka vdekur ishte nga bregdeti, ndoshta nga fshati im, dhe kjo vdekje ka ndodhur vetëm në bregdet, ndoshta dhe në lagjen time. Mund tju siguroja edhe se ishte gjyshja ime ajo që kishte vdekur, vetëm se autori  kishte “haruar” ti vinte  edhe  emrin, i cili me siguri, ishte  vetëm emri i gjyshes sime. Ç’ti bësh, harojnë nganjëherë edhe poetët.

Kanë kaluar vite qysh nga ai lexim, por ky përfytyrim nuk më ka ikur, mandje jam gati t’ju bind edhe juve për vërtetësinë e këtij ….përfytyrimi.

E mbi të gjitha, t’ju tregoj se sa i bukur është dhe duket deti nëpër këto vargje.

Por sa të lodheni duke më dëgjuar mua, më mirë lexoni krijimet e  disa autorëve të Klubit të Krijuesve Jonianë.

7-Ishte hera e parë  atë ditë që sodisja detin me trishtim në zemër.

I vogli deti im,  i strukur në brigje, si jetim i  qortuar.

I dënuar me ekzil nga folklori dhe poezia.

Unë  e di që ti do vish te poezia shqipe, do ta mbulosh atë me kaltërsinë tënde, me madhështinë tënde të misterëshme. Ti do vish herë me valë lozanjare e herë me dallgëë gjëmimtare duke stërpikur me yllësinë e stërkalave shkëmbinjtë e jetës.

Qofsha dhe unë një stërkalë e valëve të tua.