Reshat Kripa: Rini e copëtuar (XIII)

RESHAT KRIPA

 

RINI E COPËTUAR

 

Kujtime

 

SHTYLLASI

 

Në Shkurtin e vitit 1954 u transferuam në kampin e Shtyllasit, një fshat afër Levanit. Hipëm nëpër makina dhe u nisëm. Pasi kaluam Qafën e Koshovicës, një tablo e re u çfaq para syve tanë. Një fushë e madhe dhe në sfond të saj Sazani dhe Karaburuni, dy simbolet e qytetit të Vlorës.. Një dridhje ndieva në zemër. Ato male më ngjallën nostalgjinë për qytetin tim, dhimbjen për jetën time të lidhur me atë qytet. Pas pak mbërritëm në kamp ku u vendosëm nëpër kapanone.

Ngjitur me kampin tonë ishte një rrethim tjetër me tela me gjemba. Ishte kampi i të internuarve politikë. Atje kishin mbledhur familjarët e personaliteteve më të shquara të forcave nacionaliste. Burrat apo vëllezërit e tyre ose i kishin pushkatuar, ose ishin detyruar të merrnin rrugën e mërgimit. Shumica ishin gra fisnike, që ishin të detyruara të rrisnin fëmijtë e tyre në atë  skëterrë. Të vinte për të vajtuar kur i shihje në atë gjendje. Burrat ishin fare të paktë. Punonin të gjithë në një kanal, që ishte larg atij ku punonim ne.

Shtyllasi ishte një fshat i vogël. Emrin e kishte marrë pasi në një kodër që ishte në anë të tij, kishte një shtyllë betoni që, sipas legjendës, dikur kishte shërbyer si far për anijet. Thuhej se atëhere bregu i detit, dikur në lashtësi, kishte qenë në Shtyllas. Ajo kishte qenë skela e Apollonisë së lashtë, mbeturinat e së cilës sot ndodhen në kodrën pas asaj të Shtyllasit. Punonim në një kanal që ndodhej afër lumit të Vjosës, rreth pesë kilometra larg kampit. Këtë rrugë duhej ta  bënim  dy  herë  në ditë, vajtje dhe ardhje. Veç kësaj ishim të detyruar të realizonim edhe normën që ishte shumë e lartë. Kur ktheheshim në mbrëmje në kamp, nuk kishim as fuqi për të ngrënë, me gjithë urinë e tmerrshme që na torturonte.

 

*     *     *

 

Atë mëngjes Sulejman Dizdari u gdhi me temperaturë. U  vizitua  te  doktor Isufi. Temperaturën e kishte tridhjetetetë gradë Celsius. Ai dha urdhër ta shtronin në infermieri. Aty pranë ndodhej toger Ademi, që një ditë më parë kishte bërë fjalë me Sulën. Kur mori vesh përse bëhej fjalë, ndërhyri:

-          Tashti   nuk   mund  ta  shtroni.  Eshtë   në

forcën e atyre  që  duhet    të   shkojnë   në punë.

Doktori këmbënguli, por ai nuk  pranonte. Sula  i  shkretë  u  detyrua  të  nisej  në punë. Ecte duke iu marrë këmbët. Kur mbërritëm te kanali, nuk  kishte  më  fuqi.  Si  duket temperatura duhej t’i ishte ngritur shumë. Im vëlla, Besniku, propozoi që ta linim të pushonte buzë kanalit deri në mbrëmje. Do të punonim më shumë ne të tjerët që të realizonin dhe normën e tij. Këtë ia thamë edhe rojes që na shoqëronte. Ai pranoi.

Afroi dreka. Ishte verë. Dielli të digjte. Mbërriti toger Ademi. Pa që Sula po rrinte shtrirë dhe urdhëroi që të ngrihej. Ai u ngrit, mori karron e dorës dhe e shtyu me mundim. Kur mbërriti te vëndi ku shkarkoheshin, fuqitë iu prenë dhe ra në pirgun me dhe. Karrot e tjera që vinin nga prapa, ndaluan.

- Çfarë prisni, shkarkojini! - urdhëroi togeri

Asnjë nuk lëvizi. Allaman Hysa, miku i Sulës, doli para dhe tha:

- Ai ashtë vëllau ynë. Ne nuk mbulojmë vëllanë tonë.

Togeri u xhindos. Dha urdhër të lidhin Allamanin. Pastaj u foli të tjerëve:

- Vazhdoni!

Asnjë nuk lëvizi. Si e pa që çdo urdhër ishte i kotë, shkoi dhe mori një skuadër me të dënuar ordinerë.

- Mbulojeni me dhe! - u dha urdhër.

Ata filluan të hidhnin karrot e dheut mbi trupin e drobitur të Sulës. Dëgjoheshin rënkimet e tij të mbytura. Kjo punë vazhdoi deri në mbrëmje. Zbuluar i mbeti vetëm koka. Para se të ktheheshim per në kamp, shokët nxorrën trupin e tij nga dheu dhe e çuan në krah. Ishte mrekullia e doktor Isufit dhe fati i tij, që e solli përsëri në jetë. Doktori, i revoltuar, i tha  togerit:

- As nazistat nuk kanë bërë tortura të tilla.

Togeri desh ta ndëshkonte, por e shpëtoi ndërhyrja e komandantit të kampit. Allamani u gdhi disa netë në qeli, i lidhur me hekura në duar.  Ai i kushtoi poezinë e mëposhtme mikut të tij:

 

MIKUT   TIM

 

Ty të mbuluan dje,

Diku në Myzeqe,

Të gjallë  në një fushë,

Me dhe, o vlla me dhe!

 

Veç kryet përmbi tokë,

E kishe të pa flokë,

Duke soditur në flu,

Të gjithë  të mjerët shokë!

 

Dhe ti qëndroje aty

Duke na parë  në sy,

Nën dhe edhe mbi dhe,

Të gjthëve dy nga dy.

 

Mbi trupin e mbuluar,

Kalonin të ngarkuar,

Mjaft karro plot me dhe,

Me urdhër të mallkuar.

 

Ti bardhë si dëborë,

E ndieje dhimbjen prorë,

Të futej në trup në shpirt,

Dhe heshtje si i gjorë.

 

Në mbrëmje të nxorrëm ne,

Nga gropa plot me dhe,

Në krah të çuam në krah,

Martir i kohës së re!

 

*     *     *

 

Një të dielë, ndërsa luaja shah me Myrtezanë, dëgjova emrin tim, të Besnikut dhe Sadikut për takim me familjen. Rasti e kishte prurë që të ishin së bashku dy familjet tona. U afruam në gardhin me tela me gjëmba. Matanë ishte Fatushja me Agimin. Sadikut i kishte ardhur e shoqja me Vjollcën  Mbeta i mahnitur nga bukuria e saj. M’u duk si një yll i shkëputur nga qielli. Kishte pamjen e një zonje të rëndë.  Sytë e zezë  kishin   një   shkëlqim   të  veçantë.  Më  dukej  sikur  nga  çasti  në  çast  prej  tyre do shpërthenin xixa. Por pata gjithashtu përshtypjen se prapa atyre syve fshihej një dhimbje e madhe. Ndoshta për të atin.

Bisedova dhe u çmalla me motrën dhe vëllanë, pastaj, ndërsa ata vazhdonin me Besnikun dhe Sadiku me të shoqen,  iu drejtova asaj.

- Si jeni Vjollca?

U skuq pak.

- Faleminderit mirë!

- Si përfundoi matura

- Shumë mirë, por…

- Çfarë?

Nga sytë e saj të bukur filluan të rridhnin dy pika lot.

- Po qan?  Babi më ka thënë që je e fortë. Edhe unë tashti do kisha mbaruar maturën, por…- nuk vazhdova dot më gjatë. Nga sytë e saj vazhdonin të rridhnin lot.

I fshiu ato me shami dhe e ndërroi bisedën:

-  Më fal! Tani punoj me mamin. Dua të të them diçka

- Çfarë?

- Edhe ti duhet të jesh i fortë. Këto dy vjetët që të kanë mbetur do kalojnë shpejt. Në Vlorë dikush të pret. Babi më ka shkruar  gjithçka që ka lidhje me ty.

Për Nerin kisha biseduar me Sadikun. I kisha treguar ato që ndieja për të. Por nuk besoja që ai t’ia kishte treguar Vjollcës. Për çudi kjo ndienjë ishte ringjallur përsëri. Ajo që deri tani ishte e fjetur, ishte zgjuar  nga ato fjalë që më tha Vjollca. Por më dukej se ndërmjet nesh ishte hapur një hendek i thellë. Herë-herë më dukej sikur ky hendek ishte bërë det i gjërë. Nerin e përfytyroja herë si mjeke, herë si financiere, herë si juriste dhe herë si  mësuese, kurse veten time e shihja si një punëtor të thjeshtë të ndërmarrjes bujqësore apo të ndërtimit, natyrisht po të dilja gjallë nga kjo skëterrë. Kjo më dukej si një kontradiktë e papajtueshme. Tek unë jetonin dy njerëz. Njeri që dashuronte marrëzisht dhe tjetri që kishte frikë nga dashuria. Po, po isha unë ai që kishte frikë nga dashuria. Megjithatë, fjalët e Vjollcës e ngrohën zemrën time. Ato ngjallën shpresën në një zemër të copëtuar.

Kur u ndamë e pyeta Sadikun:

- Kush i kishte thënë Vjollcës për Nerin?

- Patjetër që i shkruajta unë. Ajo për mua është edhe vajzë edhe djalë, është edhe shok edhe mik. Ne nuk i mbajmë rezerva njeri-tjetrit.

Nxorri nga xhepi i pantallonave një letër dhe duke ma drejtuar më tha:

- Lexoje, e mora para një muaji. Ma dërgonte Vjollca. Duke e lexuar do kuptosh se në ç’fazë janë marëdhëniet tona.

Hapa letrën dhe ndërmjet të tjerave lexova:

Babi, ti je njeriu më i afërm imi, së bashku me mamin. Por ti je larg dhe nuk mund të konsultohem dot, në çdo çast, me ty. E ndiej shumë mungesën tënde. Dua të të them diçka që më ka pushtuar zemrën. Dashuroj një djalë. E quajnë Shkëlqim.  Ai ka qenë nxënës i shkollës tonë, dy vjet para meje. Sot është me studime në Moskë për drejtësi. Është biri i një drejtori institucioni. Porsa të mbarojë studimet, mendoj të fejohemi. Por për këtë më duhet edhe bekimi yt. Mendoje mirë këtë dhe më kthe përgjigje. Zemra ime do i bindet vendimit tënd.

- Ia dhashë përgjigjen sot. I thashë se është e lirë të veprojë si t’i thotë   zemra.  Të them të drejtën këto fjalë ia thashë duke patur rezerva brenda vetes time. Ai është bir drejtori, ndërsa vajza ime bijë të burgosuri  politikë. A  nuk  të  duket  sikur  ndërmjet tyre është një det i tërë? Po përse   i   thashë  ashtu  atëhere?  Sepse  nuk  doja  të   lëndoja zemrën e saj. Boll e ka të lënduar nga shkaku im. Ajo është e mençur dhe di si të veprojë vetë.

Nuk e di sepse, por bëra një paralelizëm ndërmjet meje dhe Vjollcës dhe konstatova se të dy i kishim fatet të njëjta.

Një ditë të diel po rrinim në kamp me Myrtezanë dhe Njaziun. Dita ishte e bukur. Ishim zhytur secili në fantazinë e tij. Papritmas dëgjojmë se nga kampi i të internuarve vinin disa zëra që këndonin këngën gjirokastrite “Ndrikullo, ndrikullo“. Hodhëm vështrimin nga Njaziu. Sytë e tij ishin të përlotur. Ajo këngë i kishte ngjallur mallin për qytetin e lindjes. Ai ishte shumë më i madh se ne dhe nuk na takonte t’i bënim vrejtje. Megjithatë i thamë:

- Zoti Njazi, ju na mësoni edhe ne të jemi të fortë. Çfarë bëni kështu?

- Paska edhe këtu gjirokastritë! - tha me një ndienjë të thellë mallëngjimi.

Pasi u lirua nga burgu, nuk e lanë shumë kohë të lirë. E arrestuan përsëri, kësaj rradhe gjoja për agjitacion e propagandë. Ndërroi jetë në kampet e punës së  detyruar.

 

BULQIZA

 

Nga mesi i nëntorit  rreth  pesëqind  të  burgosur  u  transferuam  përsëri. U ndava me Dinon, Hysniun dhe shokë të tjerë, kësaj rradhe për gjithë kohën që do të qëndroja në burg. Burimi me Kliton ishin liruar pasi kishin plotësuar dënimin. Por më e rëndë ishte ndarja me Besnikun. Ai nuk ishte vetëm vëllai im. Ishte edhe këshilltari më i afërt që kisha. Me të kisha ndarë pjesën më të vështirë të jetës time.  Me mua u transferuan edhe  Myrtezai, doktor Isufi dhe Sadiku. Kjo më ngushëllonte disi.

Hipëm në pesë skoda. Ishim të lidhur dy nga dy. Në të katër qoshet e makinës qëndronin policë të armatosur me automatik. Në krye ishte një tjetër me mitroloz të lehtë të vendosur mbi kabinë.  Autokolonës i printe një xhips ushtarak. Pas tij vinte një gaz  “ Molotov “ i mbushur me policë. Vazhdonte autokolona dhe në fund një gaz tjetër me policë mbyllte këtë karvan. Makina jonë ishte nga mesi i autokolonës

Kur mbërritëm në Levan, makinat ndaluan. Diçka po prisnin. Nuk vonoi shumë dhe nga ana tjetër e rrugës  erdhën  gjashtë makina me të burgosur të tjerë. Vinin nga kampi i Kafarajt.  Makinat morën rrugën për në veri. Ktheva kokën nga Sazani, e vështrova edhe një herë me mall dhe thashë me veten time:

- Mirupafshim Vlora ime e dashur!

Vlora dhe Sazani ishin në simbiozë të plotë. Shikoja ishullin dhe para syve më dilte shtëpia ime. Më dilnin rrugicat dhe sheshet ku kisha  kaluar fëmininë dhe shpërndarë traktet me shokët e mi. Më dilnin fytyrat e babajt, nënës, Fatushes, Agimit, dhe natyrisht edhe Nerit.

Papritmas ato u zhdukën. Me të kaluar kthesën  ato ishin larguar nga sytë e mi.. Së bashku me to ishte larguar dhe Vlora ime. Kaluam Fierin, Lushnjen, Kavajën dhe Durrësin. Në Vorë makinat morën nga veriu. Kaluam Milotin, Urën e Zogut dhe ndaluam në një vend pranë një pylli. Vendi u rrethua në të gjitha anët me policë.

- Kush ka nevojë të zbresë - thanë policët.

Ne zbritëm dhe filluam të kryejmë nevojat personale aty në anë të rrugës. Dy djem të lidhur bashkë, përfituan nga rasti, u futën në një gëmushë dhe ia mbathën për në pyll. Rojet i diktuan. Ishte marrëzi një veprim i tillë. Një batare krismash u dëgjua në të gjitha anët. Plumbat vërshëllenin pranë veshëve tanë. U dëgjua një britmë:

-  Shtrihuni për tokë!

Ne u shtrimë aty ku ishim. Plumbat vazhdonin të vërshëllenin. Breshëria e tyre goditi njërin nga të arratisurit. Ai ra i vdekur  në  vend.  Kjo  bëri  të  pamundur  edhe ikjen e tjetrit që ishte i lidhur me të.

- Pushoni zjarrin dhe kapeni të gjallë! - u dëgjua një zë.

Zjarri ndaloi. Rojet vrapuan dhe pas pak e kapën. E  futën  në  mes dhe filluan ta  godasin  kush të mundte   më shumë,  kush  me  grushta, kush me shkelma. Dikush e godiste me kondakun e pushkës, kurse të tjerët e shponin me bajonetë. I mjeri ulurinte nga dhimbjet. Së fundi pushoi. Kishte vdekur. Urdhëruan të hapej një gropë dhe i mbuluan të dy atje, ashtu të lidhur siç ishin. Nuk i njihja. Ishin nga  të kampit të Kafarajt. Dikush më tha se njeri ishte nga Kukësi, ndërsa tjetri nga Kurveleshi.

Dëgjuam që dikush vazhdonte të rënkonte. Ishte plagosur gjatë bataresë. Shokët thirrën doktor Isufin i cili e mjekoi  me çfarë mundi.

Hipëm përsëri në makina dhe u  nisëm.  Ishim  të  vrarë  në  shpirt  për  sa  kishte ndodhur. Kampi i ri ishte inauguruar me dy viktima. Kaluam Rrëshenin, Burrelin dhe mbërritëm në Qafën e Buallit. Atje makinat dredhuan djathtas.

- Po na shpien në minierën e Bulqizës, - tha një dibran që kishim në makinë.

Pas pak mbërritëm në kamp.

 

*     *     *

 

Kampi ishte vendosur në një shpat mali. Kapanonet dhe gjithë miniera ishin të rrethuar me një gardh të trefishtë  telash me gjëmba, Në çdo pesëdhjetë metra ishin ngritur truprojet, ku qëndronin vazhdimisht policë të armatosur. Kapanonet ishin vendosur në një anë të shpatit. Një rrethim i brendshëm i ndante  nga pjesa tjetër.

Klima ishte shumë e ashpër. Pozicioni i kampit kundrejt maleve bënte që në stinën më të nxehtë të mos kishte më shumë  se katër deri pesë orë diell. Pjesa tjetër e vitit nuk shihte diell me sy. Kur mbërritëm ne, dimri kishte filluar. Ai zgjaste gati gjashtë muaj. Niste në fillim të nëntorit dhe mbaronte në fund të prillit. Temperatura në dimër ulej shumë. Arrinte deri  në  minus  njëzet  gradë  celsius.  Hejet  e  gjata  të  akullit qëndronin për tërë këtë stinë të varura deri në tokë. Frynte një erë e thëllimtë që nuk të linte të nxirrje kokën përjashta.

Ardhja e të burgosurve vazhdoi për disa ditë. Arritëm në mbi dymijë  e  pesëqind vetë. U mblodhëm në sheshin e kompresorëve për t’u ndarë nëpër brigada. Një oficer lexonte emrat dhe të burgosurit shkonin ku i caktonte ai. Unë rrija në pritje. Papritur sytë më vajtën te tramozhat ku ngarkohej kromi në makina. Atje pashë Skënder Janinën, topografin që kisha punuar në Urën Vajgurore. Ngrita dorën që t’i tërhiqja vëmendjen. Më pa dhe më bëri shenjë që të prisja.  E pashë që u drejtua nga oficeri dhe filloi të bisedojë me të. Pas pak dëgjova emrin tim. U afrova dhe oficeri më tha se do të punoja me topografin.  Sadikun dhe Myrtezanë i caktuan të punojnë në galeri.

Kështu fillova të punojë si figurant. Jepnim kuotat e shfrytëzimit nëpër galeritë. Ishte puna më e lehtë që mund të bëje. Përveç kësaj temperatura në galeri ishte normale në një kohë kur përjashta kishin filluar ngricat. Kjo parajsë, në mund ta quaj kështu, mbaroi shpejt.  Për fatin tim të keq në kamp erdhi toger Ademi, armiku im i përjetshëm. Sa më pa, dha urdhër të më hiqnin. Nuk e harronte dot Vlashukun. Më caktuan në galeri, në një brigadë me Sadikun. Ishim brigada e mbushjes. Ajo punonte në mbushjen me gurë të galerive të shfrytëzuara që nuk kishin më krom.  Ishim dhjetë vetë në brigadë.

Në qershor erdhën për takim babai me Fatushen.  Në Bulqizë takimet nuk zhvilloheshin në të dy anët e telave si në kampet e tjera. Ato bëheshin të lira, brënda portës që hyje në kamp.. Pas kaq vitesh, munda të përqafoj njerëzit e mi më të dashur. Bisedonim për gjithçka, Kishim dëshirë të mësonim  çdo gjë, deri në detajet më të vogla.  Së fundi, u përqafuam përsëri dhe u ndamë.

Kur vajtëm në kapanon, hapa pakon që më kishin sjellë. Midis të tjerave ishte edhe një kostum që ma kishte dërguar Drita për ta veshur ditën që do të lirohesha. E vesha për ta provuar. Më rrinte shumë mirë, me përjashtim të xhaketës që i kishte mëngët pak të shkurtëra. Siç duket Drita më mbante mend ashtu të vogël si më kishte lënë. E palosa dhe e vendosa nën dyshek që të rrinte  i hekurosur. Që kur kishte përfunduar lufta,  ishte  hera e parë që kisha një kostum timin. Deri atëhere vishja ato që nuk i bënin më Agimit apo Besnikut. Së bashku me kostumin, Drita kishte dërguar edhe një fotografi të një fëmije dy vjeçar. Ishte Ora, vajza e saj e vogël, mbesa e ime. Mora fotografinë  dhe  fillova  ta  puth me mall. Gjithmonë kam patur një dashuri të veçantë për fëmijtë e vegjël. Bile edhe për më të largëtit dhe jo më për mbesat e mia.

Prapa fotografisë Drita kishte shkruar:

Vëllait tim i dërgoj  Orën  si  top  llastiku,  që, sa herë ta shikojë, të dijë se ajo e do fort

Fotografinë e ruaja si të krishterët ikonat e tyre.

 

*     *     *

 

Në kamp puna ishte  me tre turne. Punohej edhe të dielave. Pushimet javore i bënim me grafik gjatë gjithë ditëve të javës. Atë natë brigada e jonë  kishte  turnin e tretë. Unë isha pushim. Po rrija i vetëm në kapanon duke lexuar një libër. Ishte romani “Për mbrojtjen e atdheut“ i  Foqion Postolit. Pas pak më këputi gjumi. Kishte kaluar mesnata, kur dëgjoj një zhurmë hapash dhe zërash që bisedonin. U ngrita dhe shkova te porta. Pashë doktor Isufin që nxitonte për diku.

- Doktor, çfarë ka ngjarë?

- Eshtë shembur galeria numër dy në zonën A, – u përgjigj ai duke  u larguar me shpejtësi.

Një e dridhur më përshkoi trupin. Ishte galeria

ku punonte brigada e jonë.  Mendja më vajti te Sadiku. Si të bëja? Përjashta nuk dilja dot. Ishte e ndaluar. Më vinte shumë keq për këdo që do ishte viktimë e këtij aksidenti. Por më shumë, natyrisht, më vinte keq për Sadikun. Si do t’i dilja përpara familjes së tij? Çfarë do t’i thoja kur të më pyesnin? Tërë atë natë e kalova pa gjumë, duke shëtitur poshtë e lart nëpër korridorin e ngushtë që ndante shtretërit e kapanonit.

Të nesërmen dola përjashta dhe prisja të ktheheshin nga puna. Të them të drejtën ndjeva një lehtësim kur pashë Sadikun. E pyeta se çfarë kishte ndodhur. Ai më tregoi se kishte shpëtuar për një qime floku nga vdekja. Ishte shembur një mal me gurë dhe kishte zënë nën vete Markun, një burrë rreth tridhjetepesëvjeç nga Lezha dhe Vasilin, një plak shtatëdhjetëvjeçar nga Saranda. Të dy ishin të brigadës tonë.

Dy ditë e netë vazhdoi puna për gjetjen e tyre. Shpresonim ende se mos gjenim ndonjërin gjallë. Ishte një shpresë e kotë. I gjetëm të dy të sakatosur dhe pa jetë nën peshën e gurëve. I varrosëm po atë ditë, brenda rrethimit të kampit, poshtë rrugës automobilistike që kalonte në fund të tij.

Aksidentet në minierë ishin të zakonshme. Në zonën D punonin punëtorë të lirë. Brigadjer ishte një minator nga Bulqiza. Emrin nuk ia mbaj mend. Një natë atë fatkeq e zuri galeria. E varrosën me një ceremoni madhështore. Edhe zonës i vunë emrin e tij. Kurse për Markun dhe Vasilin nuk u kujtua  njeri. Ata ishin hedhur në koshin e harresës. Atyre tashti nuk u dihen as ku i kanë eshtrat.

Adem Anamali ishte nga Shkodra. Kishte  një pasion  të  çuditshëm.  Gjatë verës kapte gjarpërinj dhe luante me ta. I flisnin vazhdimisht që të mos merrej më, por nuk dëgjonte.

- Unë  jam  rrufai - thoshte  duke  mbajtur në

duar   gjarpërinjt .-   Ata   më  njohin mirë dhe më binden

Por ndodhi ajo që nuk pritej. Një nepërkë e pickoi në gisht. Ai nuk i vuri rëndësi. E mori me të qeshur si zakonisht. Nuk vonoi shumë  dhe  dora  filloi t’i  ejtesh. Atëhere u  kujtua të shkonte te doktori. Por ishte vonë. Helmi kishte depërtuar në gjithë trupin. Megjithë përpjekjet e doktor Isufit, nuk mundi të shpëtonte. I  mbylli  sytë  pas  disa  orësh. E varrosën pranë Markut dhe Vasilit.

 

*     *     *

 

Po qëndroja  në qelinë e kampit. Isha dënuar pasi dy ditë më parë, me nismën e doktor Isufit, kishim përgatitur një mbrëmje përkujtimore, me rastin e tridhjetepesë vjetorit të luftës së Vlorës. Në atë mbrëmje kishim  recituar  poezi  nga  Kudret  Kokoshi, një poet i burgosur. Akoma i kam parasysh vargjet e poezisë që recitova:

 

NJË  DITË  VJESHTE

 

Unë pashë një ditë vjeshte, një flamur bërë çika çika,

Një flamur me shkab të zezë, që qe prerë me njëmijë                                                                          thika,

Një flamur me bojë gjaku, që valonte papushuar,

I përcjell nga disa burra, që të gjithë duke kënduar.

E përcillnin njëmijë trima, me shkopinj e krabë në                                                                                           dorë,

Kryet lidhur, gjokset thyer, unë i pashë një ditë në                                                                                         Vlorë.

Ata luftëtar legjende, ata lajmëtar lirie,

Që i dhanë fluturim shqiponjës, pas pesë shekuj                                                                              robërie!

Oh, thanë zemrat, oh, sa bukur mbi Vlorë shkaba                                                                                         valon!

Unë pashë një ditë vjeshte, epopen e vendit tonë!

 

Duke e recituar atë poezi, nuk e di se si prej syve filluan të më rrjedhin lotë. Ishin lotët e dhimbjes për lirinë. Ishin lotët  e  dhimbjes  për  Vlorën  time.  Për  këtë  gjë, toger Ademi na  dënoi një javë në birucë dhe tre muaj të mos kishim takim me familjen.

Ndërsa rrija shtrirë në çimenton e birucës së errët,  një kanarinë qëndroi në dritaren e vogël të saj dhe ia filloi këngës së  bukur. Nuk e di, por ndjeva një kënaqësi të veçantë., një kënaqësi që rrallë herë e ndien në ato kondita. Pas disa ditësh, kur dola nga qelia, shkrova poezinë e mëposhtme i frymëzuar nga kënga e kanarinës:

 

 

UNË  DHE  KANARINA

 

Në të qelisë dritare, kanarina kish qëndruar,

Kënga  saja melodioze, ëmbëlsi e mjaltëzuar,,

Unë rinja i mahnitur, këngën duke e dëgjuar,

Zemra ime njomëzake, u brengos e copëtuar.

 

Pse ky zog, ky zogth i bukur, nga kafazi kish  shpëtuar?

Të qetësonte shpirtrat tona, gjithë plagë të mbuluar,

Gjithë plagë të mbuluar, trup dhe shpirt të sakatuar,

Ndarë nga bota e madhe, në hapsanën e mallkuar.

 

M’u kujtua jeta ime, si e zogut sapo lindur,

Ëndërroja për lirinë, dita ditës duke pritur,

Që të ndriste, oh një ditë, që të zbardhte një mëngjes,

Të mos ecnim më mbi ferra të jetonim plot me  shpresë.

 

Porse shpresa ishte shuar, ferrat e kishin rrethuar,

Ëndrrat tona djaloshare, një mjegull i kish mbuluar,

Mua një djalosh i njomë, romantik, ëndërrimtar,

Më përplasi pa mëshirë, më futi  gjallë në varr.

 

Po vështroja kanarinën, vazhdonte këngën e bukur,

Nuk e di sepse dhe unë, ndjeva veten më të lumtur,

Dy, tre thërrime në dorë, seç ia zgjas  me dashuri,

Ajo fluturoj atje, cicëroi ciu  ci…

 

Mbylla dorën, mora zogzën e i putha bisht dhe ballë,

Përkëdhel puplat e saja, për çudi ndjeva një mall,

Një mall të madh për lirinë, për atë që më mungonte,

Për atë që dridhte zemrën, lot nga sytë më lëshonte

 

Ik o zog, zogëz e bukur, fluturo në qiell e lirë,

Qëndro larg nga kjo skëterrë, fluturo në botë të mirë,

Lerma mua errësirën, lermi prangat edhe lotin,

Qëndro larg nga botë e keqe, që mohoi edhe Zotin.

 

Kanarina fluturoi, lart në qiell duke kënduar,

Unë në qelinë time, po qëndroja i menduar,

Për çudi një ndjenjë tjetër, zemrën kishte gllabëruar,

Jam i lirë thash me vete prangat s’më kanë robëruar!

 

*     *     *

 

Një ditë më  drejtohet Xhelali, një djalë rreth tridhjetë vjeç nga Dibra:

- Sot më ka ardhë nana me cucën në takim. Udhës  kishin  pjekë   nji   nanë prej Vlone. Ate s’e kishin lanë me u takue me të birin,  pasi  ishte  dënue nga komanda.  Nana Vlonjate  i  kishte dhurue nji pako me ushqime. Ju jeni i dënue. Shikojeni këte pako,  ndoshta  asht  jueja. Ndoshta ishte nana  juej. Unë nuk mund ta mbaj. Nuk më takon.

Ngrita supet. Ishim disa  të  dënuar  dhe  shumica  ishim  vlonjatë.  Mund  të kishte qenë edhe nëna e ndonjerit prej tyre.  Hapa pakon dhe pashë se brenda kishte miell, makarona, oriz, vaj dhe dy rrota me dhjamë dele, brenda të  cilave  kishte  copra  mishi të skuqur. Të tilla më dërgonin vazhdimisht kur vinin në takim. Në pako ishte gjithashtu edhe një listë e ushqimeve. Njoha shkrimin e tim eti.

Kuptova se kishte qenë nëna e ime. Megjithatë, nuk e dhashë veten. Më vinte rëndë t’i thoja se ishin të miat. Nëna ia kishte dhuruar asaj dhe unë nuk mund të dilja kundër dëshirës së saj

- Jo, jo, nuk janë të miat,- i thashë - merri   dhe   t’i   hash  me  shëndet. Ky është amaneti i  nënës vlonjate.

Xhelali u fut në kapanon.

Mbas dy javësh mora një letër nga Besniku. E dërgonte me anën e një shokut të tij, që erdhi me një kontigjent të ri. Në të midis të tjerave shkruhej:

 

Vëlla i dashur!

Sot  u  takova  me  nënën.  Kishte  ardhur  për

takim. Ndieva një kënaqësi të madhe. Prej këndej do vinte të takohej me ty.  Ishte e vetme. Mendova sakrificën e madhe që ajo bënte për ne bijtë e saj. Kaq ditë udhëtim vajtje-ardhje, për të mos na lënë ne të vetmuar. Po t’i shkruaj këto rradhë, pasi e di se ty tashmë të kanë mbetur edhe pak muaj për t’u liruar. Do  të  të  porosisja  që  ashtu  si  ke  qëndruar  gjithmonë,  të   vazhdosh  të qëndrosh edhe kur të dalësh. Qëndroju pranë dhe mos  u  nda  prej   tyre.  Ata  tashmë janë pleq dhe kanë nevojë për ne. Boll telashe u kemi shkaktuar. Unë kam për të kryer edhe shumë vjet të tjerë. Megjithatë ndjej një kënaqësi të  madhe kur e di se ti do të shkosh pranë tyre së shpejti.

Të përqafoj dhe puth me mall së largu!

 

Vëllaj yt i shtrënjtë

 

Besniku

 

Ky ishte një mesazh i madh. Vëllai mendonte për mua sado larg që ndodhej. Një gjë e tillë më jepte krah. Letra e Besnikut më vërtetoi edhe një herë se nëna kishte ardhur për të më takuar dhe nuk e kishin lejuar.

 

*     *     *

 

Më në fund mbërriti edhe dita e lirimit nga burgu. Mbrëmja e fundit që  kalova   në kamp do më mbetet në kujtesë. Ishte 10 dhjetori i vitit 1955. U mblodhën gjithë  shokët te krevati im. Mungonte Myrtezai që kishte disa muaj që ishte transferuar në Rinas. Toger Ademi nuk ishte aty. Kishte ikur me shërbim. Morëm leje nga roja e brendëshme që të këndonim në darkë. Doktor Isufi më jepte këshillat e fundit. Sadiku shkroi një letër të cilën e fsheha me  kujdes.  Shokët  këndonin  të  shoqëruar  nga  disa  vegla  muzikore  që ndodheshin në kamp. Nuk mungonte as kënga labe. I pari ia  mori  Dervish  Koshena  nga Dukati:

 

Hapni dritë o male, mos rrini në re,

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe.

Mblidhuni vëllezër, ejani me ne,

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe.

Le të nxjerrim armët që kemi në dhe,

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe.

Të vemi në Vlorë, zjarr e batare,

Ti Baba Tomori, lësho një rrufe!

 

Pas mbarimit të çdo kënge, ngrihej një dolli. Zakoni e donte që dollitë të ngriheshin me raki. Por atje ajo mungonte. Atë  e zëvendësonin cigaret. Për çdo dolli hidhej një, dy apo tre cigare orkestrantëve. Kisha plotësuar katër vjet, gjashtë muaj dhe gjashtëmbëdhjetë ditë burg.

Kur isha fëmijë, ëndërroja të bëhesha poet, shkrimtar apo aktor teatri.  Burgu më ndërpreu një ëndërr të tillë. Në vend të shkollës së artit, ndoqa atë të burgut, një shkollë të tmerrshme, një ferr të vërtetë që të mbyste me rrathët e tij. Ishe i rrethuar nga një uri e përjetëshme, nga një vdekje që të rrinte e gatëshme në çdo çast për të të   rrëmbyer. Shtojini këtyre edhe torturat, për të cilat mund të flasin vetëm ata që i kanë provuar dhe do të keni tabllon e plotë të këtij teatri tragjik.  Por burgu pati  edhe meritat e tij. Ai ishte një shkollë e vërtetë, një shkollë e një lloji të veçantë. Ai më  mësoi  disa  të   vërteta,   të  cilat  do  të kishin mbetur të panjohura, nëse nuk do të isha atje. Më  mësoi  të  vërtetën  e këtij vendi.  Më  njohu  me  ata  burra   që rrallë i takon.  Ata  më  mësuan  se  si  duhej të veproja që të isha njeri. Për këtë u jam mirënjohës për jetë.  Tashti do të dilja në një botë tjetër. Si do të ishte ajo? Mos do të ndërroja burgun e vogël me atë të madhin që quhet Shqipëri? Të presim dhe  të shohim.

Nuk kisha mbushur akoma njëzet vjeç. Kisha hyrë fëmijë pesëmbëdhjetë vjeç dhe tani po dilja burrë i pjekur. Kisha hyrë me mendime të tjera dhe tani logjika ime kishte ndërruar. Ato vite burgu dhe personalitetet që kisha njohur atje, kishin formuar karakterin tim. Që nga ajo ditë nuk mendoja gjë tjetër, veçse kur do të vinte dita që të ishim të lirë. Por a do të vinte vallë?