Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (39)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

KATËR BUNKERËT E ALUSH SMAJLIT (39)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Figura e Alush Smajlit nuk mund të kuptohet vetëm përmes sakrificës së tij, por edhe nëpërmjet strategjisë dhe vizionit të tij ushtarak, i cili dëshmon për një pjekuri të jashtëzakonshme në kushtet e një lufte të pabarabartë. Ai nuk ishte thjesht një luftëtar i rastësishëm i maleve, përkundrazi, përgatitja e tij e gjerë dhe mësimet e nxjerra nga bashkëpunimi me luftëtarë eminentë të lëvizjes kombëtare, të cilët kishin një përvojë të gjatë në betejat e armatosura, e kishin shndërruar atë në një strateg të aftë dhe një udhëheqës të vendosur.

Alushi zotëronte një njohuri të thellë për taktikat e sulmit dhe të mbrojtjes, duke ditur me saktësi se kur duhej të ndërmerrte ofensivë kundër armikut dhe kur duhej të tërhiqej për të ruajtur forcat. Aftësia e tij për të lexuar terrenin dhe për të shfrytëzuar çdo element natyror si mjet qëndrese, e bënte atë një figurë të frikshme për forcat partizane jugosllave, të cilat shpeshherë hasnin në vështirësi për të depërtuar në rrjetin e qëndresës që ai kishte ngritur.

Një nga shprehjet më konkrete të vizionit të tij ishte ndërtimi i katër bunkerëve, të cilët nuk ishin vetëm hapësira strehimi, por edhe pika të fortifikuara që mund të shndërroheshin në qendra rezistence kundër brigadave partizane. Këto bunkerë ishin shpërndarë me kujdes në zona të ndryshme strategjike: njëri ishte ndërtuar në Lug të Kavaçicës, një tjetër në Arat Velibare të Javorëve të Llazicës, ndërsa dy të tjerë gjendeshin në malet e Gollubocit, konkretisht në Lug të Lejthisë. Kjo shpërndarje gjeografike nuk ishte e rastësishme, ajo ishte rezultat i një planifikimi të menduar, që synonte të krijonte një rrjet mbrojtës fleksibël dhe të përshtatshëm për të gjitha situatat.

Në këtë mënyrë, Alush Smajli siguroi jo vetëm një vend strehimi për veten dhe bashkëluftëtarët e tij, por edhe një infrastrukturë të qëndresës që e bënte më të vështirë neutralizimin e tij nga forcat jugosllave. Bunkerët, në thelb, përfaqësonin një strategji të dyfishtë: nga njëra anë ofronin siguri të menjëhershme ndaj rrezikut, ndërsa nga ana tjetër krijonin mundësinë e organizimit të sulmeve të befasishme, duke e kthyer terrenin malor në një aleat të fuqishëm të rezistencës shqiptare.

Kjo mënyrë e menduar e vendos Alush Smajlin në një rrafsh të veçantë ndërmjet luftëtarëve të lëvizjes ilegale. Ai ishte jo vetëm trim në betejë, por edhe një arkitekt i mbijetesës kolektive, që e konceptonte luftën jo si një akt të çastit, por si një proces afatgjatë, ku strategjia, durimi dhe solidariteti ishin po aq të rëndësishme sa edhe pushka në dorë.

Pas largimit nga shtëpia e Brahim Çelës, ku kishin gjetur përkohësisht strehim, luftëtarët e lirisë u nisën sërish në rrugëtimin e tyre të pasigurt, por të mbushur me vendosmëri dhe besim në idealin që i udhëhiqte. I shoqëruar nga mikpritësi i tyre, ata lanë prapa muret e ngrohta të shtëpisë dhe u zhytën në gjirin e natyrës, duke u vendosur në një pyll të afërt, aty ku gjelbërimi i dendur u ofronte jo vetëm mbulim fizik, por edhe njëfarë sigurie shpirtërore. Ky akt i largimit përbënte një shenjë të qartë të ndërthurjes së miqësisë tradicionale shqiptare me përkushtimin ndaj lirisë: mikpritësi i nderit, Brahim Çela, nuk u mjaftua thjesht me strehimin, por i shoqëroi deri në pikën e fundit, duke i përcjellë tek Vakëfet e Vërmicës, vend që lidhte rrugët e jetës me ato të mbijetesës.

Prej aty, rrugëtimi i tyre vazhdoi drejt maleve të fshatit Gullboc, ku natyra e ashpër dhe terreni i thyer do të bëheshin aleatë të qëndresës. Pikërisht në Lugun e Lajthisë, në pjesën lindore të fshatit, përballë Vuçakut të Drenicës, ata gjetën vendin më të përshtatshëm për ngritjen e një baze mbrojtëse. Pozicioni strategjik i kësaj lugine ishte i tillë që nga aty mund të shihej rruga poshtë, si në pëllëmbë të dorës – njësoj si një tepsi e shtrirë, ku çdo lëvizje e mundshme e ushtarëve të brigadave partizano-çetnike do të zbulohej menjëherë.

Në këtë terren të përzgjedhur me kujdes, tre luftëtarët nuk humbën kohë. Ditën pasuese, me një disiplinë të hekurt dhe një përkushtim që vetëm idealistët e vërtetë mund ta njohin, ata ndërtuan dhe rregulluan dy bunkerë të fortifikuar, të cilët nuk ishin vetëm strehë për të mbijetuar, por edhe simbol i një qëndrese heroike. Ata e dinin se këto bunkerë mund të shndërroheshin në vendin e betejës së fundit, aty ku, nëse do të duhej, do ta mbronin idealin e tyre deri në fishekun e fundit.

Ky veprim i tyre nuk ishte i rastësishëm. Ai pasqyronte thellësisht filozofinë e luftës së guerilës shqiptare, ku çdo shpat, luginë apo pyll shndërrohej në një bastion të qëndresës kombëtare. Vendosja e bunkerëve në Lugun e Lajthisë përfaqësonte një sintezë mes instinktit mbijetues dhe strategjisë së menduar ushtarake, duke e bërë atë hapësirë një qendër të potencialit mbrojtës dhe një vend solemn ku fjala "liri" merrte kuptimin më të lartë dhe më sakrifikues.

Në këtë mënyrë, akti i thjeshtë i ngritjes së dy bunkerëve shndërrohet në një metaforë të përhershme të qëndresës shqiptare, ku vendosmëria e tre luftëtarëve bëhet dëshmi e gjallë se liria, edhe kur rrezikohej të shuhej, gëlonte në çdo gur, në çdo pyll e në çdo zemër që nuk pranoi kurrë nënshtrim.

Lëvizjet e ilegalëve shqiptarë ishin të menduara me një kujdes të jashtëzakonshëm dhe të mbështetura mbi një kod të pashkruar të mbijetesës. Për ta, nata nuk ishte thjesht errësirë, por mburojë dhe aleate, një meskohë që i fshihte nga sytë e padëshiruar dhe i ndihmonte të depërtonin përmes fshatrave e maleve pa rënë në sy. Udhëtimi i tyre nuk bëhej kurrë gjatë ditës, sepse rreziku i përplasjes me ndonjë fshatar të rastësishëm, i cili mund të zbulonte praninë e tyre – qoftë nga frika, qoftë nga detyrimi për t’u raportuar autoriteteve – ishte gjithmonë i pranishëm.

Në këtë frymë, rrugën deri në Lugun e Lajthisë ata e përshkuan në errësirën e natës, duke e bërë hapat e tyre pjesë të heshtjes së pyllit dhe të kthinave të terrenit. Nuk ishin thjesht udhëtarë të rastësishëm, por burra të përgatitur për çdo sfidë, të armatosur deri në dhëmbë, ata bartnin me vete jo vetëm pushkët dhe fishekët, por edhe një vendosmëri të palëkundur për të mos u dorëzuar. Çdo hap i tyre ishte një akt i ndërgjegjshëm i qëndresës dhe i besnikërisë ndaj idealit të lirisë.

Pasi arritën në destinacion, u vendosën në një nga bunkerët e përgatitur më parë – hapësira të ngushta dhe të ashpra, por të shndërruara në kështjella të vogla qëndrese. Megjithatë, edhe aty nuk kishte vend për qetësi. Ata e dinin mirë se rreziku ishte i kudondodhur. Brigadat partizane, të angazhuara në gjuetinë e vazhdueshme të atdhetarëve shqiptarë, shëtisnin terrenin me vigjilencë, duke kërkuar çdo shenjë të pakënaqësisë dhe të rezistencës kundër sistemit të ri dhe pushtetit që po vendosej.

Për këtë arsye, roja nuk pushonte asnjëherë. Sy të vëmendshëm vrojtonin natën, duke përshkuar çdo lëvizje të dyshimtë, çdo zhurmë të pyllit, çdo hije që mund të fshihte kërcënimin e papritur. Çdo orë në atë bunker ishte një përzierje e mbijetesës së përditshme me heroizmin e heshtur, nga njëra anë frika e befasive të armikut, dhe nga ana tjetër krenaria për të qenë rojtarë të lirisë, të gatshëm të përballeshin deri në fund.

Në këtë mënyrë, ky episod nuk është vetëm një përshkrim i një udhëtimi të natës dhe një ndalese në bunker. Ai është një tablo e gjallë e përballjes së pandërprerë mes idealit të shqiptarëve për liri dhe realitetit të egër të një pushtimi që kërkonte ta shuante atë ideal. Nata, bunkerët dhe armët u bënë simbole të një epoke, ku çdo hap, çdo frymëmarrje dhe çdo roje e vendosur ishte dëshmi e vendosmërisë për të mos u dorëzuar para asimilimit dhe dhunës.

Dy bunkerët që shërbyen si strehë e luftëtarëve të lirisë ishin të thjeshtë në ndërtim, por të ngarkuar me një simbolikë të thellë qëndrese. Secili prej tyre kishte përmasa modeste, me një diametër rreth 2x2 metra dhe me një thellësi prej afërsisht një metri, çka u jepte luftëtarëve një mbrojtje minimale ndaj kushteve të jashtme dhe një hapësirë të mjaftueshme vetëm për të përballuar ditët dhe netët e vështira të asaj periudhe. Përreth, muret ishin të mbështetura me gurë të vendosur me dorë, të cilët, edhe pse nuk ofronin fortifikim të madh ushtarak, megjithatë krijonin një barrierë të nevojshme ndaj ndonjë sulmi të befasishëm dhe, po aq e rëndësishme, mbanin larg të ftohtin therës të dimrit.

Në aspektin arkitektonik dhe funksional, këta bunkerë nuk ishin struktura të përpunuara, të pajisura me elemente të qëndrueshme të ndërtimit klasik. Përkundrazi, ata ishin të konceptuar si ndërtime të përkohshme, të përulur e utilitare, të menduara vetëm për të kaluar stinën e dimrit dhe për të siguruar një vend minimal fshehtësie. Largësia mes tyre nuk ishte më shumë se dy a tri metra, duke i dhënë luftëtarëve mundësinë e komunikimit të lehtë dhe të lëvizjes së shpejtë mes njërës hapësirë e tjetrës në rast rreziku.

Megjithëse nuk përmbanin materiale të forta ndërtimore, këto strehë të thjeshta e kryenin funksionin e tyre jetik, u ofronin ilegalëve një hapësirë ku mund të ruheshin nga shikimet e padëshiruara, të ngrohnin trupin e lodhur nga netët e gjata dhe të merrnin frymë në siguri relative. Ato ishin arkitektura e mbijetesës, ku forma e thjeshtë dhe funksioni minimal përputheshin plotësisht me nevojat e kohës.

Në këtë kuptim, bunkerët nuk përfaqësojnë thjesht një ndërtim modest në malet e Kosovës; ata janë monumente të heshtura të një epoke rezistence, ku guri, balta dhe hapësira e ngushtë e nëndheshme u bënë mjetet e vetme të mbrojtjes ndaj një makinerie të tërë shtetërore që synonte zhdukjen e çdo zëri kundërshtues. Thjeshtësia e tyre është, në fakt, shprehja më e qartë e asaj që përjetonin luftëtarët shqiptarë, një ekzistencë e zhveshur nga çdo komoditet, por e mbushur me një vendosmëri të pathyeshme për të jetuar e për të vazhduar luftën.

Sipas dëshmive të mbledhura nga banorë të asaj kohe, qëndresa e Alush Smajlit me bashkëluftëtarët e tij në bunker nuk kishte zgjatur më shumë se një javë. Ky interval i shkurtër kohe nuk ishte shenjë e dobësisë së tyre, por tregues i natyrës së jetës ilegale, e cila nuk lejonte qëndrime të gjata në një vend të vetëm, pasi rreziku i zbulimit ishte i përhershëm. Lidhja e tyre me botën e jashtme mbahej përmes kanaleve diskrete, barinjtë e fshatrave përreth, sidomos të Gullbocit dhe Pllaçicës, shërbenin si ura të gjalla komunikimi. Ata sillnin ushqime të thjeshta për të përmbushur nevojat minimale të trimave, por më e rëndësishmja, u ofronin informacione të çmuara për lëvizjet e brigadave partizane që shëtisnin maleve dhe fushave në kërkim të atdhetarëve shqiptarë.

Trimat e Llazicës ishin plotësisht të vetëdijshëm se ishin vënë në shënjestër nga pushteti i kohës. Sistemi nuk linte gur pa lëvizur, as gjurmë pa hetuar, për të zbuluar dhe asgjësuar çdo qelizë rezistence shqiptare. Ky realitet i bënte ata tepër të kujdesshëm në çdo hap. Çdo veprim, qoftë marrja e ushqimit, kërkimi i një ndihme të thjeshtë apo sigurimi i një informacioni, bëhej me maturi të jashtëzakonshme, duke peshuar rreziqet dhe pasojat që mund të binin mbi ta dhe mbi ata që i ndihmonin.

Në këtë mes, qëndrimi moral i Alush Smajlit dallohej qartë. Ai dhe shokët e tij nuk mendonin vetëm për mbijetesën e vet, por edhe për mbrojtjen e fshatarëve e miqve që u qëndronin pranë. E dinin se organet e pushtetit, veçanërisht OZN-a, nuk do të kursenin askënd, arrestimet, torturat dhe burgosjet ishin vetëm hapi i parë i një skenari të përgjakshëm, që zakonisht përfundonte me likuidimin fizik të atyre që shiheshin si mbështetës të rezistencës. Prandaj, kujdesi i tyre nuk ishte vetëm strategji e luftës ilegale, por edhe një shprehje e përgjegjësisë morale ndaj komunitetit që i strehonte.

Në këtë mënyrë, qëndrimi i shkurtër i tyre në bunker dhe lëvizjet e matura që pasuan, pasqyrojnë një aspekt themelor të rezistencës shqiptare pas Luftës së Dytë Botërore, ndërthurjen e vendosmërisë për liri me kujdesin ndaj popullsisë civile, e cila ishte njëherësh streha dhe shënjestra e represionit. Luftëtarët e lirisë ishin të vetëdijshëm se sakrifica e tyre nuk ishte vetëm personale, por lidhej ngushtë me fatin e një populli të tërë, dhe kjo vetëdije i bënte edhe më të pathyeshëm përballë çdo rreziku.

Ngjarja që Alush Smajli dhe shokët e tij e kishin parandier dhe për të cilën jetonin çdo ditë me ankthin e zbulimit, u bë realitet më 1 prill të vitit 1946. Atë ditë, sipas dëshmive historike, një brigadë partizane serbe kishte marrë urdhër të drejtpërdrejtë nga komanda ushtarake jugosllave për të ndërmarrë një operacion të gjerë në malet e Llapushës Lindore. Objektivi ishte i qartë dhe i përcaktuar pa asnjë ekuivok, kapja ose asgjësimi i “banditëve ballistë” – kështu i etiketonin autoritetet e kohës luftëtarët shqiptarë që nuk pranonin pushtetin e ri komunist dhe që vazhdonin rezistencën e tyre në male.

Operacioni nisi me një strategji të planifikuar hap pas hapi. Fillimisht, brigada ndërmori kontrolle të imëta në fshatrat përreth, duke filluar nga Pllaçica, e duke vijuar me Mleqanin e Gullbocin. Synimi ishte të siguronin informacion mbi lëvizjet e rezistencës dhe të kufizonin çdo mundësi strehimi. Vetëm pasi kishin shtrënguar rrethimin në terrenet e banuara, partizanët u drejtuan kah malet, të bindur se aty strehoheshin figurat kryesore të lëvizjes ilegale.

Megjithatë, çështja e informacionit mbetet ende e paqartë dhe e mbështjellë me mister. Historiografia nuk ofron të dhëna të sakta se kush ishte informatori që, me qëllim apo nën presion, i orientoi forcat partizane drejt vendstrehimit të Alush Smajlit dhe shokëve të tij. Dyshimet për tradhti ose për rrjedhje të dhunshme informacioni janë të shumta, por emri i spiunëve të asaj ngjarjeje nuk ka arritur të ndriçohet me siguri deri në ditët tona.

Rezultati i këtij dekonspirimi ishte fatal, ushtria serbo-partizane arriti të ndërmerrte një manovër rrethimi me përpikëri të jashtëzakonshme, duke mbyllur çdo shteg të mundshëm ikjeje. Lugina e Lajthisë, ku ishin ngritur dy bunkerët e thjeshtë por strategjikë të rezistencës, u shndërrua në skenën e një përballjeje të pashmangshme. Në at bunkerë, të vendosur në një terren që nga lindja përballonte fshatin Vuçak të Drenicës dhe që ofronte pamje si në pëllëmbë të dorës mbi rrugët përreth, tre luftëtarët shqiptarë gjetën veten të rrethuar nga të gjitha anët.

Ky moment nuk ishte thjesht një episod i një lufte të vogël malësore, por simbolizonte kulmin e përplasjes midis një pushteti të centralizuar që kërkonte nënshtrim të plotë dhe një rezistence të vendosur për të mos u dorëzuar. Zbulimi i bunkerëve të Lajthisë përfaqësonte aktin e pashmangshëm të një drame të paralajmëruar, rrëfimin e një lufte ku guximi dhe vendosmëria njerëzore përballeshin me aparatin represiv të një shteti të tërë.