Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (37)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

DASMA NË BUNKER- KUSH ISHTE UKSHIN KOVAQICA (37)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Atdhetari shaljan Ukshin Kovaçica lindi në vitin 1904, në fshatin Kovaçicë të Shalës së Bajgorës – një trevë që historia shqiptare e njeh si vatër të pashuar të qëndresës. Në këtë krahinë, ku malet ngritën kështjellë e nderi, popullsia e Mitrovicës dhe e rrethinës ka mbajtur barrën më të rëndë të mbrojtjes kombëtare. Shaljanët, brez pas brezi, u shquan si njerëz të gatshëm që të ngrihen në këmbë sa herë që rreziku rëndonte mbi atdhe, digë e pathyeshme kundër çetave çetnike, mburojë e një toke që ata e quajnë të shenjtë. Burrat dhe gratë e kësaj ane, të stërvitur nga historia në guxim e nder, lanë prapa vepra që ende sot përmenden me krenari në gojën e popullit.

Ukshin Kovaçica vinte nga një familje e njohur për traditën e saj të përhershme të rezistencës. Ishin kushërinj të Isa Boletinit, një fakt që e afronte Ukshinin me njërën prej figurave më emblematike të atdhetarizmit shqiptar. Edhe babai i tij, Nuhë Kovaçica, kishte qenë luftëtar i palodhur: dy herë i plagosur në betejat e zhvilluara në kullën e Isa Boletinit dhe përherë i pranishëm në vijën e parë të mbrojtjes ndaj çetave që synonin shuarjen e shqiptarëve. Ai jetoi dhe u flijua në luftë kundër pushtuesve, duke mishëruar fatin e shumë brezave të kësaj treve: luftë të pandërprerë kundër çdo ushtrie që tentonte t’i zinte frymën Kosovës – qoftë ajo turke, qoftë serbe.

Rritur në këtë mjedis burrërie e sakrifice, Ukshin Kovaçica trashëgoi jo vetëm emrin, por edhe amanetin e përhershëm të rezistencës. Ai u edukua me rrëfimet e betejave dhe me shembullin e babait të tij, i cili e mbrojti tokën shqiptare deri në frymën e fundit. Kështu, pritej që Ukshini i ri të ishte vazhdim i natyrshëm i kësaj historie heroizmi.

Dhe kështu ndodhi. Pas vitit 1945, kur Kosova pa vullnetin e saj u rikthye nën thundrën jugosllave, Ukshin Kovaçica nuk e uli pushkën, as u pajtua me padrejtësinë. Me një përkushtim që buronte nga tradita e familjes dhe nga ndjenja e thellë e dinjitetit kombëtar, ai vazhdoi rezistencën antijugo¬sllave, duke u bërë një ndër figurat më të vyera të rezistencës së pasluftës. Tek ai u mishëruan virtytet e brezave të mëparshëm, ndërsa guximi i tij u shndërrua në një kapitull të ri të qëndresës shqiptare në Shalë të Bajgorës.

Kështu, jeta dhe veprimtaria e Ukshin Kovaçicës qëndrojnë në një vijë të pandërprerë të heroizmit shaljan – një rrëfim që nga e kaluara ushqen kujtesën tonë kombëtare edhe sot. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Ukshin Kovaçica u shqua si një ndër figurat kyçe të mbrojtjes së trojeve etnike në Shalë të Bajgorës dhe më gjerë. Ai udhëhoqi komandën e xhandarmërisë në Bare, duke marrë përsipër një barrë të rëndë në një kohë të trazuar, kur kufijtë politikë ndryshonin me shpejtësi dhe popullsia shqiptare gjendej e ekspozuar para rreziqeve të njëpasnjëshme. Ukshini nuk ishte thjesht një komandant në detyrë; ai ishte drejtues i një rezistence që buronte nga nderi dhe përgjegjësia historike.

Nën udhëheqjen e tij, forcat vullnetare shqiptare zmbrapsën sulmet e çetave çetnike në veri të Kosovës, duke i mbrojtur me vendosmëri kufijtë e trojeve etnike. Betejat e zhvilluara në zonën e Pazarit të Ri e më gjerë mbeten dëshmi e fortë e guximit të tij dhe e sakrificës së shumë vullnetarëve që e ndiqnin. Ato nuk qenë thjesht përleshje lokale, ishin akte të mirëfillta mbrojtjeje të popullit shqiptar nga një strategji e gjerë e zhdukjes së tij.

Por heroizmi i Ukshin Kovaçicës nuk mbaron me përfundimin e luftës. Përkundrazi, epoka më e rrezikshme e veprimtarisë së tij fillon pikërisht pas vitit 1944, kur në Kosovë instalohet regjimi komunist jugosllav dhe fillon fushata sistematike e shtypjes ndaj shqiptarëve. Ndaj këtij realiteti të ri, Ukshini nuk heshti e nuk u pajtua. Ai u rreshtua sërish në vijën e parë të qëndresës, duke formuar një grup të rezistencës dhe duke iu bashkuar Ahmet Selacit, një emër tjetër i shquar i lëvizjes antijogosllave të asaj kohe.

Në këtë fazë, Ukshin Kovaçica nuk ishte thjesht një luftëtar i vjetër që vijonte traditën. Ai ishte pjesë e një Lëvizjeje Çlirimtare që shtrihej ndërmjet dy luftërave botërore dhe që kishte për qëllim ruajtjen e identitetit shqiptar dhe mbrojtjen e të drejtave të popullit në një periudhë dhune, represioni dhe padrejtësie flagrante. Ai kishte qenë pjesë e formacioneve vullnetare në vitet 1941–1944, të cilat u përpoqën të kthenin stabilitet dhe siguri në trojet shqiptare, ndërsa pas vitit 1944, kur Kosova u aneksua pa dëshirën e saj në Jugosllavi, Ukshini u bë një shtyllë e qëndresës që kërkonte çlirimin e tokave të pushtuara.

Në këtë mënyrë, figura e Ukshin Kovaçicës shfaqet si një vijë e pandërprerë rezistence — prej Lëvizjes Çlirimtare të periudhës së mes luftës, te lufta kundër çetnikëve gjatë pushtimit, e deri te rezistenca e pasluftës ndaj aneksimit jugosllav. Ai mishëron tiparin më të thellë të luftëtarit shqiptar: vendosmërinë për të mos u përkulur, pavarësisht epokës, rreziqeve apo regjimeve që ndryshonin.

Trashëgimia e tij është, pra, më shumë se një rrëfim individual, është vazhdimësi e shpirtit të Shalës së Bajgorës dhe e rezistencës shekullore të popullit shqiptar.

Përveç angazhimeve të shumta që e karakterizonin figurën e tij si luftëtar i pandalshëm, Ukshin Kovaçica mbante mbi supe edhe përgjegjësi të nivelit të lartë udhëheqës. Ai shërbente si komandant i grupit të tretë të Divizionit të Ibrit dhe njëkohësisht ishte anëtar i Shtabit Suprem të Forcave Ushtarake të Lëvizjes për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar, nën komandën e Shaban Polluzhës — një nga figurat më emblemë të rezistencës shqiptare në vitet e pasluftës.

Në këtë hierarki të rëndësishme ushtarake, Ukshin Kovaçica kishte rol të pakontestueshëm strategjik. Ai nuk ishte vetëm një burrë i armëve, por një mendje organizuese, që koordinonte rezistencën në një nga zonat më të ekspozuara ndaj operacioneve jugosllave.

Kjo u dëshmua fuqishëm më 27 janar të vitit 1945, në një nga betejat më të përgjakshme dhe më simbolike të Shalës së Bajgorës: rrethimi i hekurt i Kovaçicës dhe i kullës së Ukshin Kovaçicës. Ajo kullë, e cila ndër shekuj kishte qenë vatër burrërie dhe mbrojtjeje, u shndërrua sërish në fortesë të rezistencës shqiptare. Luftimet e zhvilluara këtu zgjatën mbi njëmbëdhjetë ditë — një kohë e gjatë dhe rraskapitëse që flet qartë për intensitetin e rezistencës dhe vendosmërinë e burrave që mbroheshin brenda saj.

Sipas të dhënave jugosllave — të cilat zakonisht minimizonin humbjet e veta — vetëm në betejën e kullës së Ukshin Kovaçicës kishin rënë 45 ushtarë, mes tyre një kapiten dhe një major, ndërsa rreth 200 të tjerë figuronin të humbur. Humbjet e armikut ishin edhe më të mëdha në përleshjet e tjera të zhvilluara paralelisht në Bare dhe në male të ndryshme të Shalës së Bajgorës, ku sipas dokumenteve zyrtare ishin vrarë edhe 120 ushtarë të tjerë jugosllavë.

Këto shifra, të cilat flasin më shumë se çdo rrëfim, dëshmojnë se në Shalën e Bajgorës nuk po zhvillohej vetëm një luftë e zakonshme. Aty po përplaseshin dy botë: njëra që kishte dalë për të zhdukur identitetin shqiptar, dhe tjetra që, përmes njerëzve si Ukshin Kovaçica, betohej se do të qëndronte në këmbë deri në pikën e fundit të gjakut. Në këtë kontekst, Ukshin Kovaçica ngrihet si figurë emblematike e një rezistence që nuk e njihte dorëzimin, dhe kullat e tij si simbole të qëndresës shekullore shqiptare kundër çdo pushtimi.

Ukshin Kovaçica, si një ndër figurat më të spikatura të rezistencës së Shalës së Bajgorës, u përball me disa nga betejat më të ashpra të kohës. Kronikat e asaj periudhe përmendin se luftimet më të rëndësishme dhe më të përgjakshme i zhvilloi fillimisht në kullën e vet — atë fortesë shekullore që shtëpitë shqiptare e shndërronin gjithmonë në simbol të qëndresës — për të vazhduar më pas në Vesekovcë, në Firishte, te Guri i Mullirit, në Barel, te Guri i Sokolit, në Batahir dhe në shumë pika të tjera të rajonit, ku çdo pëllëmbë toke duhej mbrojtur me gjak.

Secila prej këtyre betejave përbën një kapitull të veçantë në historinë e rezistencës, sepse aty nuk luftohej vetëm për mbijetesë fizike, por për një ideal të pandashëm: mbrojtjen e tokës dhe të dinjitetit kombëtar.

Në këtë sfond të rëndë, të përshkuar nga dhunë, rrethime dhe represione, më 11 gusht 1946 ndodh një ngjarje vendimtare: falë iniciativës së Ahmet Selacit, në malet e lira të Kosovës u formua Divizioni i Ibrit — një strukturë e organizuar ushtarake e rezistencës shqiptare, që synonte t’i jepte luftës një karakter më të koordinuar dhe më të qëndrueshëm.

Mbledhja themeluese u mbajt në malin e fshatit Senjak të Vushtrrisë. Aty ishin tubuar figura të njohura të rezistencës: Ahmet Selaci, Hilmi Zariqi, Brahim Luta, Istref Sheqa, Muhamet Meqa, Shaqir Zariqi dhe shumë të tjerë. Qëllimi ishte i qartë: të krijohej një shtab që do t’i jepte drejtim strategjik përpjekjeve të armatosura kundër pushtetit jugosllav.

Ndër zërat më të rëndësishëm të asaj mbledhjeje del qartësisht Ukshin Kovaçica. Ai nuk ishte thirrur aty rastësisht; ishte prania e një burri me autoritet, me përvojë luftarake dhe me besim të palëkundur në çlirimin e vendit. Kontributi i tij në këtë takim ishte i çmuar, si në aspektin ushtarak, ashtu edhe në atë moral.

Në këtë mbledhje morën pjesë edhe anëtarë të grupit të Ahmet Selacit, ndër ta Smajl Jashari, Bajrami nga Selaci, Arif Selaci, Ymer Selaci, por edhe Hashim Kovaçica — djali i Ukshinit, i cili po ndiqte rrugën e babait dhe po vendoste hap pas hapi bazat e brezit të ri të rezistencës shqiptare.

Këto zhvillime dëshmojnë se rezistenca nuk ishte veprim i shpërndarë apo i rastësishëm, por një lëvizje e organizuar, e menduar dhe e udhëhequr nga njerëz që kishin vizion të qartë për të ardhmen e Kosovës. Në këtë mozaik të qëndresës, figura e Ukshin Kovaçicës shfaqet si një shtyllë e fortë, si vazhdues i një tradite të shenjtë luftëtarësh, dhe si një prej arkitektëve të strukturimit të rezistencës së pasluftës.

Në atë tubim historik në malet e Senjakut, përballë qiellit të hapur të Kosovës, ishin mbledhur krerët më të rëndësishëm ushtarakë të disa prej krahinave më të goditura nga represioni jugosllav: të rrethit të Mitrovicës, të Vushtrrisë, të Llapit, të Skenderajt dhe të Novi Pazarit. Të gjithë këta burra kishin mbërritur aty jo thjesht si individë, por si përfaqësues të një realiteti të përgjakur dhe të një populli që kërkonte organizim dhe drejtim të qartë në rezistencën e tij.

Mbledhjen e hapi Ahmet Selaci, një nga figurat më të respektuara të lëvizjes së armatosur, i cili me një ton vendimtar i drejtoi fjalët e para të pranishmëve:

“Ne në këtë mbledhje duhet ta zgjedhim udhëheqësin e divizionit dhe komandantët e batalionit, dhe duhet menjëherë të kalojmë në propozime konkrete, se koha nuk pret.”

Kjo fjali, e shkurtër por tejet e ngarkuar me peshë, e përcaktoi kursin e mëtejmë të takimit: nuk kishte më vend për diskutime të gjata apo hamendësime, duhej veprim, duhej strukturë dhe duhej hierarki komanduese për t’i bërë ballë aparatit të fuqishëm ushtarak të Jugosllavisë.

Pas fjalës së Selacit, të pranishmit nisën të propozonin emrat dhe pozicionet, duke ndërtuar me maturi arkitekturën e divizionit të ri. Së pari u vendos që Divizioni i Ibrit të përbëhej nga pesë grupe të mëdha operacionale, secili me komandën dhe strukturën e vet të brendshme.

Në krye të Grupit I u zgjodh Faik Boletini, pasardhës i denjë i familjes së njohur të Boletinëve dhe mbartës i një tradite të hershme të kryengritjes shqiptare. Krahas tij, si zëvendëskomandant u propozua dhe u miratua Bislim Bajgora, një luftëtar i njohur për besnikërinë dhe guximin e tij të palëkundur.

Struktura u plotësua me komandantët e batalioneve të këtij grupi, të cilët do të mbanin përgjegjësi të dorës së parë në terren: Ali Ismaili, Arif Selaci, Ziadin Ceraja dhe Nebih Zasella. Të katër ishin burra të përgatitur, të kalitur në përleshje të shumta dhe me reputacion të konsoliduar në zonat ku vepronin.

Kjo mbledhje, e mbajtur larg syve të pushtetit jugosllav, në një hapësirë të lirë malore, u shndërrua në themelin organizativ të një rezistence të re. Ajo dëshmoi se, pavarësisht represioneve dhe përpjekjeve për shuarje, shqiptarët kishin ditur të ruanin bërthamën komandante dhe aftësinë për të strukturuar një luftë që nuk ishte vetëm fizike, por edhe morale, kombëtare dhe shpirtërore.

Pjesë e organizimit të Divizionit të Ibrit ishte edhe struktura e pesë grupeve kryesore operacionale, secila e ndërtuar mbi parimet e disiplinës, të aftësisë luftarake dhe besimit të ndërsjellë midis luftëtarëve. Përbërja e këtyre grupeve flet për një qasje serioze në organizimin e rezistencës, ku secili emër kishte historinë, peshën dhe kontributin e vet të pagabueshëm.

Grupi i II-të u vu nën komandën e Osman Bunjakut, një figurë e njohur për urtësinë dhe vendosmërinë e tij, ndërsa zëvendës i tij u caktua Hashim Basholli. Formacioni i këtij grupi u plotësua nga komandantët e batalioneve: Lah Cicilija, Aziz Zhilivoda, Qerim Shahu dhe Bajram Tërbonja, burra të kalitur në rrethana të vështira dhe të dëshmuar për guxim të rrallë.

Grupi i III-të, një ndër më të rëndësishmit, iu besua Ukshin Kovaçicës, figurës së njohur shaljane dhe simbolit të qëndresës së pandalshme. Ai u shoqërua nga zëvendësi i tij Smajl Svarça, një luftëtar i lidhur ngushtë me terrenin dhe me strukturat lokale të rezistencës. Komandantët e batalioneve — Imer Selaci, Sherif Tërstena, Mehmet Selaci dhe Rrahman Selaci — i jepnin këtij grupi edhe dimensionin e një rrjeti të gjerë fisnor e krahinor, i cili forconte kohezionin e brendshëm të lëvizjes.

Grupi i IV-të u drejtua nga Avdi Halit Tashevci, ndërsa rolin e zëvendëskomandantit e mbante Musli Dumoshi, i njohur për disiplinën dhe metodologjinë e tij të organizimit. Komandantët e batalioneve të këtij grupi — Aka Marevci, Feriz Dobërdoli dhe Ibrahim Majanci — përfaqësonin shtresën e luftëtarëve që e kishin përjetuar në lëkurë dhunën e okupatorit dhe që e kishin shndërruar plagën në forcë.

Së fundi, Grupi i V-të iu besua Ilmi Zariqit, ndërsa zëvendës komanda i takoi Jetullah Rezallës. Batalionet drejtoheshin nga Ymer Radisheva, Ibrahim Lutani, Hysen Lutani dhe Hysen Bajraktari, të gjithë të njohur për aftësitë e tyre në organizimin e rrjeteve të rezistencës në terren të hapur dhe të vështirë.

Kjo strukturë e gjerë, e përbërë nga burra të viseve dhe ngjyrimeve të ndryshme të Kosovës, përbënte në thelb një sintezë të forcave shpirtërore, fisnore dhe kombëtare që u bashkuan për një ideal të vetëm: mbrojtjen e tokës dhe lirisë. Vendimet e marra në mbledhjen e Senjakut nuk qenë thjesht organizime të radhës; ato shënuan kulmin e përpjekjeve për të krijuar një rezistencë të strukturuar, të disiplinuar dhe të qëndrueshme, e cila do të mbetej si një kapitull madhor në historinë e qëndresës shqiptare.

Në kulmin e mbledhjes së Senjakut, ndërsa strukturat e pesë grupeve të Divizionit të Ibrit tashmë ishin përcaktuar, u desh të merrej vendimi më i rëndësishëm strategjik: caktimi i komandantit të përgjithshëm. Pa asnjë hezitim dhe me një unanimitet domethënës, të pranishmit zgjodhën Ahmet Selacin si komandant të Divizionit të Ibrit — një zgjedhje që pasqyronte respektin, autoritetin dhe besimin që gëzonte ndër luftëtarët e rezistencës. Krahu i tij i djathtë dhe zëvendës u caktua Jusuf Boletini, pasardhës i denjë i traditës luftarake të Boletinëve, ndërsa roli i eprorit të lidhjeve iu besua Ali Poterës.

Këto të dhëna dalin nga procesverbalet e hetuesisë së Hilmi Zariqit të datës 17 shkurt 1947, si dhe nga shënimet e ruajtura me kujdes nga Shaban Bunjaku, të cilat sot përbëjnë burime të çmuara për të rindërtuar mozaikun e rezistencës sonë të armatosur.

Pasi u caktua struktura komanduese, vjen në pah një element tjetër i rëndësishëm: arsenali i divizionit. Të gjitha grupet ishin të armatosura — në mënyrë modeste, por efektive, duke marrë parasysh rrethanat e pasluftës dhe represionin e ashpër jugosllav.

Grupi i Ahmet Selacit kishte në dispozicion vetëm tre shmajzera, armë automatike të çmuara në luftimet e afërta.

– Njërin prej tyre, të prodhimit bullgar, zakonisht e mbante Ukshin Kovaçica, figura qendrore e Grupit III.

– Tjetër shmajzer, i prodhimit rus, mbahej nga një luftëtar nga Selaci.

– Dhe i treti, i prodhimit gjerman, ishte në duart e Arif Selacit.

Përveç këtyre armëve automatike, grupi kishte një numër të konsiderueshëm pushkësh dhe disa bomba dore — armë të thjeshta, por të nevojshme për aksione guerile dhe për mbrojtjen e territoreve malore.

Ndërkohë, grupi i Osman e Shaban Bunjakut, edhe pse nuk kishte shmajzerë në të njëjtin numër, posedonte armë të tipit mashinka, të prodhimit italian dhe bullgar — armë gjysmë automatike që jepnin mbështetje të rëndësishme zjarri në përleshje.

Hashim Ibishi, një nga luftëtarët më të besuar të këtij grupi, mbante një mashinger gjerman, të shoqëruar me municion të mjaftueshëm për funksionimin e njësisë së tij. Kjo armë, e fuqishme dhe e besueshme, ishte një nga pjesët më të rëndësishme të arsenalit të grupit.

Ky inventar armësh, sado modest të duket sot, në atë kohë përbënte një kapital të jashtëzakonshëm ushtarak për rezistencën shqiptare. Secila armë ishte e fituar me mund, shpesh me rrezik jete, dhe trajtohej si thesari më i çmuar në duart e një populli të zhveshur nga liria, por i pasur me vullnet për të mos u dorëzuar.

Në këtë konstelacion komandues, armatosjeje dhe disipline, Divizioni i Ibrit shndërrohej jo vetëm në një formacion ushtarak, por në një simbol të besimit se liria e Kosovës nuk do të mbetej e pashpërblyer.

Vijon