Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (34)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

SHUMËSIA E BUNKERËVE TË ILEGALES SHQIPTARE NË KOSOVËS (34)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, kur Kosova u shpall zyrtarisht si pjesë e Federatës Jugosllave, realiteti politik që pasoi solli një valë të thellë zhgënjimi ndër shqiptarët atdhetar. Vendimet arbitrare të fuqive fituese dhe ripërcaktimi i kufijve pa vullnetin e popullit shqiptarë krijuan një ndjenjë të hidhur padrejtësie, e cila u përhap në çdo shtresë të shoqërisë. Për këta nacionalistë, prania e pushtetit jugosllav nuk përfaqësonte një zgjidhje politike, por një formë tjetër të robërisë që duhej kundërshtuar.

Ata shprehën pakënaqësinë e tyre në mënyra të ndryshme – herë hapur, nëpërmjet veprimtarive publike e deklaratave të guximshme, herë fshehurazi, duke organizuar grupe dhe lëvizje të strukturuara në ilegalitet. Kjo rezistencë, qoftë e heshtur apo e shpallur hapur, ishte shenjë e qartë se pranimi i status quo-së nuk ishte i mundur për një popull që e ndiente veten të ndarë nga trungu i tij kombëtar.

Nga ana tjetër, edhe shteti okupues zhvillonte lojën e tij represive me një mjeshtëri të pamëshirshme. Organet e sigurisë jugosllave ndiqnin me vigjilencë çdo lëvizje, arrestonin pa hezitim ata që dyshoheshin për veprimtari kundër pushtetit dhe i dënonin me vite të tëra burgimi, shpesh me akuza të fabrikuara. Në këtë mënyrë, paslufta në Kosovë nuk solli paqen e premtuar, por një kapitull të ri të përplasjes së përhershme midis aspiratës për liri dhe mekanizmave të shtypjes së organizuar.

Për t’i shpëtuar valës së pamëshirshme të arrestimeve dhe dënimeve që kishte përfshirë Kosovën në vitet pas Luftës së Dytë Botërore, shumë veprimtarë shqiptarë u detyruan të zhvendosnin aktivitetin e tyre në terrenin e errët dhe të rrezikshëm të ilegalitetit. Kjo nuk ishte një zgjedhje e lirë, por një domosdoshmëri e imponuar nga realiteti politik dhe represioni shtetëror, ku çdo shenjë mospajtimi me pushtetin jugosllav mund të sillte pasoja të rënda.

Në këtë mënyrë, veprimtaria e tyre mori trajta të reja, duke u organizuar në forma të fshehta, të strukturuara dhe të kujdesshme, jo vetëm në Kosovë, por edhe në të gjitha hapësirat ku shqiptarët jetonin brenda kufijve të ish-Jugosllavisë. Rrjeti i kësaj lëvizjeje ilegale shtrihej nga qytetet në fshatra, nga zonat malore në qendrat urbane, duke u përshtatur me terrenin dhe rrethanat, gjithmonë me synimin për të ruajtur gjallë frymën e rezistencës.

Ky veprim i detyruar në hije nuk ishte vetëm një strategji mbijetese, por edhe një formë e organizimit politik dhe kombëtar që synonte të mbante të paprekur idealin për liri dhe vetëvendosje. Ilegaliteti u bë hapësira e vetme ku mund të mbrohej identiteti kombëtar dhe të projektohej e ardhmja e një Kosove të lirë, larg strukturave shtypëse të pushtetit të huaj.

Me kalimin e kohës, në gjirin e popullatës shqiptare, ndjenja e përkrahjes ndaj veprimtarëve të çështjes kombëtare jo vetëm që nuk u zbeh, por u rrit në mënyrë të pandalshme, duke u shndërruar në një rrjedhë të fuqishme solidariteti. Çdo ditë, ky bashkëpunim i heshtur e i guximshëm merrte trajta më të organizuara, duke u konkretizuar në krijimin e strehimeve të sigurta dhe ndërtimin e bunkerëve të ndryshëm, të menduar e realizuar posaçërisht për t’i mbrojtur ata nga rreziku i arrestimeve të pashmangshme nga aparati represiv i pushtetit jugosllav.

Këto vendstrehime nuk ishin vetëm hapësira fizike për t’u fshehur, por simbole të rezistencës së përbashkët mes popullit dhe atyre që kishin marrë mbi vete barrën e luftës për liri. Çdo derë që hapej fshehurazi, çdo dhomë e fshehtë në thellësi të një shtëpie apo çdo bunker i ngritur në skaj të fshatit, përfaqësonte një akt të qëllimshëm kundërshtie ndaj pushtuesit dhe një premtim të pashkruar se idealet e lirisë nuk do të shuheshin.

Në këtë mënyrë, populli shqiptar u bë jo vetëm dëshmitar i asaj kohe të vështirë, por edhe pjesëmarrës aktiv në mbrojtjen e atyre që përfaqësonin shpresën e një të ardhmeje të lirë e sovrane. Solidariteti dhe besa e dhënë u kthyen në armët më të fuqishme përballë një pushteti që përpiqej me çdo mjet të shkatërronte frymën e rezistencës.

Në Kosovën e pas vitit 1945, e cila tashmë ndodhej nën një regjim të konsoliduar jugosllav, rrjeti i rezistencës ilegale shqiptare gjeti mënyra të shumta për të mbijetuar dhe për të vepruar. Një ndër elementët më të rëndësishëm të këtij rrjeti ishin strehimoret dhe bunkerët, të cilët u shndërruan në hapësira strategjike për ruajtjen e jetëve të veprimtarëve dhe për zhvillimin e aktiviteteve të fshehta politike. Këto vendstrehime nuk ishin thjesht struktura të improvizuara; ato përfaqësonin një infrastrukturë të tërë të qëndresës, të ngritur me kujdes, me besim të ndërsjellë dhe me një përkushtim të palëkundur ndaj çështjes kombëtare.

Megjithëse në të gjitha trevat shqiptare të Kosovës mund të gjendeshin hapësira të tilla, ato spikatnin veçanërisht në zonat ku lëvizja ilegale ishte më e gjallë dhe më aktive. Në këto rajone, terreni, përbërja shoqërore dhe traditat atdhetare krijonin kushte të favorshme për të mbrojtur veprimtarët e kërkuar nga pushteti. Disa prej këtyre zonave u bënë të njohura në histori si qendra të qëndresës së organizuar, ku çdo shtëpi, çdo kasolle dhe çdo skutë mund të shndërrohej në një pikë të sigurt strehimi.

Këto hapësira nuk shërbenin vetëm për mbrojtje fizike; ato ishin gjithashtu vendtakime për planifikim, qendra për ruajtjen e materialeve propagandistike, dhe shpeshherë depo të armëve apo të shtypshkronjave ilegale. Në këtë kuptim, ato përbënin jo vetëm një pjesë të infrastrukturës së lëvizjes, por edhe një simbol të gjallë të rezistencës kolektive shqiptare kundër pushtetit jugosllav.

Harta e qëndresës ilegale shqiptare në Kosovën e pas Luftës së Dytë Botërore është e mbushur me zona që u bënë simbole të përkushtimit kombëtar dhe të vendosmërisë për liri.

Në krye të këtyre hapësirave qëndron Drenica, një trevë me një traditë të thellë atdhetare dhe me histori të pasur rezistence, ku qëndresa nuk ishte vetëm akt politik, por edhe pjesë e identitetit kolektiv. Territori i saj, i njohur për trimëri dhe lidhje të forta fisnore, u shndërrua në një strehë të sigurt për shumë veprimtarë të kërkuar nga pushteti.

Dukagjini, me theks të veçantë në Deçan, Gjakovë dhe Rahovec, ishte një tjetër vatër e rëndësishme e lëvizjes ilegale. Këto hapësira, të mbështetura mbi një rrjet të ngushtë solidariteti, shërbenin si korridore të lëvizjes së njerëzve dhe materialeve të rezistencës.

Rrafshi i Dukagjinit dhe zona e Karadakut, duke përfshirë Gjilanin, Preshevën dhe Kamenicën, u dalluan për aktivitet të dendur ilegal, ku terreni dhe struktura shoqërore favorizonin ruajtjen e fshehtësisë dhe zhvillimin e planifikimeve strategjike.

Prishtina, si kryeqendër e Kosovës, nuk ishte vetëm qendra administrative, por edhe zemra e organizimit intelektual dhe politik. Aty u mbrujtën shumë ide, u përgatitën dokumente e platforma, dhe u zhvilluan rrjete komunikimi mes qyteteve e zonave të tjera.

Ulqini, si një zonë bregdetare me histori të thellë dhe identitet të qëndrueshëm shqiptar, ka qenë gjithmonë një hapësirë ku rezistenca ndaj pushtimeve të huaja merrte trajta të veçanta e të organizuara. Pozita e tij gjeografike, lidhja e fortë me detin dhe tradita e hershme e komunikimit me botën shqiptare përtej kufijve politikë, e bënte këtë trevë një vatër të qëndrueshme të vetëdijes kombëtare.

Në periudhën e pasluftës, sidomos në vitet e para të vendosjes së pushtetit jugosllav, Ulqini u dallua për një rezistencë të fortë dhe të vazhdueshme. Ky reagim nuk ishte i rastësishëm; ai rridhte nga një histori e dhimbshme e copëtimit të tokave shqiptare dhe nga një dëshirë e thellë për të mbrojtur identitetin dhe të drejtat kombëtare në një klimë politike armiqësore.

Fshatrat shqiptare përreth—nga Kraja, Ana e Malit, Shtoji, Katërkolla dhe më gjerë—u shndërruan në hapësira ku strehoheshin dhe vepronin shumë ilegalë, burra që kishin vendosur të mos i nënshtroheshin pushtetit të ri, por të vazhdonin rezistencën e tyre. Këta njerëz, të lidhur me rrjete të gjera familjare, fisnore e patriotike, krijuan një formë të veçantë qëndrese: të heshtur, të shpërndarë, por të pandalshëm.

Kështu, Ulqini dhe trevat e tij nuk qenë thjesht dëshmitarë të rezistencës shqiptare—ato u bënë pikat më të gjalla të saj, duke ruajtur gjallërinë e një fryme të vjetër, që nuk e pranonte asimilimin dhe as nënshtrimin. Rezistenca këtu nuk ishte vetëm akt politik; ajo ishte vazhdimësi e një identiteti dhe e një kulture që kishte mësuar të qëndronte, edhe kur gjithçka dukej e humbur.

Malisheva shpeshherë u bë strehë për ilegalët e ndjekur, duke dëshmuar njëherësh trimëri dhe përkushtim të banorëve të saj. Ndërkohë, Mitrovica dhe Vushtrria u shquan për praninë aktive të studentëve dhe profesorëve në organizimet ilegale, duke krijuar ura lidhëse mes botës akademike dhe lëvizjes së armatosur.

Këto zona, secila me veçantinë e saj, përbënin një mozaik të qëndresës kombëtare, ku çdo fshat, qytet apo lagje mund të shndërrohej në një stacion të sigurt për ata që luftonin për lirinë e Kosovës.

Në mjaft shtëpi të besueshme, aty ku fjala e dhënë kishte peshën e një betimi të shenjtë dhe mikpritja ishte pjesë e kodit moral, familjet shqiptare nuk ofronin vetëm një çati mbi kokat e veprimtarëve të ndjekur. Ato bëheshin kështjella të padukshme të rezistencës, ku streha nuk ishte thjesht një vend për të fjetur, por një hapësirë sigurie dhe besimi të plotë.

Në këto mure, të mbushura me kujdes dhe diskrecion, përgatitej buka e ngrohtë për të mbajtur trupin e lodhur nga arratisja. Përcillej fjala e koduar që lidhte qelizat e shpërndara të lëvizjes. Ruheshin me fanatizëm dokumente, trakte dhe materiale të cilat, në duart e pushtuesit, mund të ktheheshin në prova për dënime të rënda.

Këto shtëpi e këta bunker nuk ishin vetëm vendstrehime fizike — ato ishin qendra të heshtura të një komunikimi të padukshëm, ku çdo gjest i banorëve ishte i menduar dhe i matur, për të mbrojtur jo vetëm jetën e të strehuarit, por edhe vetë vazhdimësinë e kauzës kombëtare. Në to, besnikëria merrte trajtë konkrete: një bunker i ndërtuar, një dhomë e fshehur, një fjalë e pakthyer, një derë që hapej në mes të natës vetëm për ata që ecnin në hijet e lirisë së ardhshme.

Bunkerët - Dëshmi të një qëndrese të heshtur

Këta bunkerë nuk ishin thjesht hapësira fizike për mbrojtje. Ato ishin simbol i rezistencës së heshtur, i sakrificës dhe i betimit për liri. Në to u formuan strategji politike, u ruajtën dokumente me rëndësi jetike për lëvizjen, u strehuan figura që më vonë u bënë pjesë e historisë politike të Kosovës.

Në shumë raste, njerëzit që strehoheshin në këto vende nuk dilnin për muaj të tërë; jetonin në errësirë, me frikën e përhershme të zbulimit. Por, edhe në ato kushte, shkruhej, organizohej, botoheshin trakte dhe manifestohej guxim.

Në mozaikun e rezistencës shqiptare në Kosovë gjatë dekadave të sundimit jugosllav, një kapitull i veçantë mbetet ende i pakërkuar siç duhet nga historiografia zyrtare: historia e bunkerëve, atyre hapësirave të fshehta që u bënë strehë, shtëpi, seli, tipografi dhe front lirie, të ngujuara nën dhe, në shpate kodrash apo brenda shtëpive të ndershme që i hapnin dyert ilegalëve.

Këta bunkerë nuk ishin objekte të zakonshme: ata ishin mekanizma të mbijetesës kombëtare, ndërtuar me durim, frikë dhe besim të thellë, për të ruajtur njeriun dhe fjalën e lirë në një kohë ku çdo frymëmarrje jashtë doktrinës shtetërore përbënte rrezik.

Emra dhe zona të njohura në këtë rrjet të padukshëm

Në rajonin e Drenicës, në fshatra si Tërstenik, Likoshan, Çikatovë e Vjetër dhe Prekaz, janë dokumentuar shumë raste ku shtëpitë e familjeve të njohura për veprimtari ilegale  përfshinin hapësira të fshehta, ku strehoheshin veprimtarë të ndjekur nga UDB-ja. Në këta bunkerë u ruajtën armë, trakte, libra, flamuj dhe gjithsesi, personalitetet të rëndësishëm të lëvizjes ilegale, si Mulla Idriz Gjilani, Gjon Serreqi, Hasan Remniku, Avdyl Dura, Aziz Zhilivoda, Cafo Beg Ulqini e shumë të tjerë.

Në Anamoravë, veçanërisht në Gjilan dhe rrethinë, Kamenicë e fshatrave të Vitisë janë dëshmuar disa raste të bunkerëve që shërbenin si pikë takimi për ndërlidhësit e Lëvizjes ilegale. Malisheva dhe rrethina e saj njihej si zonë e organizuar me rrjetë të mirëfilltë jatakësh dhe mbështetësish të ilegales. Në Podujevë, rrëfime nga ish-veprimtarë tregojnë se shumë bunkerë ishin të improvizuar në pjesë të braktisura të hambarëve apo stallave, të ndërtuara me materiale të zakonshme, por me plan të kujdesshëm për të mbijetuar hetimeve të UDB-së.

Pasojat dhe ndëshkimet nga zbulimi i një bunkeri

Zbulimi i një bunkeri gjithmonë ishte jo vetëm ndëshkim për ilegalin që fshihej, por për tërë rrethin familjar e edhe për tërë fshatin. Raste të shumta dëshmojnë se bastisjet e UDB-së përfundonin me burgime kolektive, dëbime, rrahje dhe nënshtrime brutale psikologjike. Në Drenas, një familje e tërë – përfshirë fëmijët e mitur – u internua për shkak të një hapësire të vogël të zbuluar në bodrumin e shtëpisë, ku dyshohej se ishte fshehur një veprimtar i lëvizjes, e këso rastesh ishin të shumta

Ndëshkimet nuk ishin vetëm fizike: kishte ndalesa në arsim, përjashtime nga puna, gjoba të mëdha dhe ndjekje të vazhdueshme nga policia sekrete, duke e kthyer jetën e shumë familjeve shqiptare në një ekzistencë të mbushur me ankth, vëzhgim dhe frikë.

Bunkerët si monumente të padukshme

Sot, shumë prej atyre bunkerëve nuk ekzistojnë më fizikisht – janë shembur, zhdukur me kohën, ose janë përthithur nga ndërtimet e reja. Por kujtesa për to mbetet e gjallë në rrëfimet e familjeve, në heshtjen e të mbijetuarve, në heshtjen që nuk është më frikë, por dinjitet.

Dhe për këtë arsye, dokumentimi i tyre është urgjencë historike. Këto hapësira, sado të vogla dhe të errëta, mbajnë brenda tyre një dritë të madhe rezistence, që e mban të gjallë frymën e një kohe kur fjala e lirë fshihej nën dhe, por kurrë nuk pushonte së jetuari.

Në heshtjen e bunkerëve të fshehur, në thellësinë e bodrumeve të errëta e në dyshemetë që mbulonin më shumë se një sekret, është ndërtuar një nga kapitujt më të pashkruar të historisë së qëndresës shqiptare. Ata ishin hapësira të vogla, por bartnin një kuptim të madh – qendra mikroskopike të idealit, të sakrificës dhe të një kombi që refuzonte të heshtte përballë padrejtësisë.

Vijon