Sadbere Emshiu: Kënga që mbajti malin

KËNGA QË MBAJTI MALIN

Vëllezërit Jashar dhe Idajet Sejdiu – zëri i kujtesës kulturore dhe shpirtërore të Malësisë së Sharrit

Nga Sadbere Emshiu

Parathënie

Ky shkrim buron nga përvoja ime e jetuar, nga vëzhgimi i gjatë dhe nga një mendim i ndërtuar ngadalë, si guri mbi gur, mbi kulturën, historinë dhe shpirtin e Malësisë së Sharrit. Në qendër të këtij reflektimi qëndron kontributi i veçantë i vëllezërve këngëtarë Jashar dhe Idajet Sejdiu – dy zëra që nuk kënduan vetëm për veshin, por për shpirtin e një treve të tërë.

Çdo mendim i shënuar këtu është fryt i një përjetimi vetjak, por synimi i tij shkon përtej personales. Ai kërkon t'i hapë lexuesit një derë për të hyrë më thellë në shtresat kulturore, shpirtërore dhe ndijore të një tradite që është jetuar më shumë në heshtje sesa në fjalë, por që ka mbijetuar përmes këngës.

Ky shkrim nuk është stoli fjalësh dhe as lavd i zbrazët. Ai është një përpjekje për të dëshmuar, për të ruajtur dhe për të kuptuar rolin e këngës dhe të atyre që e mbajtën gjallë atë, në një kohë kur jeta malësore u përball me varfëri, shpërngulje dhe ndryshime të dhimbshme.

Mali që dëgjon

Në Malësinë e Sharrit, mali nuk flet – ai dëgjon. Gurët mbajnë brenda betime të pathëna dhe lot të tharë pa zë. Era shëtit ndërmjet shtëpive dhe odave, duke bartur zëra që nuk u shuan kurrë. Këtu fjala matet me peshën e nderit dhe të zakonit; prandaj jo çdo dhimbje guxon të dalë në dritë. Për këtë arsye, kënga u bë gjuha e dytë e shpirtit – dritarja ku njeriu guxoi të shprehej pa e thyer rregullin.

Në këtë vend të ashpër e fisnik njëkohësisht, dolën dy zëra që nuk kërkuan ta zbukuronin malin, por ta mbanin gjallë: Jashar dhe Idajet Sejdiu. Zërat e tyre nuk u ngritën mbi malin, por u përzien me të, u bënë pjesë e frymës së tij.

Ky shkrim nuk është nostalgji romantike për të kaluarën, por një lexim i thellë i rolit që kënga luajti në ruajtjen e kujtesës dhe të shpirtit të Malësisë së Sharrit.

Rendi i jetës dhe fjala e matur

Malësia e Sharrit nuk është vetëm tokë e thyer, gurishte dhe lartësi. Ajo është një arkë e mbyllur emocionesh, ngjarjesh të gëzueshme e të përgjakshme, zakonesh dhe rregullash jete. Jeta këtu u ndërtua mbi durimin, përmbajtjen dhe respektin për fjalën e dhënë. Fjala kishte peshë, ndërsa ndjenja kërkonte rrugë të tjera për të dalë.

Gruaja mbante moralin e shtëpisë në heshtje. Burri ruante fytyrën publike. Plaku mbante rendin. Fëmija ishte amanet dhe shpresa e së nesërmes. Në këtë rend të ndërtuar me kujdes, kënga u bë vendi i vetëm ku shpirti mund të merrte frymë lirshëm.

Kujtimet e mia, të ushqyera nga rrëfimet e gjyshit tim Haxhi Sehadin dhe nga tregimet e nënës sime – e cila për çdo këngë që dëgjonte, e shoqëronte me një ngjarje, një përjetim ose një histori të grave të katundit – lidhen ngushtë me këtë botë ku kënga nuk ishte zbavitje, por nevojë jetike: ura që lidhte brezat dhe ruante vazhdimësinë e jetës.

Gruaja në këngë – zonjë, burrneshë, bukuri dhe plagë e heshtur

Në këngët e Jashar dhe Idajet Sejdiut, gruaja nuk shfaqet si figurë dytësore. Ajo është zonjë, bukuri, bujari, burrneshë dhe provokim shpirtëror. Për të, burri në malësi ka rënë edhe në gjak. Ajo është arsye krenarie, nder i shtëpisë dhe mall i pathënë.

Por ana tjetër e medaljes flet ndryshe. Gruaja e asaj kohe, edhe si "burrneshë", shpesh ishte viktimë e rrethanave, e zakonit dhe e fatit. Ajo dashuroi pa e përjetuar dashurinë. Priti pa e ditur nëse burri do të kthehej. Heshti kur zemra i plasi dhe gëlltiti padrejtësinë edhe kur ishte e çiltër si uji i kroit të katundit.

Këto këngë nuk e justifikojnë këtë rend shoqëror, por e dëshmojnë atë ashtu siç ishte, me gjithë peshën e padrejtësive dhe të heshtjeve që mbante mbi vete. Ato janë zëra të marrë nga nënat, nuset, vajzat dhe gratë e heshtura – jetë e derdhur në këngë.

Shpërngulja dhe heshtja e madhe

Gjysma e dytë e shekullit të kaluar solli një tronditje të thellë. Burrat morën rrugët e mërgimit. Odat u boshatisën. Shtëpitë mbetën me gra, fëmijë dhe pleq. Heshtja u bë më e rëndë se fjala.

Kjo shpërngulje lidhej drejtpërdrejt me kushtet socio-ekonomike dhe politike të Jugosllavisë së asaj kohe, të cilat e shtynë jetën malësore drejt një heshtjeje të detyruar. Në këtë gjendje, kënga nuk ishte më vetëm melodi – ajo u kthye në strehë shpirtërore.

Zëri që nuk u shua

Këngët e Jashar dhe Idajet Sejdiut nuk janë krijime skene. Ato janë jetë e jetuar. Zëri i tyre nuk kërkon duartrokitje, por dëgjim të thellë. Çdo varg bart peshë, çdo tingull rrëfen një histori të përbashkët.

Ata nuk janë vetëm këngëtarë, por mbajtës të një etike të vjetër, ku kënga është mburojë kundër harresës dhe shpërbërjes.

Kënga në mërgim

Në mërgim, kënga e Malësisë së Sharrit merr një jetë tjetër. Ajo bëhet kthim pa rrugë dhe takim pa kufi. Për brezat e rinj është fije lidhjeje me rrënjët, ndërsa për brezat e parë – frymëmarrje shpirtërore.

Jashar dhe Idajet Sejdiu e ruajnë pastërtinë e kësaj kënge, pa e shndërruar në zbukurim të zbrazët, por duke e mbajtur ashtu siç ishte: të vërtetë, të ndershme dhe të thellë.

Përmbyllje

Kënga që mbajti malin nuk ishte vetëm tingull. Ajo ishte mënyrë mbijetese, kujtesë e gjallë dhe shenjë përkatësie. Përmes zërit të Jashar dhe Idajet Sejdiut, Malësia e Sharrit vazhdon të dëgjohet edhe sot – jo si kujtim i ngrirë, por si frymë që ecën me kohën.

Ky shkrim është një përulje para atij zëri, një dëgjim me respekt dhe një dëshmi kulturore e shpirtërore për arkivin e kujtesës kolektive të Malësisë së Sharrit.

Disa linke të kengeve: