Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (32)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

FSHATARIN QË NUK E PANDEHNIN PËR JATAK (32)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Asnjëherë në jetën e tij në ilegalitet nuk kishte ndodhur që Aziz Zhilivoda të kërkonte strehim dhe t’i mbyllej dera. Ky fakt flet shumë për karakterin e tij, por edhe për shpirtin e atyre që e mbështetën. Në këtë varg të gjatë burrash të besës, një figurë e përulur por e jashtëzakonshme në vendosmërinë e vet ishte Miftar Omani (Bekteshi) nga Dumnica e Poshtme e Vushtrrisë.

Miftari ishte një njeri i thjeshtë, i varfër dhe modestë, por zemra e tij ishte e madhe, shumë më e madhe se rrethanat materiale që e kufizonin. Ai nuk e njihte bollëkun, por njihte nderin, nuk kishte pasuri, por kishte trimëri dhe besë — vlera që në ato vite të zymta vlejnë më shumë se çdo gjë tjetër. Qysh nga ditët e para të ilegalitetit të Azizit, Miftari u rreshtua pa hezitim në anën e tij.

Me një guxim që e tejkalonte zakonshmërinë, ai e strehoi Azizin në shtëpinë e tij të thjeshtë, duke u bërë një nga mbështetësit më të hershëm dhe më besnikë të tij. Sidomos gjatë viteve 1946–1947, kur situata politike ishte tejet e tensionuar, ndjekjet e pushtetit ishin të pamëshirshme, dhe rreziku vinte nga çdo anë, shtëpia e Miftar Omanit u bë një nga strehët më të sigurta për Azizin.

Aty ku kishte pak bukë, ndahej përgjysmë, aty ku kishte pak hapësirë, gjendej vend edhe për një të fshehur. Miftari nuk kishte frikë nga policia, nga torturat apo nga dënimet që kishin shkatërruar qindra familje, përkundrazi, ai besonte se mbrojtja e një luftëtari të lirisë ishte detyrë hyjnore, e cila e nderonte shtëpinë më shumë sesa çdo pasuri.

Në këtë mënyrë, figura e Miftar Omanit qëndron si një monument i heshtur i një kohe kur nderi i shqiptarit vlerësohej jo nga ajo çfarë kishte, por nga ajo çfarë jepte — dhe ai dha gjithçka, me zemër të pastër dhe me besë të pathyeshme.

Por rrëfimi mbi ndihmën e Miftar Omanit nuk mbyllet me vitet e para të ilegalitetit. Përkundrazi, ai shtrihet edhe në periudhat e mëvonshme, kur Azizi, tashmë si diversant që vinte nga Shqipëria, hynte sërish në Kosovë në kohë të rrezikut më të madh. Edhe atëherë, kur rrethanat ishin edhe më të ashpra dhe ndjekja policore edhe më e egër, dera e Miftarit mbetej po ajo — e hapur, e ngrohtë, e gatshme të ofronte mbrojtje pa asnjë hezitim. Ai qëndroi i paepur në besën e tij, duke e mbështetur Azizin me të njëjtin guxim dhe përkushtim si në ditën e parë.

Ndihma që Miftari i dha nuk ishte vetëm një akt strehimi, ishte një akt i thellë njerëzor dhe moral, një mbështetje që mbante mbi supe peshën e rrezikut, të kurajës dhe të nderit. Për këtë arsye, Azizi Zhilivoda e ruajti gjithmonë brenda vetes një falënderim të veçantë për të. Pas viteve të tranzicionit në Shqipëri, kur kufijtë e historisë nisën të hapeshin dhe fjalët mund të thuheshin pa frikë, ai e përmendte shpesh Miftar Oman?n me mirënjohje të madhe.

Në bisedat e tij, Zhilivoda fliste me respekt dhe ndjenjë të thellë vlerësimi për mënyrën se si Miftari e kishte ndihmuar — me guxim, me besnikëri dhe me një zemër që nuk trembej nga dhuna e pushtetit. Për të, Miftari ishte më shumë sesa një jatak, ishte vëllai i heshtur i rezistencës, ai lloj njeriu që historia shpesh e harron, por pa të cilët historia nuk do të mund të ishte shkruar asnjëherë.

Në këtë mënyrë, ndihma e Miftarit mbetet jo vetëm pjesë e biografisë së Azizit, por edhe një dëshmi e qartë e shpirtit shqiptar — atij shpirti që i qëndron besës edhe kur jeta vihet në rrezik, dhe që i jep kuptim të vërtetë fjalës “atdhe”.

Azizi shpesh e kishte theksuar se Miftar Omani e kishte ndihmuar pikërisht në ditët më të vështira të jetës së tij në ilegalitet — në ato momente kur çdo derë e mbyllur mund të ishte një dënim me vdekje. Ajo që e bënte këtë ndihmë edhe më të çmuar ishte fakti se Miftari kurrë nuk ishte mburrur për veprën e tij, kurrë nuk kishte kërkuar lavdi apo falënderime publike. Ai vepronte në heshtje, me thjeshtësi, me nder dhe me një përkushtim të rrallë, duke e ushqyer dhe strehuar Azizin si detyrim moral, jo si favor.

Është domethënëse se, pavarësisht rolit të madh që kishte në këtë rrjet të fshehtë rezistence, organet e UDB-së nuk e dyshuan asnjëherë. Për ta, Miftari dukej njeri i padëmshëm, pa ndikim dhe pa lidhje me qendra të qëndresës. Dhe kjo ishte një nga pikat më të forta të tij. Ai nuk binte në sy për asgjë që mund të ngjallte dyshime. Nuk fliste shumë, nuk përfshihej në diskutime të hapura dhe nuk shfaqte asnjë shenjë që të tërhiqte vëmendjen e pushtetit.

Në sy të botës, Miftari ishte njeriu i urtë e i qetë i fshatit — i sjellshëm, i kujdesshëm, i thjeshtë. Por pikërisht kjo thjeshtësi e bënte atë një strehë të jashtëzakonshme për një figurë të përndjekur si Azizi. Në heshtjen e tij kishte mençuri, në kujdesin e tij kishte trimëri, në urtësinë e tij fshihej vepra e madhe e një njeriu që i shërbente atdheut jo me zhurmë, por me zemër.

Në këtë mënyrë, Miftari përfaqëson më së miri atë kategori burrash të cilët historia shpesh i lë në hije, por që në të vërtetë mbajnë peshën më të rëndë të sakrificës. Ai ishte shtylla e padukshme e rezistencës — njeriu që nuk kërkoi asgjë për vete, por dha gjithçka për idealin.

Pikërisht për shkak të kësaj natyre të urtë, të pastër dhe të besës së palëkundur, Azizi shkonte pa asnjë fije frike në shtëpinë e Miftar Omanit. Aty, në pragun e një shtëpie të thjeshtë fshatare, ai kalonte netët e gjata të ilegalitetit, me bindjen se ndodhej në një nga strehët më të sigurta që mund të gjendeshin në Kosovën e asaj kohe. Tek Miftari ai gjente qetësi, bukë, ngrohtësi dhe, mbi të gjitha, një mburojë morale që e mbronte më shumë se çdo bunker i fshehtë në male.

Ky jatakllëk nuk ishte një episod i shkurtër — ishte një besnikëri që u shtri edhe më tej në kohë, madje edhe pasi Azizi kishte kaluar në Shqipëri. Kur ai kthehej herë pas here në Kosovë si diversant, shpesh nuk vinte i vetëm. Ai shoqërohej nga luftëtarë të tjerë të ilegalitetit, mes tyre Sherifin dhe Sytki Hoxhën. Dhe shtëpia e Miftarit mbetej po ajo: e hapur, e qetë, e gatshme për t’i pritur pa frikë, sikur të ishin bijtë e saj.

Një episod i veçantë e dëshmon edhe më fort besimin e ndërsjellë mes Azizit dhe Miftarit. Njëherë, kur Azizi u vendos përkohësisht në shtëpinë e Miftarit, ai i dha Miftarit detyrën delikate që ta njoftonte dhëndrin për praninë e tij. Ishte një amanet që kërkonte besnikëri absolute, sepse çdo fjalë e gabuar, çdo lëvizje e vërejtur, mund të shkaktonte tragjedi. Miftari, si gjithmonë, e kreu këtë detyrë me përkushtim e qetësi, duke kaluar pa u vënë re dhe duke komunikuar lajmin me kujdesin e njeriut që e kupton peshën e përgjegjësisë.

Kjo ngjarje flet shumë për natyrën e rrjetit të ilegalitetit në atë periudhë: nuk ishin vetëm luftëtarët që mbanin pushkën në dorë heronjtë e kësaj historie, por edhe njerëzit e thjeshtë si Miftari — të përunjur, të heshtur, të padukshëm — që me guximin e tyre të heshtur ndërtuan shtyllat e mbijetesës së rezistencës shqiptare.

Megjithëse Miftari ishte një nga njerëzit më besnikë të ilegalitetit, një episod i pazakontë tregoi sa e ashpër ishte atmosfera e dyshimit në ato kohë të errëta. Kur ai mbërriti në Breznicë për t’i përcjellë dhëndrit të Azizit lajmin se në shtëpinë e tij gjendej Azizi, u përball me një reagim të papritur. Ajeti, i alarmuar dhe i mbushur me frikën që sjell rreziku i pandalshëm, nuk arriti t’i besonte menjëherë. Me një mllef që vinte jo nga dyshimi i tij i brendshëm, por nga presioni i jashtëzakonshëm i rrethanave, ai i kishte thënë: “O Miftar, mos vallë UDB-ja të ka dërgua për me marrë informata se ku është Aziz Zhilivoda?”

Kjo fjali, e hedhur në çast ankthi dhe hutimi, e goditi rëndë besimin mes tyre. Azizi, kur e mori vesh këtë dyshim, u trondit thellë. Ai e njihte mirë Miftarin dhe besën e tij, prandaj një mosbesim i tillë duhej sqaruar në mënyrë të drejtpërdrejtë. I vendosur të mos lejonte që hija e keqkuptimit të binte mbi një nga njerëzit më besnikë të tij, ai shkoi vetë te shtëpia e dhëndrit për ta ballafaquar.

Në atë takim, tensioni ishte i prekshëm. Azizi e qortoi rëndë Ajetin, duke i bërë me dije se fjala e kthyer në dyshim ndaj një njeriu të besës, si Miftari, ishte padrejtësi dhe cenim i nderit. Por, sapo Ajeti shpjegoi rrethanat, frikën e natës, rrethimin e vazhdueshëm nga UDB-ja dhe ankthin që kishte ndikuar në reagimin e tij, zemërimi i Azizit u fashit. Ai e kuptoi se mosbesimi kishte qenë jo një mendim i qëndrueshëm, por një reagim i lindur nga një situatë e skajshme.

Pasi u sqaruan, falja erdhi natyrshëm. Ajeti, për ta shprehur pendesën dhe mirënjohjen, i dhuroi Azizit një palë këpucë “Llapqinka”, të forta dhe të përshtatshme për terrenin e malit, si dhe një pallto të trashë dimri – dhurata që në ato kushte ishin më shumë se sende praktike: ishin shenja respekti, besnikërie dhe pajtimi.

Ky episod, i mbushur me tension, dyshim dhe pastaj me mirëkuptim, tregon thellësinë e lidhjeve njerëzore brenda ilegalitetit, forcën e besës dhe mënyrën se si burrat e asaj kohe, përtej rrethanave dramatike, dinin të ktheheshin te nderi dhe te fjala e dhënë.

Shpeshherë, kur Azizi dhe shokët e tij ktheheshin nga Shqipëria si diversantë, ata sillnin me vete aparatin e radiolidhjeve – një pajisje jetike për komunikim, por njëkohësisht edhe tejet e rrezikshme për t’u mbajtur. Në duart e tyre, ai aparat ishte si një thikë me dy tehe: mjet shpëtimi dhe provë e pakontestueshme faji nëse binin në duart e pushtetit jugosllav. Vetë fakti i mbajtjes së tij mjaftonte për t’i dënuar me vite të tëra burg, në rastin më të mirë, apo për t’i zhdukur pa gjurmë.

Pikërisht për këtë arsye, ata nuk mund ta bartnin gjatë apo ta linin në vende të rastësishme. Duhej një strehë e sigurt, një derë që hapej pa pyetje, një zemër e palëkundur që nuk e njihte frikën. Dhe kjo derë, gjithmonë, ishte shtëpia e Miftar Omanit. Pa asnjë hezitim, pa asnjë drojë, ata e linin aparatin e radiolidhjeve tek ai, duke e ditur se aty ishte i mbrojtur më mirë se kudo tjetër.

Në këtë gjest të thjeshtë – lënia e një aparati në shtëpinë e një fshatari të varfër dhe të përulur – fshihej një besim i pakufishëm. Miftari nuk kishte arsim të lartë, as pozita, as pasuri, por kishte atë që vlen më shumë: nderin, besnikërinë dhe kurajën për t’u bërë mbështetja e padukshme e një lëvizjeje të tërë. Ai e ruante pajisjen me të njëjtin kujdes me të cilin ruhej një amanet i shenjtë, i vetëdijshëm se një zbulim i vetëm do të sillte katastrofë, si për të ashtu edhe për familjen e tij.

Në këtë mënyrë, shtëpia e Miftarit u shndërrua jo vetëm në një strehë fizike për Azizin, por edhe në një qendër të heshtur të rezistencës — një vend ku liria gjente mbrojtje në heshtje, larg syve të botës, e mbështetur vetëm nga zemrat e njerëzve të zakonshëm, të cilët ishin të jashtëzakonshëm në vepra.

Për të krijuar një strehë të vërtetë sigurie për ilegalistët, Miftar Omani kishte ndërtuar enkas një bunker të fshehur nën koshin e misrit — një vend që askujt nuk do t’i shkonte ndër mend ta kontrollonte në kërkim të të arratisurve. Me një zgjuarsi të natyrshme dhe me përvojën e atyre që jetojnë nën hijen e rrezikut, ai kishte krijuar një hapësirë të vogël por të qëndrueshme, ku Azizi dhe shokët e tij mund të fshiheshin pa u vënë re.

Aty, në atë qoshe të fshehtë poshtë koshit, zhvilloheshin takime të rëndësishme me njerëz të caktuar, diskutime të rrezikshme e të domosdoshme, plane që lidhnin male, fshatra dhe shtigje të tëra rezistence. Bunkeri i Miftarit nuk ishte vetëm një vend strehimi, ishte një qendër e vogël operative, një nyje sekrete ku merrnin formë vendime që mund të ndryshonin fatin e shumë njerëzve. Në atë hapësirë të mbushur me frymën e frikës dhe shpresës njëkohësisht, Azizi gjente jo vetëm siguri fizike, por edhe mbështetjen morale që vetëm një mik i vërtetë mund ta ofrojë.

Gjatë gjithë kësaj kohe, në çdo vizitë, në çdo natë pa gjumë dhe në çdo lëvizje të rrezikshme, Miftari nuk u lëkund asnjëherë. Ai nuk pati dilemë, nuk pati hamendje dhe nuk kërkoi kurrë justifikime. Qëndrimi i tij ndaj Aziz Zhilivodës ishte i palëkundur: besë e plotë, përkushtim i heshtur dhe guxim i rrallë. Për të, mbrojtja e Azizit nuk ishte një akt i rastësishëm, por një detyrim moral që e kishte zgjedhur me zemër.

Në këtë mënyrë, bunkeri nën koshin e misrit u shndërrua në një simbol të pathyeshmërisë shqiptare — një vend i vogël, i fshehur, por me peshë të madhe historike. Dhe Miftari, me qetësinë dhe vendosmërinë e tij të hekurt, mbeti një nga figurat më të rralla të asaj kohe. Njeriu që përballë rrezikut nuk zgjodhi të largohej, por të qëndronte, duke e bërë besën më të fortë se frika.

Në takimin e tyre të fundit, kur Azizi kishte ardhur në shtëpinë e Miftar Omanit, ai e ndjeu të nevojshme ta shprehte mirënjohjen në mënyrën që e meritonte ky burrë i heshtur i rezistencës. Në shenjë respekti të thellë dhe falënderimi për gjithë atë çfarë Miftari kishte bërë ndër vite, Azizi i dhuroi një revole — një simbol që në atë kohë nuk përfaqësonte vetëm armë, por besë, vëllazëri dhe nder. Ishte një gjest i rrallë, i ngarkuar me emocion, që tregonte se Aziz Zhilivoda e vlerësonte Miftarin si një nga shtyllat më të rëndësishme të mbijetesës së tij në ilegalitet.

Pas viteve të tranzicionit në Shqipëri, kur kufijtë u hapën dhe shqiptarët e Kosovës nisën të lëviznin lirshëm, Azizi e përmendi edhe më shpesh rolin e pazëvendësueshëm të Miftarit. Në bisedat me familjarët e tij, ai e theksonte me një ndjesi të thellë mirënjohjeje: “Miftar Osmanit i kemi shumë borxh. Ai ishte jataku më i sigurt që kemi pasur ndonjëherë. Kurdo që shkonim te ai, e dinim se nuk rrezikonim asnjë grimë. Miftari ishte trim i pakompromis.”

Në fjalët e tij ndjehej një admirim i sinqertë, i lindur jo vetëm nga ndihma praktike që u kishte dhënë Miftari, por edhe nga karakteri i tij i jashtëzakonshëm. Ai ishte njeriu që nuk e njihte frikën, njeriu që e vuri mbi gjithçka idealin e lirisë, njeriu që e mbajti të fortë besën edhe kur dhuna e regjimit jugosllav i vinte frymën tek pragu i shtëpisë.

Dhe mbi të gjitha — siç thoshte Azizi — Miftari e donte Kosovën të lirë dhe të bashkuar me Shqipërinë.

Ky vizion, i cili kishte udhëhequr breza të tërë atdhetarësh shqiptarë, ishte busulla morale e veprimit të tij. Në heshtjen e maleve, nën koshin e misrit apo në errësirën e një nate të rëndë, ai ishte gjithnjë i njëjtë: i përkushtuar, i paepur, i drejtë.

Në këtë mënyrë, fjalët e Azizit nuk ishin vetëm një vlerësim personal; ato ishin një kapitull i rëndësishëm i historisë sonë kolektive, një testament i besës shqiptare dhe i sakrificës së njerëzve të thjeshtë që e mbajtën gjallë rezistencën, jo për lavdi, por për atdheun.

E di mirë se përtej këtyre emrave që përmenda, ekzistojnë edhe shumë jatakë të tjerë – burra e gra të heshtur – të cilët historia ende nuk i ka nxjerrë në dritë. Ata mbeten të mbuluar nga heshtja e kohës, të fshehur në kujtesën e fshatrave, të pathënë në dokumente, por të gjallë në ADN-në morale të këtij populli. Ndaj, me ndjenjën më të sinqertë të përgjegjësisë, kërkoj falje për faktin se nuk kam mundur t’i përmend të gjithë ata që, përmes besës së tyre të pathyeshme, jo vetëm që e siguruan jetën e Aziz Zhilivodës, por edhe e vunë në rrezik jetën e vet dhe të familjeve të tyre.

Këta njerëz të thjeshtë, shpesh të harruar nga kronikat zyrtare, mbeten shtylla të një kohe kur liria kërkonte sakrifica të mëdha, ndërsa mbijetesa varej nga një prag shtëpie që hapej në heshtje. Ata janë pjesë e pandashme e historisë së rezistencës shqiptare, edhe nëse emrat e tyre mungojnë në faqe librash. Dhe pikërisht për këtë arsye, mirënjohja ndaj tyre duhet të jetë e pakufishme.

Duke e shkruar këtë rrëfim, e ndiej se po flas jo vetëm për një individ, por për një brez të tërë njerëzish që e mbrojtën lirinë jo me fjalë, por me zemër, duke e dëshmuar se heronjtë nuk janë gjithmonë ata që mbajnë armët, por shpesh ata që hapin një derë në mes të natës së rrezikut, duke e kthyer besën në mburojë dhe mikpritjen në qëndresë.

Ne jemi moralisht të detyruar t’u shprehim mirënjohje të thellë të gjithë atyre – të njohur e të panjohur – që në kohët më të errëta bënë më shumë sesa u kërkonte jeta e përditshme për njerëzit që luftuan dhe për atdheun. Ata qëndruan në prapaskenë, larg vëmendjes së historisë së shkruar, por afër zemrës së rezistencës së vërtetë. Sakrifica e tyre shpesh nuk u pa, nuk u regjistrua, nuk u përmend me zë të lartë, por pa ta shumë prej luftëtarëve nuk do të kishin mbijetuar, dhe shumë kapituj të qëndresës shqiptare nuk do të ishin shkruar kurrë.

Ata ishin duart që hapën derën kur trokiti rreziku, zemrat që nuk u drodhën përballë pushtetit, dhe shpirtrat që besuan se liria e një kombi është më e shtrenjtë se siguria personale. Njerëzit e thjeshtë – bujq, gra shtëpie, pleq, të rinj – u shndërruan në hallka të padukshme, por thelbësore, të një zinxhiri të madhe të mbijetesës kombëtare.

Prandaj, falënderimi ynë duhet të shkojë jo vetëm për ata që mbajnë emra të njohur në faqe historish, por edhe për ata që mbetën në heshtje – ata që flijuan qetësinë e shtëpisë, rrezikuan familjet e tyre dhe qëndruan të palëkundur në emër të një ideali të përbashkët. Pa ta, liria do të ishte shumë më larg, dhe historia jonë shumë më e varfër.

Ky falënderim është një akt i vonuar, por i domosdoshëm – një përkulje para atyre që, me veprime të heshtura, e mbajtën gjallë shpirtin e këtij kombi.

Vijon