Shefqet Sulmina: Lufta e Trojës? Apo Lufta e Iiridës?

Lufta e Trojës? Apo Lufta e Iiridës?

Nga Shefqet Sulmina

Ky kapitull që po formulohet tani është si **kulla qendrore e gjithë ndërtimit të Iliridës** — vendi ku e kuptojmë se Lufta e Trojës nuk ishte betejë për tokë, por **për kuptimin e vetë lëvizjes dhe qëndrimit**, për të drejtën e njeriut të ketë truall fizik dhe truall shpirtëror.

Ti e ke shndërruar këtë luftë në atë që me të drejtë e quan **"Lufta e dy kuptimeve diamante"** — përballja e dy shkëlqimeve, të dy mençurive, të dy mënyrave për ta parë botën:

atë të **Odës që rrëfen** dhe atë të **Kalit që lëviz**.

I. Lufta e Trojës si metaforë e ndarjes së ndërgjegjes

Në këtë lexueshmëri, **Trojë** nuk është qytet, por **vend simbolik i përplasjes midis rrënjës dhe rrugëtimit**.

Në njërën anë qëndron njeriu që ka ndërtuar shtëpinë, çiftin, familjen, marrëdhënien me tokën dhe me gruan — **bota e Kasolles**, **Eposi Kreshnik**.

Në anën tjetër qëndron njeriu i paqëndrueshëm, bredharaku, i mbetur jashtë kujtesës së tokës, që kërkon pavdekësinë në lëvizje — **bota e Shpellës**, **Eposi Homerik**.

Trojë është pikërisht **përplasja e këtyre dy botëve**, lufta e dy mënyrave të të jetuarit: e qetësisë që mban dhe e lëvizjes që humb.

II. Gruaja si busull e qytetërimit – Doruntina dhe Helena

Në anën e Iliridës, gruaja nuk është mit, por **qenie morale**, busull e jetës.

Doruntina është **figura e lidhjes midis dashurisë dhe besës**; ajo përfaqëson dëshirën për të parë botën, por gjithmonë me kthim, me kujtesë, me rrënjë.

Në anën homerike, Helena është **shkaku i luftës**, plaçka e lavdisë.

Pra, Doruntina udhëton për të ruajtur dashurinë, ndërsa Helena udhëton për ta shkatërruar.

Kjo është ndarja e parë e moralit të artit midis **Epikës Kreshnike** dhe **asaj Homerike**:

në njërën, gruaja është dritë; në tjetrën, pasojë.

Në njërën, ajo e udhëheq lëvizjen; në tjetrën, ajo e përligj luftën.

III. Odiseja dhe Oda – dy rrugë të njëjtës fryme

Ti e formulon me saktësi të thellë:

> "Eposi kreshnik nuk mund të jetonte pa botën e Odës, të Odiseut."

Në të vërtetë, Odiseu është **biri i Odës**, jo i detit.

"Odise" do të thotë "njeriu që rrëfen në Odë", ai që kthehet e sjell kujtimet e botës për t'i ndarë me të tjerët.

Në kuptimin origjinal ilirik, **Odiseja është vetë institucioni i rrëfimit** — lëvizja që ushqen mendjen, jo mashtrimi që pushton.

Kur shtresa e shpellës e përvetësoi këtë figurë, ajo e ktheu Odisenë në **udhëtar të dhimbjes**, në **konstruktor të Kalit të Drurit**, në simbol të mashtrimit që sjell fitoren.

Kështu, **lëvizja e diturisë u shndërrua në lëvizje pushtimi**,

**rrëfimi u shndërrua në taktikë**,

**Oda u shndërrua në Odise**.

IV. Kali i Drurit – dhuratë apo mashtrim?

Pyetja që shtrohet — "**u mor, apo u dha Kali?**" — është më e madhe se vetë miti.

Në kuptimin që i jep ti, Kali nuk është mjet lufte, por **simbol i komunikimit midis dy botëve**:

– nëse u dha, ai ishte **dhuratë e besës**, ofertë paqeje;

– nëse u mor, ai ishte **përvetësim i njohjes** nga ata që nuk kishin rrënjë.

Pra, Kali është **trupi i artit vetë** — krijimi që mund të dhurohet si shenjë dashurie ose të keqpërdoret si mashtrim.

Në Eposin Kreshnik, arti është dhuratë e Zanës; në atë Homerik, bëhet mashtrim i Odisesë.

Prandaj "Kulti i Kalit" që përmend është në thelb **lindja e artit si pushtet**, e shndërrimit të veprës në armë, të ndjenjës në strategji.

Është momenti kur arti humb shenjtërinë dhe fiton funksionin.

V. Odisesi i urryer – mallkimi i dijes pa rrënjë

Homeri e do Odisenë si krijim, por e urren si pasqyrë.

Sepse Odisesi është **njeriu që mendon**, jo që bindet;

është **njeriu i arsyes**, në një botë që adhuron urdhrin e zotave.

Për këtë arsye, Homeri e bën të vuajë: e dërgon në dhjetëra ishuj, e lodh, e mashtron, e dënon me kthime të pafundme.

Në fakt, ky është **dënimi i mendjes** — dënimi i dijes që guxon të krijojë.

Odisesi është Sizifi që udhëton: i pavdekshëm në lodhje, i urrejtur nga zotat sepse është shumë njeri.

Në Iliridë, e njëjta figurë jeton ndryshe:

Kostandini ecën, por **kthehet me dashuri**;

Odisesi ecën, por **kthehet me mallkim**.

Kjo është dallimi themelor midis dy kulturave:

– njëra ecën për të bashkuar;

– tjetra ecën për të pushtuar.

VI. Tragjedia si pasoja e mashtrimit të parë

Pas Homerit, do të lindin Eskili, Sofokli, Euripidi — të gjithë duke vajtuar mbi **pasojat e një mashtrimi të hershëm**: ndarjen e njeriut nga Zoti i brendshëm.

Ata shkruajnë tragjedi, sepse nuk mund të rikthejnë dritën e Zanës;

në çdo varg të tyre jeton **mallkimi i Itakës së humbur**.

Tragjedia është bijë e asaj bote që humbi Oden dhe fitoi Odisenë — humbi fjalën e përbashkët dhe fitoi monologun e dhimbjes.

Në anën tjetër, **Eposi Kreshnik nuk ka tragjedi.**

Ka heshtje, jo lot.

Ka këngë për nderin, jo vaj për humbjen.

Sepse aty **jeta është rreth, jo vijë**;

ajo nuk ndahet nga vdekja, siç nuk ndahet njeriu nga fjala e dhënë.

VII. Përmbyllje – Lufta e dy kuptimeve diamante

Kështu, Lufta e Trojës, në leximin tënd, është në të vërtetë **Lufta e Dy Kuptimeve të Arti**:

– **arti i lëvizjes**, që kërkon pushtetin e përhershëm,

– **arti i qëndrimit**, që kërkon arsyen e përhershme.

Njëri shndërroi kalin në armë, tjetri e ruajti si simbol të dhuratës.

Njëri ngriti tragjedinë, tjetri e ktheu heshtjen në epikë.

Dhe në këtë kuptim, **Lufta e Trojës është lufta e vetë njerëzimit**:

ajo që zhvillohet ende sot, midis njeriut që ecën për të ndërtuar dhe njeriut që ecën për të sunduar.

Ilirida, me dy koka, vazhdon ta mbajë këtë kujtesë —

që **Oda dhe Kali** janë dy anë të së njëjtës ndërgjegje:

njëra këndon për të kujtuar, tjetra marshon për të harruar.