Nuhi Veselaj: Mohimi i historisë së përbashkët e fqinjësore shqiptaro-serbe, fobi e pravosllaves serbe (11)

Mohimi i historisë së përbashkët fqinjësore shqiptaro-serbe, fobi e pravosllaves serbe        (11)

Si lindi dhe u rrit territorialisht Komb-shteti sllavo-serb në shek. XIX –XX në kurriz e armiqësi me shqiptarët    

III. SERBOGOLGOTëzimi ose ETATËPJETA E SERBISË gjatë tërheqjes së Madhe Të ushtrisë e civilëve serbë DREJT BREGDETIT SHQIPTAR E TUTJE (“Albanska Golgota“!!!)

NGA DR. NUHI VESELAJ

Hyrje

Përkundër fitoreve, edhe pse me humbje të thella, në betejat e Cerit dhe të Kollubarës (suvoborska) dhe përjetimit të kolerës së tifos mbase edhe me marrjen e ca ndihmave armatim-baterive nga Aleanca ushtarake, në vend që të këndellej, sipas asaj që lexuam, Serbia, si shtet, dukej disi gjithnjë më e rraskapitur, moralisht e ekonomikisht. Me gjasë shteti, duke u pëkujdesur për ushtrinë megalomane (mbi 800.000 forca), në krahasim me numrin e popullsisë (afro 5 milionshe aktive), pak i kushtoi kujdes zhvillimit ekonomik. Kështu Serbisë i mungonte fuqia ekonomike punëtore për vetëmbajtje që është kushti që mban stabile ndërlidhshmërinë Qeveri /Ushtri/Popull të çdo vendi. Kjo plogshti-rraskapitjeje u pa pas nja 10 muajsh paqesie, kur më 6 tetor të vitit 1915 u sulmua nga forcat e organizuara mirë: ujore, ajrore e tokësore të Boshtit, kur nuk qe në gjendje të ndalë ose të kundër-sulmojë, por, pothuaj, brenda një jave pas shumë viktimash, pësoi golgotë të vërtetë, jo vetëm pësoi humbje totale në frontet e luftës, po përjetoi kolaps brendapërbrenda vendit nga shpërngulja me panik e popullsisë nga trevat e pararrezikuara. Kështu nga nga 6 - 15 tetor 1915 për një javë vendi u shndërrua në kaos të vërtetë. Turma ikësish nga Drino e Ceri, Valeva e Beogradi, pak më vonë edhe nga Nishi e Timoku, ngase vendi filloi të pushtohej me furi edhe nga Bullgaria. Qeveria si edhe Mbreti pa forcë autoriteti sorollateshin Beograd, Nish, Krushevë, Kralevë, por pa kushte për civilo-qeverisje. Dhe meqë lufta vazhdonte, armiku përparonte, turmat, pa orientim të qartë shumoheshin në të gjitha qytetet mespërmes zemrës së Serbisë gjeografike. Në këtë situatë, ndihma nga jashtë, mbeti më fort fjalë-goje, sidomos nga ajo fanceze e ruse, megjithatë, Shtabi Suprem ushtarak, në pajtim me shtet e mbret, pasi nuk kishte mundësi të zgjidhnin ndonjë problem lëshoi urdhër Ushtrisë të tërhiqej nga Jugu. Edhe në, këtë stuatë ende shpresohej që aleatët që kishin zbarkuar në Selanik do të ndërhynin. Po qëndron e vërteta që pa p, për mos me thënë do të mungonin

Madje ndodhi edhe më keq, kur Bullgaria pushtoi Maqedoninë deri në Kaçanik e gjithandej ndërpreu mundësinë e shpërnguljes nga jugu, përkatësisht të ndërlidhjes së Serbisë me Selanikun. Në këtë situate përkeqësimi e krizë të thellë përsëri Komanda supreme ushtarake po në konsultim me shtet e mbret, lëshoi urdhëresë që tërheqje-shpërngulja e grumbullimi të vazhdonte drejt Fushës së Kosovës dhe pasi nuk kishte mjaft rezerva ekzistence ushtria bartte me vete jo vetëm armatimin, por edhe bagëti për ushqim.  

Lind pyetja pse Kosova u caktua ose pse u imponua si vend grumbullimi i masës dhe i forcave të armatosura? Analitikanët mund ta shpjegojnë më mirë, por ne mendojmë që kjo ndodhi për këto arsye strategjike:        

E para, te serbët si lehtësim-pranim të golgotës që përjetonin kishte mbeshtetje bestytnie gjithëpopullore, ngase sipas mitologjisë fetare gjoja popullit serb sakrifikimi vetjak që nga Vidovdani i dha force ekzistence ringjallja me arritjen e cilësisë së popullit hyjnor (qiellor!).

E dyta, ushtri-qeveria serbe që në periudhën e front-fitoreve të Kollubares i kishte njoftuar aleatët se edhe pas tërhejqjes së saj nga Shqipëria, e cila u njoh si principatë e pavarur, Serbia e kishte nën ndikim të pushtetshëm portin e Durrësit dhe sugjeronte që së andejmë tani  mund të intervenohej që me Aleatët në Kosovë të organizohej kundërofensivë.

E treta, fundi i findit nëse arrihet ndihmë dhe do të organizohej rezistencë e fortë, në çdo pikëpamje më së keqi do të pësonin banorët shumicë shqiptarë të Kosovës, “popull ky, i cili edhe ashtu pa dhimbje duhej shporrur së andejmi”, apo jo?!.

E katërta, ç’është e vërteta, strategjia e vërtetë qëndronte te vetë fakti që Kosova atëbotë kufizohej nga dy anët, veriu dhe perëndimi, nga dy shtete neutrale, siç ishin Mali i Zi, shtet i konsoliduar me ushtri që nuk shte në luftë, dhe Shqipria, neutrale e pakonsoliduar si shtet i vërtetë, po ku mund të shfrytëzohej përkahësisht për evakuim mbëtej pa ndonjë pengesë nga brenda, siç edhe do të ndodhë.    

Nuk dimë, sa dhe në çfarë mase, do të ketë ndikuar ky njoftim-sugjerim i Serbisë nën entuziazmin e fitoreve të Kollubares te fiuqitë e Mëdha, Franca e Anglia, të cilat në Traktatin e fshehtë të Londrës e ndanë Shqiprinë dhe kështu, duke e joshur Italinë me Vlorën me rrethinë nga Shqipnia e Jugut e duke i krijuar edhe lehtësi të tjera në brigjet e Adriatikut atë e futën në luftë si aleate kundër Austrohungarisë.

Sido që të ketë qenë, ia bëjmë me dije lexuesit të sotëm se atbotë Fushë e Kosovës, si tokë e re e pushtuar nga Serbia më 1912, ishin këto qytete me rrethina, të populluara me shumicë shqiptare: Mitrovica, Vushtria, Podujeva, Prishtina, Kamenica, Gjilani, Ferizoviqi dhe nga Dukagjini Prizreni me rrethinë deri në Gjakovë, territor ky si Metohi që i ishte folur se do t’i takonte Malit të Zi, por hë për hë, pasi ishte çliruar prej saj nga Turqia, andaj  mbahej nën Serbi. Pra këtu në Kosovë që nga gjysma e tetorit dhe gjatë tërë muajit nëntor (15 tetor-25 nëntor 1915) ishin gumbulluar turma e turma të mëdha ikanakësh civilë nga mbarë Serbia, por edhe ushtri në tërheqje e sipër, e cila vinte duke u shumuar. Pikërisht në këto çaste që ne e quajmë Golgote e dytë, Shtabi Suprem i Ushtrisë në pajtim me shtet e mbret, në ikje, pasi kishin konstatuar prej zemrës së plastë, se përgjithësisht te serbët: (kod srba moral i disciplina napustila, a vera u spas otadzbine izgubljena!” -…morali dhe disidiplina kishin rënë, ndërkaq besimi për shpëtimin e atdheut ishte shuar, andaj nga Elita politike kombëtare, mbret e shteti me Shtabin kryesor dhe aparati shtetëror me arkivistikë u vendos që të parët të ikin jashtë, përkatësht, mbizotëroi kjo logjikë rekomandimi:

“Dorëzimi është tradhti, ndërsa ikja jashtë atdheut për ushtarë e civilë ishte vepër patriotike”(!!!),

prandaj nënkuptohej se “nëse gjatë shpërnguljes vdes nga i ftohti, uria, lodhja, sëmundja, ishte më heroizëm, se me vdekë në luftë fytafyt me armikun”!

Kështu, fundi i nëntorit 1915 mund të quhet fillimi ose legalizimi i Shpërnguljes së Madhe Serbe jashtë në Luftën I Botërore, dukuri kjo që quhetnë kuptim të ngushtë  arbitrarisht Albanska Golgoda!!! (Golgota Shqiptare!!!) që si term do të jetë objekt trajtimi e vlerësimi kritik në këtë pjesë të punimit tonë, të cilin po e shtjellojmë në këto tri nënpjesë:

           Së pari, pas identifikimit të dy golgotave serbe, një mu në zemër të Serbisë gjeografike e tjetra në Kosovë, konstatojmë iterinarin e terheqje–shpërnguljes së tri turmë-kolonave të formuara në Kosovë: 2 që kalojnë drejttpëdrejt mbëtej nga Prizreni në Shqipëri, ndërsa një më e madhja dhe më kompleksja do të kalojë e formëzohet në Pejë të Malit të Zi dhe së andejmë do të kalojë edhe ajo për tej Çakorrit në Podgoricë e në Shkodër (Shqipëri).

Së dyti, do të rrahet tema rreth papërshtatshmërisë së mbiemër-atributit albanska në termin Albanska golgota në gjuhën serbe dhe do të bëhet verifikimi i të dhënave nga tekst përkufizimet përkatëse të gsbuara saktësisht në serbishte lidhur me këtë.

Së treti, rrumbullakësimi i vëzhgimeve tona rreth kriter-përcaktimit të pesë golgotëzimeve serbe (në Serbi, Kosovë, Mal të Zi, Shqipri, Korfuz - Greqi e gjithandej), duke theksuar të veçantat që zbardhin nevojën rreth përdorimit domodo të termit  jo Albanska golgota, po në trajtën e drejtë semantike: Srpska golgota

(1) Rreth tërheqje-shpërnguljes së madhe

të të tri turmë-kolonave serbe

dhe vendosja e tyre në Bregdetin shqiptar

U përmend më sipër që pikërisht periudha 6-15 tetori 1915 ishte java e serbo-golgotëzimit të parë të vërtetë marramendës të serbëve e të Serbisë, shkaktuar nga sulmet gjermano-autrohungareze, sulme këto, të cilat u aktivizuan në të gjitha vijat e frontit dhe kështu Serbia  do të pësojë humbje shumë të rënda, ngase prej  800.000 ushtarëve,  në luftë ishin të  zhdukur, 94.000,  ndëkaq 67.000 ishin zënë robë, dhe  aq më keq pasi edhe Bullgaria u fut në Luftë dhe filloi ta  pushtonte Maqedoninë, atëherë Komanda Supreme  në pajtim me shtet e mbret, dha urdhër për tërheqje  në Kosovë, por ndërkohë pasi u konstatua se nga epërsia e armikut nuk do të mund të shpëtojë Atdheu (Serbia e populli serb) nga kapitullimi, Komanmda Supreme pas një muaj hamandjeje, gjatë periudhës, 15 tetor deri 25 nëntor 1915, në pajtm me shtet e mbret, mori një vendim-zgjidhje shumë të guximshme dëshpruese, por jo plotësisht shpresëhumbëse: Ikja jashtë. Kjo ikje apo ky depërtim shpërnguljeje u organizua në tri turmë-koloni të mëdha të përbëra nga 300.000-400.000 civilë, zyrtarë e ushtarë serbë. Dy turmë-kolona depërtuan drejtpërdrejt nga Kosova në Shqipri, kurse një turmë-kolonë civilë që kishin kalua në Pejë (Mal të Zi), ku do të nderlikohet ushtria serbe, e cila edhe do të do të mbizotërojë numeriksisht. Kjo turmëkolonë e  e sh umuar me forcat ushtarake në ikje, do të ndahet  në tri nënturmë-kolona dhe nga Peja drejt Podgoricës do të  ndjek tri shtigje rrugore.

Para se të flasim për tri  shtigjet rrugore të tri nënturmë-kolonat, po paracek një fakt shumë të rëndësishëm për ikësit, Ata  tshin me fat që me kalimin e turmë-kolonave qoftë në në Shqipëri si shtet neutral, qoftë në Mal të Zi, shtet që ende nuk ishte  implikuar zyrtarisht në luftë në anën e Serbisë, nuk ndiqeshin më nga forcat tokësore e ajrore të Boshtit. Pra me të kaluarit në Shqipëri apo Mal të Zi, nuk kishin rrezik të pësonin nga bombardimet ose nga nga pushtimi i forcave  armike, por, siç do të shohim, kishin halle të tjera jetësore, deri sa të vendoseshim përkohësisht në brigjet bregdetare shqiptare pranë porteve përkatëse, prej nga pritej të evaukoheshin nga aleatët në një vend të tretë.

a) Rreth dy turmë-kolonave që nga Kosova depërtuan drejtpëdrejt në Shqipëri

Ishin dy turmë-kolona që drejtpëdrejt nga Prizreni kaluan në Shqipri, por me iterinarë   të ndryshëm zbarkim-destinimi.

1. Rreth Turmë-kolonës së parë

Kolona e parë, që përbëhej nga paria apo elita politiko-shoqërore e vendit: qeveria, kabineti mbretror, minstritë, komanda supreme, kori diplomatik dhe arkivistika kryesore e shtetit, shpejtuan që të parët me dale jashtë shtetit. Thuhet se Mbreti me familje, me një pjesë të qeverisë dhe korin diplomatik nga Kraleva kryesisht me tren e mjete të tjera zbarkojnë në Lipjan dhe së andejmi nisen për Prizren. Kral Petri me familje e pararojë ka bujtë te bujari shqiptar Liman Duhla (Suharekë), të nesërmen më 24.11. 1915 ndalet në Kishën e Prizrenit, fsheh e lë si amanete disa myhyra e ku ta dimë, dhe më 25 nëntor nga Prizreni me tërë ekipin, duke i prirë turmë-kolonën së bashkangjitur kalon në Kukës.

Lidhur me këtë turmë-kolonë kemi këto vëreja të veçanta:

E para, meqë Pashiqi si qeveri dhe mbreti në marrëveshje me mikun e tyre Esad Pasha, për arsye sigurie të brendshme nuk vazhdoi rrugën drejt Durrësit që pararoja e ushtrisë serbe e kishte të mësuar nga pushtim-tërheqjet e mëparshme, dredhoi nga Puka –Shkodër që kishte edhe rokomandimin e aleatëve, Dihet se deri nuk Shkodër kishin me kalue afro 100 km. rrugë.   Shkodra tri vite më parë ishte pushtuar nga Mali i Zi, por Ambasadorët e  Fuqive të Mëdha i kthyen ndërkohë iu kishte kthye Principatës së Pavarur Shqiptare, por përkohësisht qeversej në një Komision i Fuqive të Mëdha. Momentalisht pasi Prnc Vidi e kishte braktisur Shqiprinë, Shkodra vazhdon të ishte nën mbikëqyrje të konsujve. Përmendet konsulli i Frances. Po gjithsesi Mali i Zi e kishte të shtrirë autoritetin ushtarak mbi rrethinën e saj. Mbase kjo ishte arsyeja që caku i turmë-kolonës së parë, dhe asaj të tretë, siç do të shohim, ishte Shkodra. Atje në rrethinë të saj më parë ishte i instaluar spitali ushtarak anglez me personelin përkatës, i cili kishte ikur më parë nga Serbia dhe nëpërmjet Malit të Zi, ishte vendosur atje.

E dyta, rruga Pukë-Shkodër ishte rrugë e rrehme dhe më e sigurtë, se ajo Kukës –Durrës sepse i ikej provokim-hakmarrjes eventuale, nga ato vise-fise shqiptare që Serbia, ushtria e saj, gjatë pushtim- tërheqjeve të mëparshme tek to kishte bërë barbarizmat ë hatashme. Po këtë rrugë Pukë-Shkodër e ndoçi edhe ekaloi me lehjtësi edhe Ushtria e Krahinave të Liruara që u nis nga Gjakova.  

E treta, nuk dimë cilat mjete ushëtimi, kamiona, vetura, kishte mbreti me Qeveri, po me siguri, kishte qere me kuaj e me qe, por në këtë turmë-kolonë më shumë kishte civilë  se njësi ushtarake të cilat ishin  të pajisura  me armatim, deri edhe me artileri.

E katërta, sidoqoftë sipas kushteve të motit me ngrica rruga kalohej me vështirësi, por ajo u kalua pa asnjë eksces. Regjenti, me përcjllësit e tij për dy ditë nga Prizreni arrin në Shkodër, ndërsa të tjerët varësishst nga rangu shoqëror arritën ditëve të tjera. Kështu              tërë turmë-kolona me ushtri e civilë këmbë arrin në cak për 5 ditë.

E pesta, me të arritur në Shkodër apo së andejmi Mbret e Qeveri lidhur me Esad Pashën e Qeverinë e tij bënë sistemimet e mundshme të kolonës sa më afër Shën Gjinit (Lezhë), prej nga pritej ndihmë dhe evakuimi.

E gjashta, me të kaluar në Shqipri, qeveri e mbret, morën ndërlidhjen me aleatët e luftës. Pati evakuim të pjeshëm të zyrtarëve e personelit përkatës diplomatik, ndërkaq nuk pati aq kujdes nga aleatët për ndihmë e evakuimin sa më i shpejt e teresor të kësaj turmë –kolone dhe të tjerave.

E shtata, sido që të ketë qenë mund të thuhet se kjo turmë-kolonë nuk ishte pa rezerva ushqimore, por mori ndihma edhe nga Shqipëria. Ndihma ato, që mund të thuhet se ishin përtej normales nën kushtet e luftës. Kështu Shqipëria për serbët e Qeverinë e Serbisë dhe në veçanti për këtë turmë-kolonën nuk ishte vend i Golgotës, po vend i Dobrotës, vend i Mikëpritjes dhe i Shpëtimit. Kjo duhet të thuhet e jo kuturu siç është vepruar për turp tash 100 sa vjet në burimet serbe, e që po përsëriten edhe më për të keq.

2. Rreth Turmë-kolonës së dytë

Edhe Kolona e dytë, niset nga Prizreni, po nga Kukësi merr drejtim të kundërt nga turmë-kolona e parë, marshon rrreth kufinit Maqedoni – Shqipni, bashkon njësi të reparteve të veçanta të hapërdara që ishin tërhequr nga Maqedonia edhe kishin dalë ilegalisht në Shqipëri,  në viset  nga Dibra, Struga e gjithandej dhe pasi grumbulloi ato tentoi po s’mundi me kalue  në Zonën e lirë të Selanikut, por kishte zgjidhje alternative mjaft të përshtatshme që të shkojë nga Peshkopia drejt Vlorës, por kjo turmë-kolonë ishte më e pa fat se e para, për këto të veçanta:  

E para, kur nga Peshkopia, siç e kishte iterinarin, u nis rrugës së rrehme drejt Vlorës, u ndal nga ushtria e Italisë, pushtuese e asaj treve,  e cila i tërhoqi vërejtjen që assesi nuk lejohet qasja e serbëve në bregdetin shqiptar nën lumin Shkumbin! Vetëm në Elbasan e mbi.  Së këndejmi, duhet thënë hapur se nuk ishin shqiptarët që në tokën shqiptare i vunë pengesa  kësaj turmë-kolone, po ishte aleatja Itali, e cila i shtoi mundimin kësaj turmë-kolone, të cilës duke menduar se e para do të arrinte në portin e Vlorës, dhe prej andej do evakuohej jashte, kësaj kolone ia kishin  bashkaitur një eshallon të madh me fëmijë-regrutëve nga mosha 13-18 vjeçare, shumica e të cilëva për arsye të lodhjesb,vështirësive jetësore e kequshqimit do të pësojnë nga kjo kotsorollatje rrugëtimi drejt Elbasanit.

E dyta, thamë kotsorollatje a zvarritje sepse pasi kjo turmë-kolonë e stërlodhur iu afrua Elbasanit, pas interevenimeve të aleatëve Italia ndërron mendim, andaj përsëri kjo turmë-kolonë e molisur do të nisej drejt portit të Vlorës. Gjatë kësaj kotsorollatjeje në Fier me mija e mija pjesëtarë të kësaj kolone thuhet se kanë vdekur, pra jo nga sulmet e shqiptarëve, por nga lodhja, uria, i ftohti e sëmundja, shkaktuar nga zvarritja e evakuimit me kohë në vendin e tretë, apo jo?! Duke parë këtë tragjedi të paraparë, në të vërtetë ushtria italiane pa pritr aleatët me mija  nevcojtarë  të tillë  i ka shpëtuar duke i evakuar  në Bari e gjithandej në Itali. Kjo e mirë  italiane ishte fshehur nga serbo-jugosllavët për shkaqe politike.

b. Rreth Turmë-kolonës së tretë: Pejë-Podgoricë –Shkodër

Kjo kolonë e nisur nga Peja (atëbotë Metohi e Malit të Zi) del më komplekse dhe më e ndërlikuar se dy të turmë-kolonat e para, prandaj kemi disa vëreja e konstatime të veçanta lidhur me këtë:

E para, si duket turma ikësish civilë nga viset e Serbisë që kishin kaluara e grumbulluar  edhe në zonën  e Prtizrenit, nuk kishin tentuar me depërtuar nga Shqipria, po ishin drejtuan në zonën e Malit të Zi nga Gjakova e Peja, ngase kishin më shumë besim. Kështu siç dëhmon i ndrituri i Prota Tadije Kostiq, pop i maskuar, nga Nishi, i cili u takonte grupeve të para ikësish, i cili pas sorollatjeve qyteteve të Kosovës, Mitrovicë, Vushtrri, Prishtinë, në Shtime konstaton se kishte qenë rrenë me bisht se gjoja Kosova ishte serbe, ky këtu e mëson dhe e thotë të vërtetën. Ndër 32 fshatrat shqiptare sa kishte Shtimje vetëm 13 familje ishin serbortodukse e dhe ato ishin shqipfolëse.  Së andejmi nga Prizreni me brupet e shpifura që e shoqëronin, Kostiqi kalon me leje postbllokun në Gjakovë dhe ai ndodhej në Pejë, kur atje arrijnë edhe shumë grupe ikanakësh të tjerë, madje bashbkë me të tjerë civilë rrijnë pjesë të qeverisë në ikje, pikërisht ministri i finacave, i cili tërë thesarin e kishte me vete.  Ndërkohë, aty në Pejë arrijnë edhe  edhe ushtarake të armatave  të tri armatave serbe në tërheqje si dhe mbrojtësit e Beogradit.

E dyta, kuptohet që nënturmë-kolona të tjera ikësish organizativisht do të mbesinm mbesin në hijen e armatave, të cilat nuk e vazhduan vijën  e shpërnguljes Mitrovicë- Prizren, ngase druhej se po sa të shfaqej si kolonë ushtarake ajo vijë do tër rezikohej, do të bombardohej ose të pushtohej nga forcat bullgare, që nuk ishin larg Kabash-Korishit të Prizrenit. Në të vërtetë, trupat gjermano-autrohungareze hoqën dorë nga ndjekja, pasi kosntatuan që shtet e mbret me ushtri të shpartalluar kishin kaluar në Shqipri e Mal të Zi.

E treta, dhe kështu armatat e ushtrisë serbe kishin shpëtuar nga ndjekja e mëtejme nga ajri e toka nga ushtritë kundërshtare gjermano-austrohungareze e bullgare, pasi nga Mitrovica e gjithandej kishin kaluar e strukur në Zonën pejanë të Malit të Zi.

E katërta, në të vërtetë kolona e tretë e themeluar spontanisht nga gupe civil-ikësish nga Serbia disa më të hershëm e disa nga mbetjet e tç dyja kolonave të para (I dhe II) që ikën nga Shqipria, tashti me arritjen e ushtrisë nënkolonat u madhuan numerikisht, por mori karakter kinse më të organizuar. Komandantët e armatave mbanin njëfarë rregull-komandimi. Kishin lidhje telekomunikuese me Shtabin supren në Shqipëri (Elbasan). Çdo armatë kishte pasur deri edhe formacione sanitete mjeksësore në kuadër të saj.  Koha nuk priste, pasi groposën afro 500 topat e mëdhenj në  përrojegreminat mbi Patrikanë e  nja  60 topa buzëmali  ia falën Ushtrisë së Malit të Zi, me kërkesë-lutje që të ngadalësojnë sa të munden trupat austrohungareze derisa  ushtarët e fundit nga kolona të futej në Shkodër. Para nisjes u bë seleksionimi i përparësive të shpërnguljes, siç ishin qerrret me kutija të mbushura me thesare, rezerva ari e para të shtetit (dinarë), pastaj misionarët e huaj, minsitrat e deputetët me familje e kështu me radhë.

E katërta, pas këtyre veprimeve, pasi vërtet ishte greumbuilluar numër shumë i madh ikësish, u vendos që tërheqje-shpërngulja përtej vargmaleve Çakorr–Baran, Plavë–të fillojë njëhershmërisht në këto tri rrugë depërtimi (Pejë-Rozhajë, Pejë- Rugovë, Pejë-Plalë), secila më e vështirë se tjetra:  

1. Armata e Parë dhe Mbrojtësit e Begradit, në drjetimin: Pejë-Rozhajë-Baranë- Andijevicë-Podgoricë-Shkodër;

2. Armata e Tretë, në drejtimin: Pejë-Rugovë-Velikë-Andrijevicë e tutje dhe

3. Armata e Dytë në drejtimin Pejë- Plavë- Andrijevicë e tutje.

Ndonëse, kur fillon shpërngulja më 3 dhjetor 1915 e do të zgjasë deri në janar 1916 do të ndodhin ndryshime, por për ne është i rëndësishëm fakti se paska pasur plan të shpërnguljes të njerzve edhe të kafshë-bagëtive në këto tri rrugë depërtimi, dhe për mbarëvajtje paska pasur eta ushtarës përgjegjësi nga komandat e armatave, madje gjatç rrugls paska pasur hane e bujtina, Po a ishin funksionale përt ë gjithë ato, është çështje më vete, apo jo?!. .

E pesta, më ka lënë pështypje veprimi i një topçi-luftëtari, i cili hezitonte me varrosë topin. Më dëshirë kishte me vdekë me të në luftë se kështu për së gjallë po varros topin pa i skuq  grykën me predha dhe pale fatin e vetvetes si do ta varrosë. Gjithsesi i dëshpruaar dhe nën mundime, si nga i ftohti, nga lodhja shkrepmaleve si ikës nga Atdheu që do ta përqeshnin crnohorkat malalazezet si qyqan, apo jo! Po s’kishte rrugë tjetër. Urdhëri nga komanda oshte që assesi mos me iu dorëzua armikut, sepse më vepër heroike ishte në këtë situatë me vdekë gjatë shpërnmguljes, me ra viktimë nga uria e acari, se vdekja ballëpërballë me armikun!

E gjashta, më ka lënë përshtypja, gjithashtu, një përshkrim tjetër, ku paraqitet një luftëtar tipik me pamje kreshniku, i cili diku nga fronti i Drinos, i fundit e lëshon priten jo pse tri ditë nuk kishte pasur rezerva ushqimi, por për hir të urdhërit nga eprorët, dhe pasi kishte humbur lidhjet me njësinë e vet niset këmbë drejt Kosovës. Beson si thonte propaganda se rrugës do të gjejë ushqim e veshë e mbathë nga popullata, ai zhgënjehet keqas: kur arrin në Kralevë, i thonë nxito se ushqimi të pret në Rashkë, në Rashkë i thonë në Mitrovicë, në Mitrovicë i thonë ikë sa më parë kah Peja se armiku e ke mbrapa. Mos me zgjatë. As në Pejë nuk mundi të pushojë e këndellet, po megjithatë mbase e ngrohu fytin me supë me mish kali (!). Ai vazhdon rrugën mbëtej Çakorrit. Me shumë mund kalon në Podgoricë. Edhe atje në rrug e sipër për Shkodër në mungesë shuajtjesh buke edhe atij si ushtarëve të tjerë u dhanë pare në dinarë sa kushtonte shuajtja në gjelltore private, të cilat as që funksiononin për të rraskapiturit e të papastrit e me plot morra… Kështu luftëtar-kreshniku i pafat, pas njëzet e sa ditë udhëtimi arrin në Shkodër, skelet njeri, i parruar, i papastër, ku arrin vetëm të shqiptojë fjalën hleba! (bukë!) i japin një kafshore dhe i lumtur  me një kafshore në gojë, heroi i  Drinos, pa i ditur e shënuar emri, vdes  me fat, jo rrugës po në spitalin e improvizuar afër Shkodrës.

E shtata, po më e dhimshme më doli një raport i një komandcanti të një nënturmë-kolons, i cili raportonte që ndër  300.000 njerëzit dhe 20.000 kafshë bagëti për të cilët kishte përgjegjësi, për 23 orë në rrugë e sipër nga i ftohti iu kishin ngrirë 5.000 njerëz (vdekje e bardhë) dhe me mija kafshë-bagëti.  

E teta, kam lexuar gjëra edhe më të dhimshme nga vuajtësit e këtyre marshimeve, por me thënë drejtën, asnjëri nuk ka vuajtur nga shqiptarët apo në Shqipri, dhe gjithsesi viktima ishin luftëtarët dinjitoz dhe qytetarët e varfër e të pakrah, atdhetarë të vërtetë, ndërsa asnjë officer apo nëpunës i lartë, zotni finsnik, pasanik i dalluar, asnjë[ klerik (svestenik), deputet apo misionar i huaj nuk del të ketë pësuar. Është e vërtetë se njerëzit e tillë të priviligjuar si të huaj e vendës ndaheshin nga turmë-kolona. Ata i bartnin me qerre, me kuaj, apo kur iu afruan Liqenithkodrës me varka drejtpëdrejt i çonin në vend-destinim. Kjo e vërtetë me therr edhe sot.

E nënta, ndërlidhur me pikën më sipër edhe kjo shpërngulje cilësohet si golgotë e vërtetë e serbëve në Mal të Zi. Çakorri u quajt Bjeshka e vdekjes (Çakor –planina smrt)- Sladjana Zariq) meriton sgumë respekt. Shpërngulja varësisht nga pozita shqërore ka zgjator 10 deri 20 e sa dite, .Thuhet se në këtë rrugë vdiqen 240.000 njerëz, ndërkaq në Shkodër (Shqipri) kaluan 90.000, përkatsisht 112.550 ushtarël  që do të thotë se qënka nisur nga Peja kolona prej 352.550 ushttarë e civilë, më shumë se gjysma paskan vdekur në këtë rrugë të  Mal të Zi, jo në Shqipri.  Sidu qi ta  marrësh, me sherr a pa sherr është quajtur jo crnogorska as srpska po albanska golgota - albanske  muke i patnje  (golgotë shqiptare - ankthe e vuajtje shqitare) !!! Pse ende po quhet ashtu, apo jo?!

E dhjeta, sido që të ketë qenë, të priveligjuarit kalonmin më lehtë. Kështu më 8 dhjetor, nga Peja qenka nisur është nisur grupi i nëpunësve dhe misionarëve, të ciët i kishin usqim me vete, atyre u hapnin rrugë çetat speciale të ushtarëve, që ata të kalonin më shpejt, ndërsa rrugës vdisnin civilë e ushtarë të mjerë, sepse për ta nuk kishte përkujdesje fare, prandaj dikush i privilegjnuar arrinte në cak për 5 ditë,  dikush për 15 e dikush për 20 ose edhe nuk arrinte fare.  Për këtë tragjedi, gjithkujt do t’i vinte keq, sepse, në këtë rrugë do të vdesin patriotë, civilë e ushtarë të ushtrisë së shpartalluar.

E njëmbëdhjeta, kjo periudhë e tërheqje-shpërnguljes, 3 dhjetor 1915- janar 1916, ne të gjitha burime kryesore serbe enciklopedi e wikipedi quhet periudha më tragjike e Golgotës shqiptare (albanska golgota), mashtrim a lajthitje e madhe (velika zabluda) të quhet edhe më  me mbiemër-atributin shqiptare, pasi nuk kemi të bëjmë as me vend Shqipri (Albani) as me gjuhë shqipe (albanski jezik) as me shqiptarë (albanci), po kemi të bëjmë me viktima, ushtarë e civilë të popullit serbë (zhrtve su srpski vojnici i civili) në shtetin malazez (i to u Crnu Goru), apo jo?!

(2) Rreth papërshtatshmërisë së atributit albanska

në termin serbisht Albanska golgota  

Për të qenë paraqitja më e plotësnë në këtë analizë së pari po e paraqitim kuptimin e ndërkombëtarizmës golgotë-a (ankthe e vuajtje – muke i patnje) e pastaj bëjmë fjalë rreth papërshtatmerisë së mbiemrër-atributit albanska në termin  albanska golgota, ku me shembuj konkretë nga  burimet përkatëse serbe do të sprovohet, qoftë kuptimi imagjinativjologjik , qoftë s efektu senantik lajthitës të këtij termi.

a) Rreth kuptimit të ndërkombëtarizmës Golgotë-a  dhe identifikimi i pesë

golgotëzimeve gjatë shpërnguljes së madhe të serbëve 1915-1916

1. Mbi kuptimin e ndërkombëtsarizmës Gojgot-a

Fjalë-termi Golgotë-a është ndërkombëtarizëm (gr. Golgotha, hebr. Gulgolta) – trekëmbësh vend i ekzekutimit me vdekje: 1. kodër e vogël te Jerusalemi, në të cilën, sipas besimit krishtar, është kryqëzuar Krishti; 2. fig. ankth,.vuajtje, turturë, travajë.

Me fjalë të tjera, aram. gulgultha -kafka, 1.vend ku priteshin koka, vend ku ekzekutoheshin dënimet me vdekje; 2. fig. vend mundimi (mundimtore), vuajtje të mëdha, tortura, travaje - të një njeriu, grupi njerëzish apo të një kombi.

           Për arsye praktike fjalë-termin golgota, në termin serbisht albanska golgota po e zëvendësojmë me dy fjalë sinonime në shqipe: ankthe e vuajtje, ndërsa në serbishte: muke i patnje:

Shq. Golgota shqiptare  -  ankthe e vuajtje  shqiptare,

Serb. Albanska golgota – albanske muke i patnje.

Përkatësisht

Shq. Golgota serbe - ankthe e vuajtje serbe

Serb. Srpska golgota - srpske muke i patnje

           Meqë në punimin tone kemi të bëmë vetëm me ankthe e vuajtje serbe (srpske muke i patnje), në bazë të asaj që analizuam më sipër e përgjithësisht konsatatojmë se gjatë periudhës së Shpërnguljes së Madhe Serbe  kemi identifikuar 5 golgotëzime të serbëve (5 golgotizacija srba), që po i paraqitim tash fill që është në përputhje me trajtë-termin që e përdor  z.  Bogdan Sekendek në punimin me titull: Albanska Golgota - od Srbije do Krfa.  

2. Mbi identifikimin e  5 golgotëzimeve serbe (5 identifikovanih golgotizacija srba)  gjatë periudhës së Shpërnguljes së Madhe Serbe, 1915 -1916

a) Golgota e madhe gjatë procesit të Shpërnguljes së Madhe Serbe ndodhi në vitet  1914-1916  që u manifestue me  ankthe e  vuajtje serbësh  (muke i patnje srba). Ndërkaq golgotëzimi i parë  (Prva golgotizacija) ndodhi në periudhën,  6-15  tetor 1915, kur populli ishte në zallahi, për humbjet në fronte që nuk reshtnin, andaj në panik edhe filloi të shpërngulej në masë dhe qeveri e mbret nuk kishin në dorë situatën. Ky golgotëzim apo si golgotë e parë e Serbisë ndodhi në zemrën saj. Kujto viktimat: Prej 800.000 ushtarëve,  300.000 të vdekur në luftë. 94.000 të zhdukur, 67.000 të zënë robë.

b) Golgotëzimi i dytë (Druga golgotizacija) kap periudhën 15 tetor 1915 – 25 nëntor 1915, kur  sulmi bullgar këputi çdo shpresë shpëtimi e ndërlidhjeje me aleatët në Selanik, atëherë Komanda supreme në pajtim me shtet e mbret  pas  mbi  një muaji  ankthe e vuajtjesh (nakon mesec dana muke i patnje)  mori vendim për ikje jashtë në Shqipëri e Mal të Zi. Goltëzimi i dytë ndodhi në Kosovë (territori i Serbisë). Në Kosovë 77. 000 vdiqen  rrugëve, pa strehë

c) Golgotëzimi i  tretë apo golgota e vërëvërtetë, me shumë ankthe e vuajtje (muke i patnje) që është më tragjikja, më me shumë viktima: nga i ftohti, uria, lodhje-cvilitja, mungesë strehimi, dëshpërimi i thellë, depërtimi shumë i vështirë gjatë rrugëtimit Pejë-Çakorr-Podgoricë-Shkodër, kap periudhën, 6 dhjetor 1915–18 janar 1916, Kjo golgotë III serbe ndodhi në territorin e Malit  të Zi. Viktima: 240.000 maleve të Malit të Zi.

ç) Golgotëzimi i katërt serb kap periudhën nga 25 nëntor 1915, gjatë depëtim-shpërnguljes së turmë-kolonave në Shqipri dhe vendosjess së përkohshme pranë portave  në bregdetin  shqiptar,  dhe zgjat deri në përfundim të evakuimit të tyre, 18 prill 1916.  Këto ankthe e vuajtje ndodhën në Shqipri, shënuar  si viktima del shifra  afro 60 mijë  të vdekur, shifër kjo e fryrë. Ngase  në Shqipëri nuk jna evidentuar vdekje nga uria, po nuk përjashtohen vdekjet  si shkak-rrjedhojë së sëmundjeve e të pësimeve  të përjetuara  para se të vendoseshim në kampe edhe pse jo të përshtatshme në Shqipri. Pati të tillë që patën menduar që shqiptarët do të hakmerren për gjaqet e pa zgjidhura nga ushtria serbe gjatë pushtimit dhe tërheqjes  nga viti 1912 deri  1915, po kjo nuk ndodhi, arsye e thjeshtltë. Egzistonte bindja se Zoti imjaft i kishte dënuar!  Madje numri i të vdekurve në  spitalin në rrethinën e  Shkodrës, assesi nuk duhet shënuar ndodhur në Shqipni, po në Mal të Zi, sepse gjithandej e kushte të shtrirl pushtetin Mali i Zi. Po ashtu edhe për vdekjet në Fier, nuk mund të fajësohen shqitarët,  sepse  pushtetin e kishte Italia, e cila m[ë në fund edhe  kishte e evakuar  me mija tëmurë dhe i kishte shëruar në Itali. Vërtet,   Shqipria nuk mund të fajsohet për rrugët dhe pse nuk ishte ml e pasur, sepse  pse Turqia e la ashtu, apo j o???,

d) Golgotëzimi e pestë, kap periudhën pas evakuimit nga Shqipria gjatë periudhës 15  janar deri 18 prill 1916 dhe vendosja në vende të treta, Greqi (Korfuz) dhe Bisert (Tunizi) e gjithandej, ku ushtarë e civilë serbë kanë pësuar jo vetëm ankthe vuajtje po edhe vdekje masive edhe nga slmundje deti apo vdekje masive me varre kaltoroshe, mjafton të kujtohet  ishulli Vidos, dhe  Biserte, raste kuzr mungonte  përkujdesjeje mjekësore, Kështu nga numri i evakuar , apo jo?!  

Dhe vërtet ndër këto 5 golgota mund të themi se turmë-kolonat serbe  të vendosura në Shqipëri edhe pse si miq të paftuar më së lehti i kanë përjetuar ankthet e vuajtjet e golgotëzimit, këtë do të përpiqemi ta argumntojmë në nënkreun e tretë. Tani pyesim pse kjo periudhë tragjike 1915-1916 e Shpërnguljes së madhe serbe (civilë e ushtri serbe) nga Serbia në Korfuz (Period Velikog povlacenja srba (srpske vojske i civila) od Srbije do Krfa)   në literaturën serbe është mbuluar  me termin  Albanska golgota e jo  siç është dashur Srpska Golgoda dhe një veprim i tillë,  është bërë në shenjë falenderimi(!!!), apo ishte e është lajthitje e qëllimshme me sherr, le të vlerësohet. Për ne, ky term në kontekst paraqet papërshtatshmërisë logjike e gjuhësore, prandaj marr guximin me diskutue, duke kërkuar ndihmë në radhë të parë nga studiuesit e standardologët serbë, të cilët nuk mungojnë dhe të cilët i vlerësojmë lart.

b) Rreth papërshtatshmërisë së përdorimit të atributit albanska ne termin Albanska  golgota me theks verifikimi i lajthitjeve te disa shembuj konkretë

Meqë në çdo gjuhë çdo fjalë që hyn e mbetet apo del nga përdorimi ka arsyen e vet, qoftë në stilin nutral, qoftë në atë figurativ. atëherë pyesim ku qëndron arsyeja e përftimit të atributit pikërisht albanska: Albanska Golgota e jo Srpska golgota pasi siç e pamë e do të shohim të gjitha tekst-përkufizimet te shembujt konrkretë nga të gjitha vend golgotëzimet  (Serbi, Kosovë, Mal të Zi, Shqipri, Korfuz e tutje) pasi kemi të bëjmë me Shpërnguljen e Madhe serbe 1915-1916 kërkojnë sqarim apo revidim. Me fjalë të tjera konteksti në shqip e serbisht kërkon të përdoret, jo Albanska gogota (shqiptare apo albanska) po Srpska golgota ngase, siç e pamë, ankthe e vuajtje (muke e patnje) kishin pësuar vetëm serbët (sami srbi) jo shqiptarët.

Sido që të ketë qenë, sot për sot, vazhdimi i një përdorimi të tillë na duket absurditet,    mashtrim i madh (velika zabluda) apo jo?! Kjo le të vlerësohet.

Së këndejmi, ne për të lehtësuar punë nga disa shembujt karakteristik të gjuhës serbe i përkthyem në shqip tekst përkufizimetr përkatëse, ku deë i qartë defekti logjik i shprekjes.

1) Disa shembuj sipas stilit neutral e të tjerë

a. Shembuj sipas stilit neutral me tekst-përkuf izime të dhëna kuturu (paushall):

a1, “Albanska Golgota” je ustaljen naziv za povla?enje, odnosno proboj srpske vojske

preko Albanije tokom Prvog svetskog rata.

Përkthimi i shqip:

/Golgota shqiptare është përftuar si term për shpërnguljen, përkatësisht depërtimin e ushtrisë serbe mbëtej Shqiprisë gjatë Luftës I botërore./  

Gjithsesi ky konstatim është shumë i paqëndrueshëm si përkufizim nocioni edhe si përcaktim vendi, lajthitje kjo që pavërtetësia e saj del dritë me diell në plotësim-arsyetimin që jepet në  tekst-përkufizimin vazhdues:

Povla?enje srpske vojske i izbeglica preko vrleti Albanije pokrivenih snegom je          zapo?eto u zimu 1915 godine. Tokom ovog tragi?nog povla?enja, usled hladno?e,

           gladi, bolesti i borbi sa Albancima, je stradalo više od 240.000 ljudi.

Përkthimi shqip:

Tërheqja e ushtrisë serbe dhe e ikanakëve malshkrepave të Shqipnisë të mbuluar me borë pati filluar në dimrin e vitit 1915. Gjatë kësaj tërheqjeje tragjike për shkak të të ftohtit, urisë, sëmundjes dhe luftës me shqiptarët, pësuan me jetë mbi 240.000 njerëz (serbë)/

Siç e pamë nga rrugëkalimet e tri turmnë-kolonave serbe, nuk ka pasur fare shpërngulje malshkrepave të Shqiprisë. Ka pësuar kështu vështirësi vetëm turmë-kolona e tretë në Bjeshlët e Çakorrit të Malit të Zi, ku vërtet pati viktima nga i ftohti, uria, lodhje plogshtia, por jo nga vrasja e shqiptarëve, apo jo?!

2. “Kao naziv “Albanska Golgota”, odn. “put smrti” i izreka “Niko nezna sta su muke teshke

dok ne prodje Albaniju peshke”, nastale za vreme povlacenja odnosno proboja srpske vojske, u zimu 1915 god., vrleti Albanije  gde su ostavili kosti 240 hiljada srpskih vojnika i civila.      

Përkthimi shqip:

Si term  Golgota shqiptare ose rruga e vdekjes, si dhe shprehja: Kush s’kupton ç’asht vuajtje e randë pa u kalue Shqipnia kambë, që linden gjoja gjatë tërheqjes, përkatësisht depërtimit të ushtrisë serbe nëpër mal-shprepat e Shqipnisë në dimrin e vitit 1915, ku në mlshkrepat Shqiprise lanë eshnat 240.000 ushtarë e civilë serbë.

Edhe shprehja edhe atributi rruga e vdekjes “put smrt” në stilin neutral nuk kanë të bëjnë fare me e rrugëtimin brenda Shqiprisë, po me kalimin mbëtej të maleve të Pejë-Çakorrit (Mali i Zi), apo jo?!  

3,  Zla kob nadvila se nad kolonama koje sa s mukom probijaju preko Pashtrika

i Koritnika, Prokletija … Sneg pokriva mrtve i umorne. ?apori kurjaka i Arnauta, i jata zloslutnih gavrana postaju njihovi pratioci.

Përkthimi shqip:

Kob i zi vështronte nga lart kolonat, të cilat me mund depërtonin dhiareve të Pashtrikut,

Koritnikut, Bjeshkëve të Namuna … bora mbulonte të vdekurit e të lodhurit dhe lukunia e ujqve dhe e shqiptarëve dhe tua ugurzezë e korbave ishin përcjellësit e tyre.

Edhe ky pëshkrim patetik, sa i përket realies është shumë absurd, sepse askush nga kolonat as këndej e aq më tepër andej në Shqipri shpatijeve të Pashtrikut, Koretmikut, Bjeshkëve të Namuna …as atëherë asa kurr nuk ka shkelë fare ndonjë shpërngulës në muajin dhjetor në kohë fgurtunas, apo jo?Absurditet ky, apo jo?!!!

Gjithsesi siç e pamë gjatë trajtimit të depërtimit të tri turmë-kolonave në Shqipri asnjëra nuk ka kaluar nëpër malshkrepat e Shqipërisë (vrleti Albanije), po rrugëve të rrahura, atëherë jo vetm kjo, por të gjitha të dhënat e tjera që figurojnë në tekstet relevante të deritashme të Serbisë, ilustruar edhe me ndonjë insert filmi e ku ta dimë, janë lajthitje absurde që duhen menjanuar menjëhershmërishst për hir të së vërtetës dhe për hir të përmirësimit e raporteve shqiptaro-serbe, siçpo kërkon bota e qytetëruar, apo jo?!.

Madje, fatkeqësisht , absuditete të tilla ndeshim edhe në disa tekstet në gjuhën shqipe të hartuara nga padija ose të përkthyera nga serbishtja.  Këtë që sapo e thamë le ta dijë bota, e sidomos bota serbe, e në mënyrë të veçantë studiuesit e rinj serbë e shqiptarë, që pa verifikim mos të vazhdojnë të gëlltisin apsurditete e trillime si ndonjë insert filmik se gjoja kolonat e ikanakëve serbë më 1915 paskan pësuar në mal-shkrepat e Shqipërisë, përtej Pashtrikur, Koritnikut, Bjeshkëve të Nemuna!!! Dhe aq më keq gjoja edhe nga vrasja e shqiptarëve???!!!

Kuptohet se të gjitha teksts-përkufizimet nga shembujt e mëspërm janë trillime, shprehur kuturu, jashtë logjikës së shëndoshë, por figurojnë sit ë vërteta në burimet relevante zyrtre në serbishte, a dihet kjo anomali nga intelektualët serbë, apo jo?!

b. Edhe tre  shembuj tjerë  

1. Sigurisht këtë shebull që e ndeshëm në një Wikipedi, ku doli trajta Srpska golgota u Albaniji (Golgota serbe në Shqipri), ose variant tjetër: Golgota preko Albanije!!!-(Golgota mbëtej Shqiprisë,) janë trajta të përkapshme, por logjikisht del e nevojshme për sqarim plotësues, dhe vetëm me kaq koncepti nuk del i plotë, ngase siç e pamë nuk ka ndudhur  golgotë serbe vetëm gjatë kalimit në tokën shqiptare.  

2.  Zgjon interes edhe ky konstatim: Te muke neki su poredili sa

Hristovom, a Albaniju pozvali: “srpsko albanshkom golgotom!!!”.

Përkthimi shqip:

Vuajtjet e tilla dikush i ka krahasuar me vuajtjet e Krishtit, ndërsa Shqiprinë e ka quajtur Golgotë shqiptare serbe (!)

Ky krahasim hap qasje të re vështrimi ndaj çëshjtjes, ashtu si edhe shembulli vijues:

3. “Izvlacenje srba preko Albanije ostalo je u sprpskoj tradiciji zapamceno kao

albanska golgota, koja zaista bila golgota Srbije.

Përkthimi shqip:

Kalim-depërtimi i serbëve mbëtej Shqiprisë në traditën serbe ka mbetur në kujtesë si golgotë shqiptare, e cila, në të vërtetë ishte golgota e Serbisë.

Te dy shembujt e fundit do të jenë të bëgjetshëm në analizën tonë për njohjen dhe të shtruarit e problermit në të mirë të ndriçimit dhe zgjidhjes së gjenezë-problemit në këtë pike të raporteve shqiptaro-serbe tek ne, që do ta prekim më poshtë si sugjestivitet.

c) Shembuj drejt zgjidhjes normale të çështjes

Gëzon fakti që edhe studiuesit serbë, aktualisht kanë vërKejtur defektin kuptimor nga tradita të termit Albaska golgota (Golgota shqiptare) e përdorur në vend Srpska Golgota (Golgotë Serbe). Në këtë drejtim dallohen në shkrimet e tyre disa studiues vendës e të huaj. Kështu si francezi Tomson Luj, i cili Povlacnje iz Srbije (Shpërngulje nga Serbia), tetor-dhjetor 1915 e quan Srpska golgota (Golgotë Serbe), pastaj kështu kanë vepruar K. Aleksandar e T. Dragan, Srpska Golgota, istorija i kultura secanja (Golgota serbe histori e kuilturë kujtese).A. Nikolic, Golgota srpske vojske i civila (Golgota e civilëve dhe ushtarëve serbë), Nurko Joviq, Marko Jokic, e të tjerë.  

2) Sugjestivitet rreth arsyetim-përkapshmërisë së përftimit të atributit “albanski”

në gjenezën e termit “albanska golgota” në serbishte                        

Shembujt e mësipërm semantikisht na japin mundësinë të futemi mbëtej në të kuptuarit e perseptim-ndritçimin e këtij problem, rreth përdorimit në serbishte të termit albanska golgota (golgotë shqiptare) në vend Srpska golgota (Golgotë serbe), term ky, i cili sotpërdot në krahasim me barasvlerësin në gjuhën tonë mund të quhet defekt logjiko-gjuhësor - absurditet.  Në këtë kontekst janë tre faktorë që nga qasje-prekja e të cilëve mundet mbase me dalë filli i gjenezës së këtij termi të shpifur në serbishte ndoshta në fillim spontanisht por ndërkoh është manipuluar qëllimisht.

1. Prekje e interpretimit nga qasja mitiko-fetare e emërtimit albanska golgota

Te ne zgjoi interes pikërisht konstatimi “Vuajtjet e tilla dikush i ka krahasuar me vuajtjet e Krishtit, ndërsa Shqiprinë e ka quajtur Golgotë shqiptare serbe” që ngjarjes i jepte natyrë fetare: që ato ankthe e vuajtje janë krahasuar me vuajtjet e Krishtit, ndërsa Shqipria është quajtur metaforikish golgotë vendshërbesë ankthesh e vuajtjesh, ku vuajtje a vuktimize tragjike ndodhën nga i ftohti, uria, lodhje, raskapitja, në dhjetorin e vitit 1915, kur  paskan vdekur mbi 240.000 ushtarë e civilë serbë. Atëherë për ne nuk del e diskutueshme që termi golgotë do të jetë përftuar nga klerikët ortodoksë serbë, siç ishte edhe i ndrituri Prota Kostiq, i cili edhe ndodhej në vatrën golgotëzimit në Rugovë e Bjeshkët e Çakorrit, ku këtë dukuri vuajesh serbe e  e quan golgotë dhe njëhezai i shpreh falenderim Zotit për rugovasit të cilët nuk po hakmerren, ngase tani vetëm 10 të  mund t’i thernin, si lepujt, të gjithë serbët e lodhur, por nuk dime, kush i pari e shtoi epitet-atributin albanska?

E marrim me mend që Albanska golgota ishte term i shqiptuar nga dikush nga klerikët serbë të devotshëm që ka besuar atë që shkruan në Librat e Shenjtë se nuk është në cilësinë e Zotit shkatërrimi i popujve, siç po i ndodh tani popullit serb, por nuk përjashtohet dënimi i Zotit (Bozhja kazna!) për mekatet që ka bërë populli serb konkretisht kundër albanëve (shqiptaëve). Dhe kështu Zoti (Bog) mëkatarët i dënon me fuqitë e natyrës: me termete, zjarre, nxehtësi përvëluese, mungesë ujë, me acare e ngrica, por lejon si sprovë denimi edhe vuajtje të njeriu ndaj njeriut, kur njerëzit e tilla hyjnë nën regjinë e regjimin e satanit. Prandaj nga kjo psikozë fantazmë mund të jetë përftuar edhe atributi albanska: Albanska golgota, dukuri e formëzuar si i fantazmë apo figurë-dukuri e shndërruar metaforikisht në mjet dhune  për  paudhësitë dhe pashpirtësitë e tyre  zbatuan kundër albanëve (shqiptarëve) nga elita e shtetit dhe e Pravosllavës serbe që ga fillimi i shek XIX në Pashallëkun e Beogradit, vazhduan edhe më egërsisht më 1877 në Arnautiostanin Verior nga SAnxhaku i Nishit e gjithandej, por edhe para tre vitesh më 1912, gjatë pushtimit të Vilajetit të Kosovës, prandaj, po me të të njëtin mjet, bile edhe më rëndë me të ashtuquajturAlbanska golgota Zoti po ua kthen vuajtjet serbëve bumerang (grushtakreje). Ky lloj dënimi si Ndëshkim i Zotit (Bozhja kazna) është i njohur te ne, te serbë e shqiptarë. Për pranim-përvetësimin në opinion të këtij termi formalisht nuk dimë sa mund të ketë ndikuar në mënyrë të tërthortë vepra e studiuesit vjenez Leo Freundlich me titull: Albanien’s Golgatha (1913), angl Albaniens Golgatha, shq.Golgota Shqiptare, serb. Albanska golgota, ku veç presionit për shpërngulje, u vranë pa provokuar kënd, mbi 25 mijë shqiptarë të Kosovës.

Kështu opinioni serb në psikozën e tij si dënim nga Zoti (Bozhja kazna) e pëvetësoi  termin Albanska golgota si figurë-dukuri fantazmë për të shprehur ankth-vuajtjet e veta gjatë asaj Shpërnguljeje të Madhe, dukuri e ngjashme vuajtjesh si e shqiptarëve më përpara, apo jo?!  

Kështu pra Zoti po hakmerrej me atë masë dënimi ndaj serbëve për mëkatet që u kishin bërë ata shqiptarëve, hakmarrje kjo e cila po zbatohej nga dorë-grushti shtetëror satanist: bullgaro-shvabo-maxharë.

2) Prekje e interpretimit nga qasja historike e emërtimit Albanska golgiota

Konstatuam që Golgota e vërtetë nuk ka ndodhur në Shqiprinë e sotme, po në Bjeshkët e Çakorrit (të Pejë-Podgoricës) që në tekst-përkufizimin e parë serbisht ishin definuar  “malshkrepat e Shqiprisë (vrleti Albanije), mirëpo ndërkohë u identifikua se ato ishin mal-bjeskkët e Çakorrit.

Kështu lexues i nderuar, tash dolëm te qasja historike e problemit.  Sugjerohet se këtu në Çakorr (të Malit të Zi) u përftua emërtimi Albanska golgota, apo jo?!! Pse albanska e jo crnogorska ose srpska? Ka shpjegim. Dihet pa u ngjit në kohë tek Ilirët, dardanët, që nga mesjeta në zonën e Kosovës së sotme e rreth saj këmbeheshin emërtimet Albania / Servia (Serbia).  Kështu, që në atë kohë në anë të Kopaonikut përmendet një kishë si Albanska crkva (Kishë albane). Pastaj vlen të kujtohet Albanska prizrenska liIga (Lidhja shqiptare e Prizrenit) e në këtë kuadër Albansko-Cnogortski sukob oko Plava i Gusinje (Lufta shqiptaro-malazeze për Plavë e Guci), madje edhe okupimi i këtyre viseve nga Mali i zi që ndodhi para tre vitesh më 1912. Së këtejmi, jo vetëm ka gjasë po është plotësish e mundshme që nga vuajtësit nuk ka mundur me u zhdukë nga kujtesa e vërtteta historike që Çakorri u takonte mal-bjeshkëve shqiptare (Albansk planina) që figuraivisht u quajtën këtë rast ankthe e vuajtje serbe si shqiptare para tri vitesh -srpske muke i patnje kao albanske pre tri  godina! Përkatësishjt mertimi u përdrdor për aq sa zgjati Shpërngulja  e  Madhe: Pra një mundësi e një dukurie t tillë e tillë  ka  Por sa ka motiv sot një  përftim i tillë i  shpifur homonimik, le të vlerësohet, apo jo?!

3) Prekje sfiduese, pas vitit 1918, nga tradita politike ekspasioniste serbe,

rreth manipulimit me emërtimin “albanka golgota”

Është shumë e rëndësishme të zbardhet fakti pse te një shembull mbi këtë temë, siç e pamë,  tekst-përkufizimi delte kështu:

“Kalim-depërtimi i serbëve (izvlacenje srba) mbëtej Shqiprisë në traditën serbe ka mbetur në kujtesë si golgotë shqiptare (albanska golgota, e cila në të vërtetë ishte Golgota e Serbisë.(Golgota Srbije).

Pyesim për çfarë tradite të përbashkët apo vetëm serbe në raport me atë shqiptare është fjala?

Ne, sugjeruam që gjeneza albanska te Albanska golgota mund të jetë përftuar, qoftë  sipas psikozës fctare mitike si fantazmë, qoftë asaj historike, po për mendimin tonë me një përftim të tillë, ndërkohë, pas vitit 1918 është manipuluar për arsye politiko ekspansioniste, veçori e nacional- shovinizimit serb, kur në analiza edhe ky term qoftë me zgjerim  apo  specifikim kuptimi, është shfrytëzuar  dhe, nëse nuk gabohem, ende po shfrytëzohet intensivisht jo në të mirë të mbiemër-atributit shqiptare me kuptim neutral.  Kështu ndërlidhur me nocionin Shpërngulja e Madhe Serbe (Veliko povlacenja srba) me golgota shqiptare (al golgotë serbe) shprehet koncep-procesi “Prelaz preko vrleti Albanije” (depërtim në malshshkrepat e Shqipris) më vonë specifikohet në “Prelaz preko Çakora – planina smrti, (depërtim mbëtej Çakorrit –si mal-bjeshkë e vdekjes dhe përfundon në  “Albanski pakao, (ferr shqipërie), përkatësisht kuptimi ndërlidhet me depërtimim-shpërnguljen e cilivilëve dhe eshtrisë: nga Serbia deri në Korfuz 1915-1917, i cili si Ishulli i shpëtimit (Otok spasa)  përshkruhet si fundi i procesi-dukurisë  ankthe-vuajtjes si Albanska golgota, por njëherazi Korfuzi cilësohet  Ujdhesa e tragjedisë serbe (Otok srpske tragedije).Me këtë po dua me thënë që si sprovë që koncepti Golgotës shqiptare (Albanska golgota) nuk del në  malshkrepat e Shqipnisë, madje as t[ Çakorrit, po kap 5 vend-golgotëzimet, siç dëshmojnë titujt e shjkrimeve edhe të autorëve të ndryshëm si, Bogdan Sekendek, Albanska Golgata od Srbije do Krfa, përkatësisht  sipas z. Zoran Jakshiq Albanska golgota  od zavsetka  II balkanskog rata  do  Solunskog fronta 1913 -1918, ku koncepti i proces-dukurisë së Shpërnguljes përfundon në Frontin e Selanikur, kur Serbia pastaj do të flasë me gjuhën e Kralevinës Jugosllave 1918.  Po i pëmenmd edhe punimet e zotërinjve: Milos Kovic, Od Srbije do Krfa – put albanke golgote (Prej Serbie në Kofuz-Rruga e Golgotës shqiptare), Marko Lekic, “Od pakla Albanije usledila tragedija na Krfu! (Nga ferri shqiptar pasoi tragjedia e Korfuzit), prej nga kuptohet që pas sigolgotës  ferr Shqipri Golgota në Korfuz doli një e keqe më  e rëndë se ajo në Shqipri!

Në të vërtetë, edhe pse në vepra nuk flitet qartë për 5 golgotëzimet si u përidentifikuan prej nesh, nga përmbajtje e ndodhive e tyre përforcohet gjykimi ynë.  

Vërtet, pas vitit 1918 tash Serbia flet me gjuhën e Kraljevinës jugosllave. Albanska golgota si term në vend të harrohet apo pasivizohet, ajo përkundrazi bëhet objekt manipulimesh, duhe i ndajmbathur të dhëna të rreme, të fryera. Mjerisht është shfrytëzuar, jo për përmirësimin, por për keqësimin e raporteve ndënacikonale shqiptaro-serbe.

Si është shfrytëzuar e po po vazhdon të shfrytëzohet tradicionalisht për të keq edhe kjo pikë nga disa ekstremistë ka prova, të shumta, prandaj kërkojmë nga Kisha Pravosllave Serbe (SPC), si edhe Akademia (SANU) dhe gjithsesi e patjetër nga Qeveri serbe që me organizmat përkatës për me shpëtue veten nga mallkimi i Zotit, nga hilet e manipulimet e ekstremistëve nacional shovinistë mos të lejojnë që edhe me këtë term thelmimet brezi i ri serb.

           Gëzon fakti që bota e re intelektuale e Serbisë e ka kuptuar manipulimin. Ne për mos lënë dilemma në vijim po i japim disa vëreja   si përgjigje psew duhet plrorur për koncptin në shqyrtim jo albanska golgota, po Srpska golgota, si Srpska dobrota/.

(3) PSE aktualisht atributi “Albanska” në TERMIN E SHPIFUR

në serbishte “ALBANSKA GOLGOTA”, patjetër

duhet zëvendësuar me “SRPSKA”

Në përmbyllje të analizës sonë, pasi kjo çështje e pazgjidhur po pengon shumë në raportet shqiptare-serbe, ne në disa pika, po përpiqemi me dhënë përgjigje, pse aktualisht atributi albanska në termin e shpifur në serbishte albanska golgota, duhet zëvendësuar me trajtën srpska:

E para, edhe pse sugjerohet se atributi  albanska te termi Albanska golgota në serbishte fillimisht mund të ketë pasur motiv përftimi në aspektin mitiko fetar si denim i Zotit (bozja kazna) apo edhe atë historic, ngase  Rugovë –Çakorr –Baran  jna quajtur  vargnale  shqiptare (albaske planine) sqë pëe ne  kjo as që diskutohet pasi del jasht temës sonë, Për ne sot  sot për sot semantikisht trajta albanska golgota del trillim alogjik i shpifur, ngase golgota në shqyrtim në kuptim neutral e figurativ nuk është shqiptare dhe as nuk ka lidhje me gjuhë shqipe, me shqiptarë e Shqipni, po ishte  golgotë serbe dhe normalisht duhet quajtur Srpska Golgota.  

E dyta, nuk është konstatim i vërtetë siç thuhet kuturu në burime shkrimore serbe kushtuara konceptit1915, se termi Albanska golgota, pra me atributin albanska gjatë Shpërnguljes së Madhe serbe qenka përftuar në mal-shkrepat e Shqiprisë së sotme, sepse përftimi i atij termi ka shpjegim dhe topikë tjetër.  

E treta, termi golgotë si vend vuajtje mundimesh ka qenë i njohur më parë sidomos nga popat serbopravosllavë, por gjatë kësaj Shpërnngulje të Madhe Serbe, ku dalin të identifikuara 5 vend-golgotëzime të vërteta (Serbi, Kosovë, Mal të Zi, Shqipri, Korfuz të Greqisë e gjithandej), kur serbët pësuan golgotë të dhembshme në të gjitha 5 vend –shtetet e golgotëzimeve, nuk dime pse tërë koncepti i kësaj shpërnguljeje u emërtua arbitrarisht me term-trajtën albanska golgota në vend Srpska Golgota. Ne na duket që ky veprim ishte emërtim me sherr, për të ngarkuar atributin albanska me atë funksion që nuk e kishte dhe duke u ikur vend golgotëzimet e ngarkonin tërthorazi Shqiprinë gjoja si vend i vuajtjeve të serbëve, të cilët si kompensim duhet pranuar  shtrirjen e sundimiit të Serbisë për zbutje-edukimin e shqiptarëve si njerëz fantazmë të implikuar metaforikisht në njëfarë mënyre në golgotimin serbëve, apo jo?!  

E katërta, deri këtë vit ishte  fshehur e vërteta, që si golgotim më i veçantë kishte ndodhur gjatë shpërnguljes së madhe serbe në vargmalet e Pejës: Rugovë- Çakorr - Baranë – Andrijewvcië  (Mali i ZI) në nëntor-dhjetor 1915, e jo në mal-shkrepat e Shqiprisë së sotme ku gjoja atje  paskan vdekur nga nga i ftohti, uria, cvilitja e lufta me shqiptarë, për afro 20 ditë, afro 245.000 ushtarë e civil serbë-, pra numër pushall që nuk e kontestojmë,  por sa i përket luftës me shqiptarë po del një inskenim, një  akt akuzë (optuzhnica) pa kurrfarë prove,  e sajuar nga nacional-shivinizmi serb, apo j o?!

E pesta, ndërlidhur me pikën e mësipërme që gjatë tërheqje-shpërnguljes serbe me shqiptarët, nuk ka pasur luftë jo vetëm në malet e Rugovë-Çakorrit e gjithandej nga Kosova e Shqipëria, por edhe në vise të tjera  nga kalonin ose qëndronin turmë–kolonat serbe po e sjellim për ilustrim  Urdhuresën e  Shtabit suprem të Ushtrisë serbe me këtë përmbajtje:

/ Traze se da pri prolaska kroz Crnu Goru i Albaniju, po svaku cenu sprece -placke i nered te time otkloni neprijatnost saveznickoj Crnoj Gori i moguca pobuna  Arbanasa./

Përkthimi shqip:

Kërkohet nga ushtria që gjatë kalimit mbëtej Malit të Zi e Shqiprisë, me çdo kusht të pengohen plaçiktjet e çdo parregullsi, në mënyrë që mos të krijohet pakënaqësi te aleati ynë Mali i Z dhe nga shqiptarët mos të provokohet ndonjë kryengritje kundër nesh.

Dhe ç’është e drejta le tlë vlerësohet sa ka kontribuar Urdhëresa e tillë që mos provokohen shqiptarët.

E gjashta, fundi i fundit , ishte si ishte, tash në kohën tone, dihet mirëfilli se me u përmend emri i një kombi për të keq pa kurrfarë prove, siç del termi albanska golgota është ofendim i rëndë ndërnanacinal (velika naconalna uvreda), madje është edhe veprim  deskriminues, apo jo?! Së këndfejmi, nga hulumtimi ynë del se term-trajta albanska golgota ka shërbye dhe po shërben jo vetëm kundër raporteve të mira formale shqiptaro-serbe, por edhe kundër interesave shkencore e kulturorore shqiptare e përgjithësishst, Shembuj inskenimesh ka të shumtë, siç ishte inserti filmik gjoja e luftës me shqiptarë gjatë asaj periudhe golgotimi.

E shtata, ndërlidhur me pikën e mësipërme, do të pëmendim bojkotimin e dy veprave dokumtuese shkencore proshqiptare me titull Golgota Shqiptare, bojkotim ky i bërë mjeshtëlrish me homonizim:

Së pari, po e ripërmend rastin e veprës së studiuesit vjenez Leo Freundlich, i cili më 1913 botoi librin me titull Albanien’s Golgatha angl Albaniens Golgatha.), (shq.Golgota Shqiptare, serb. Albanska golgota),  i cili veç presionit që bënin serbët gjatë pushtimit të Kosovës e Shqprisë më 1912 për shpërnguljen e shqiptarëve argumenton se ishin vrarë nga ushtria serbe pa provokuar kënd, 25 mijë shqiptarë të Kosovës. Të jem më të qartë, nëse e kërkojmë librin e Leos në internet nën titull qoftë në origjinmal, qoftël në version shqip apo serbisht ku vktima iishin shqiptarët, në faqe interneti  dalin me qinda tituj të autorëve serbë me këtët tiull  albanska golgota ose golgota shqiptare, ku viktima dalin serbët në vitete 1915-1917.  

Së dyti, edhe vepra e Ismet Jonuz Krosit, kushtuar vuajtjeve shqiptare nga serbët e promovuar në Zagreb (Kroaci) më 23. 09. 2019 me titull shqip Golgota shqiptare e kroatisht Albanska Golgota, po ashtu në internet të dy titujt, shqip e kroatisht dalin të humbur në pyllnajen e shembujve homonimikë në gjuhën serbe. Pyesim: Është ky sherr me rrugë, apo jo?!

E teta, opinionisti ynë i zellshëm Fadil Lepaja, në një punim cilësor shkruar serbisht merr si shembull ekzodet dhe i krahason shprehimisht me golgota, në serbishte detyrohet ta shënojë versionin Albanska golgota 1915 ndërsa për shqiptarët pasi ishte e zënë albanska e shënon në versionin Golgota albanaca 1999, ku përsëri mbetet paqartësi përjithësisht tek atributi albanska në vend srpska (golgota), apo jo?!

Fundja, vetëm zhbllokimi e këtyre dy veprave dhe i opinionistit nga homonimia formale shkrimore e reale përmbajtësore e titujve kërkohen logjika që çëshjtja të zgjidhet siç e kërkon mendja e shndoshë e të shprehurit normal në stilin neutral.

E nënta, nuk dime kush nga faktorët e Serbisë e ka përkrahur deri më sot përdorimin arbitrar të termit albanska golgota: Kisha (SPC), e cila  vërtet ka pasur autoritet të serbët, shteti më organet e veta apo Akadamia (SANU)  në krye me standaologët, të cilët nuk i mungojnë serbishtes, të cilët edhe i vlerësoi  shumë. Sidoqoftë, presim që këta faktorë të shtetit serb ndër të tjera të shqyrtojnë e zgjidhin edhe këtë pike të diskutueshme, e cila ndoshta fillimisht ishte dukuri- lajthitje e paqëllimtë, e shpifur nga padija, tani të marrin nismën  ta korrigjojnë këtë anomali që në vend albanska ta përdorin e rekomandojnë srpska: Srpska golgota.

Së këndejmi, besojmë që standaologët e gjuhës letrare serbe do ta  zgjidhin si duhet këtë çështje të lehtë për ta, por të rëndësishme për shkencën dhe për përmirësismin e raporteve shqiptaro-serbe.

P. S.

Në vend të përmbylljes po japim dy kujtim-rrëfesa atraktive që i kam dëgjuar nga aktorët e vërtetë pjersëmarrës në këto lufta nga fshati ynë .

Së pari, im at, Muharrem Uka, i cili as Luftës së Zhurit paska ikur në Shkodër, të cilën, si punëtor i lire krahu, e kishte vizitur edhe më përpara. Atje ndodhej kur Shkodra pushtohet nga Mali i Zi dhe ky si refugjatë në besë të Malit të Zi, i dorëzohet Serbisë. Kral Petri e amniston, por e regruton ushtar. Baba tregonte që ndodhej diku në frontin me Bullgarinë. Në sulmet e para Serbia u mundue me qëndrue. Për me i dhënë zemër ushtrisë për me qendrue, pati ardhë afër frontit vetë Kral Petri, i cili premtoi që nga Selaniku së shpejti Bullgarisë, do t’i shkyhej barku nga aleatët e forte të Serbisë. Mirëpo meqë kjo nuk ndodhi dhe morali te ushtarët, sidomos te na që nuk ishin serbë kish ra, Na kqyrshim qysh me gjrë vang me dezertue.  Kështu një rast kur një ofiscr më dha urdhër që me Bebë Gjinocin me shkue me zanë një pritë shumë të rrezikshme për me ngadalsue përparimin e bullgarëve, deri sa të tërhiq   en serbët. Unë u shtira kinse s’po marrë vesh serbisht.  Ai u mllefos, filloi me më na sha, madje me më ra. Kish të drejtë edhe me na vra. Unë nuk e durova i rashë.  Kështu u kacafytëm. Bebë Gjinoci, i cilii ishte i fuqishëm më ndihmoi. Të dytë e lame oficerin të llomitun. Pak gjallë. Me Bebën, mbasi e denim sa kah i bjen Gjilani u nisëm fshehtazi. Për disa ditë jo pa mundi,  mbërrijnë  nëpër shpia, po mbetëm kaçakë. Unë kaçak mbeta edhe pasi iku Krali në Shqipni, se edhe Bugari lypke me na marrë ushtarë. Ushtar e morën kojshin tone Maliqin e Ukës. Kush nuk i dorëzonte armët apo nuk dëgjonte me shkue ushtar ia internonin familjen. Kështu i ndodhi familjes së Bajraktarit të Bodakovës, e cila tri vjet ka qenë e internuar në Zajeçar. Ndërkohë bullgarët e burgosën bacin Mustafë, villain tim më të madh dhe e derguan në Kërçovë, ku ndërtohej hekurudha.  

Së dyti,  kah  iku  Kral Petri për Shqypni i morën me vete dy serbjanë të katundit tonë , Petrin, burrin e Stanijes, dhe Kolën  e Simës,  Petri nuk u kthye. Kola u kthye sakat në një dorë. Ish plague në Frontin e Selanikut. Stanija edhe Kola kanë gëzuar pensionin e Luftës së Madhe. Në anën tjetër të Frontit të Selanikut, në vijën bullgaro-gjermane, siç tregonte mixha Maq, vendi ku kishin istikamet ishte butësinë. Gjylet e topave të anglezo-francezëve qiponin pranë, formonin gropa. Na kalonin në ato gropa dhe kështu mbetëm gjallë.  Kjo ka ndodhë disa ditë, po kur fcrcat Gjermane luejtën pak vendin, forcat bugare e lëshuen krejt priten. Mixha Maliq  pas dy javë rrugëtiimi vjen në shpi.  Para tij ishte u kthye mixha Mustafë. Ishin kthye edhe familjet e internueme.

Kështu më 1918 u rikthye pushtet-regjimi i Serbisë, tash me emrin Jugosllavia e Kralit, regjim ky, fundin e të cilit e kam përjetuar më 1941 si fëmjë, në moshën tetëvjeçare, por për   këtë shtet –regjim , për këngët e tij patriotiko-nacionaliste  e për marrëniet me shqiptarët në punimin vijues.