Editorial » Zejneli
Xhelal Zejneli: Klasicizmi
E marte, 29.09.2020, 08:00 PM
KLASICIZMI
Nga Xhelal
Zejneli
Klasicizmi është drejtim letrar që erdhi në shprehje në
mënyrë më të plotë në letërsinë franceze në shekullin XVII. Fjala vjen nga
latinishtja classicus. Në gjuhë të caktuara përdoret edhe në trajtat klasika,
klasik. Në shekullin XVI termin e ripërtëriu francezi T. Sebije. Ky
në veprën e tij “Mbi artin poetik” dy poetë të shquar francezë të
mesjetës i quajti “shkrimtarë të mirë klasikë”. Më vonë, me përdorimin e
shpeshtë dhe të ndryshëm, termi mori domethënie të ndryshme. Shkrimtarët e
frymëzuar nga humanizmi krijuan vepra në të cilat i imitonin modelet greke
dhe romake. Këta shkrimtarë me kohë e fituan të drejtën për t’u quajtur “klasikë”,
që do të thotë se me frymën dhe me vlerat ishin të afërt me shkrimtarët antikë,
ithtarë të denjë të tyre.
Në këtë domethënie, tashmë parandihet njëfarë orientimi
letrar-stilistik, ndonëse jo aq i përcaktuar, për arsye se në këtë vështrim
janë klasikë Petrarka (Petrarca) dhe Taso (Tasso),
Ronsari (Ronsard) dhe Rasini (Racine). Më vonë edhe Klopshtoku (Klopstock)
dhe Gëte (Goethe), Shenie (Chénier) e Leopardi (Leopardi).
Duke filluar nga shekulli XVIII, së pari në Gjermani, në
shkrimet e vëllezërve Shlegel (Schlegel), e pas një kohe edhe të
autorëve të tjerë dhe në letërsitë e tjera, termi klasik fillon
të shënojë të kundërtën e nocionit të ri - romantik. Gjatë tërë
shekullit XIX e më pas, kjo antitezë paraqet bazën më të rëndësishme për
përkufizimin e të dy nocioneve.
Zonja dë Stal (Staël)
u bë e njohur duke zhvilluar idenë e ndarjes letrare-gjeografike në jugun
klasik greko-romak dhe në veriun romantik gjerman.
Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, me paraqitjen e realizmit,
natyralizmit, simbolizmit dhe të drejtimeve të tjera, u paraqitën antiteza
të reja në të cilat mbiemri “klasik”
gjithnjë më tepër nënkuptonte të kundërtën e modernes dhe gjithnjë më
fortë ndërlidhej me të kaluarën, me vlerat e pakontestueshme, të lidhura
me traditën, të kulturave kombëtare.
Sot, asnjë nga domethëniet e sipërthëna, disa prej të
cilave ende janë në përdorim, nuk mund të kontribuojë në konceptimin më të
thellë, as të doktrinës, as të artit të klasicizmit.
Fjala “klasik” së pari u paraqit në Itali
në vitin 1818. Në Gjermani u paraqit në vitin 1820, në Francë në vitin 1822, në
Rusi më 1830, në Angli më 1831. Termi “klasik” hyri në përdorim të gjerë
vetëm kah fundi i shekullit XIX. Mbiemri “klasik”(klasicistik) u krijua
sipas shembullit “realist” (realistik), “simbolist” (simbolistik),
“impresionist” (impresionistik) etj.
Termi u krijua në trajtë mbiemri për të qenë shumë më i përcaktuar dhe
është i një date më të re. Në këtë trajtë, termi nuk arriti të imponohet
gjithkund.
Si drejtim dhe si periudhë, klasicizmi
shënon në radhë të parë pjesën më të rëndësishme të letërsisë franceze të
shekullit XVII: periudhën e Korneit (Corneille), Dekartit (Descartes),
Paskalit (Pascal), Molierit (Molière), La Fontenit (La
Fontaine), Rasinit (Racine), La Bryerit (La Bruyère) etj.
Në letërsitë e tjera, klasicizmi, po qe se ekziston, si
epokë nuk është aq e rëndësishme, ndërsa ndikimi francez kudo është i
pranishëm, madje edhe vendimtar.
Jashtë Francës, shkallë më të lartë të vlerës artistike
klasicizmi arriti në Angli, në gjysmën e parë të shekullit XVIII, pas Drajedenit
(Dryden) dhe në kohën e Popit (Pope) e Adisonit (Addison).
Në Gjermani në shekullin XVIII te Godshedi (Gottsched)
dhe Bodmeri (Bodmer) klasicizmi është fare i zbehtë dhe shumë pak
origjinal, ndërsa klasicizmi i Klopshtokut (Klopstock), Lesingut (Lessing),
Vilandit (Wielland), Herderit (Herder), Gëtes (Goethe) dhe
Shilerit (Schiller) është një dukuri më vete, e lidhur në mënyrë më të
drejtpërdrejtë me të kaluarën antike dhe me tendencat bashkëkohore romantike.
Në letërsitë e tjera evropiane, shkrimtarët të cilët
herë-herë quhen klasicistë (klasikë), si rregull, janë shumë më afër pseudoklasicizmit
se klasicizmit të vërtetë. Rrjedhimisht, në përkufizimin
e këtij nocioni në radhë të parë duhet nisur nga klasicizmi francez.
Burime kryesore të doktrinës së klasicizmit janë retorikat dhe poetikat
antike. Prej autorëve duhet përmendur sidomos Aristotelin dhe Horacin.
Që nga mesi i shekullit XVI, ndikimi i Aristotelit ishte i jashtëzakonshëm. Në
përhapjen dhe në zhvillimin e ideve të tyre, kanë luajtur një rol të madh me
shkrimet e veta shumë humanistë italianë: Marko Xh. Vida,
Danielo, Vinçenco Magji, Benedeto Varki, Robertelo, Antonio S. Minturno,
Ludoviko Kastelvetro e të tjerë. Xhulio Skaligero vepronte në Francë
krahas poetëve të Pleadës e të tjerëve.
Por, këtu me rëndësi të veçantë do të jetë brezi i
doktrinarëve në krye me Shaplenin, puna këmbëngulëse e tij e plotëson
tërë çerekun e tretë të shekullit XVII. Pas tyre vijnë apo shumë shpejt do t’u
kundërvihen d’Obinjak (d’Aubignac), Kornei (Corneille), Nikol (Nicole),
Ati Rapen (Rapin), në fund edhe Boalo (Boileau) dhe
shumë të tjerë.
Në dekadat e para të shekullit XVII e më vonë gëzojnë
autoritet të madh humanisti gjerman Vosius (Vossius) dhe komentuesi
holandez i ideve të Aristotelit Hajnsius (Heinsius).
Doktrinarët duke iu mbështetur Aristotelit dhe
autoriteteve antike të tjera, dëshironin të arrinin thelbin estetik të
letërsisë klasike, të përcaktojnë kodeksin e rregullave dhe të parimeve të
cilave duhet t’u përmbahet shkrimtari në krijimin e vet - të pavarur. Por, për
shumë shkrimtarë mesatarë dhe më pak të talentuar kjo pashmangshëm paraqiste
theksim të tepërt të rëndësisë së teknikës. Letërsia kuptohej më mënyrë
tejet formaliste. Zbatimi i përpiktë i rregullave bëhet kriter kryesor,
shpeshherë edhe i vetëm i vlerës.
Poetika e klasicizmit përbëhet
prej këtyre elementeve:
a. Frymëzimi - Krijimi artistik është i pamundur
pa frymëzim, pa gjeniun dhe pa prirjen natyrore si parakusht që
ai të ndjehet. Por, vetëm frymëzimi nuk është i
mjaftueshëm; nevojitet edhe metoda. Më së miri është kur artistin
e stolis baraspesha e përkryer ndërmjet prirjes së madhe natyrore dhe frymëzimit
të fuqishëm, në një anë dhe diturisë sa më të plotë, arsimimit teorik dhe
punës këmbëngulëse, në anën tjetër.
b. Arsyeja - Metoda mbështetet në arsye (rezon) si
mbështetëse kryesore për t’iu kundërvënë shpërthimeve të tepërta të imagjinatës
dhe të ndjenjave.
c. Entuziazmi - Hovi i imagjinatës dhe vrulli i
pasionit janë burim tejet i rëndësishëm i energjisë krijuese; arsyeja
hyn në luftë me to, jo për t’i përjashtuar plotësisht nga arti, por për t’i
frenuar, për t’i orientuar; në aktin krijues ajo (arsyeja) paraqet parimin
zgjedhjes kritike, të vetëdijshme. Shpirti i klasicizmit të vërtetë pa diskutim
frymon me racionalizmin, por assesi nuk mund të identifikohet me
të.
ç. Natyra: Raporti midis artit dhe realitetit.
Artisti është detyruar të krijojë sipas natyrës, por vepra në asnjë mënyrë nuk
kopje e realitetit, por transformim specifik i tij. Arti nuk është dhe nuk
duhet të jetë imitim i thjeshtë; ai duhet të jetë krijim i botës
autonome të një realiteti fiktiv. Klasicistit në natyrë më së shumti i
intereson njeriu dhe fati i tij, madje jo njeriu që dallohet për jetën e çuditshme dhe të
pazakonshme, por ai që ngërthen në vet njerëzi të thellë, e përbashkët për
shumë të tjerë. Prandaj, qëllimi është shprehja e fuqishme e së vërtetës së
veçantë, por duke e çliruar nga hollësitë e tepërta dhe duke kërkuar në të
bërthamën e së vërtetës së përgjithshme; të pasqyrohet personi, individin
plotësisht të veçuar dhe thellësisht të zënë, por duke parë në të edhe një pjesë
të njerëzimit, duke qenë i tërhequr nga rrethana, ngjarje, fate, individë, te
të cilët takohen kundërshtitë, te të cilët realizohet sinteza e të veçantës
dhe universales, e konkretes dhe
abstraktes, e bashkëkohores dhe e përhershmes.
d. Kulti i antikës: Imitimi dhe origjinaliteti.
Adhurimi i jashtëzakonshëm i të lashtëve. Imitimi i modeleve të tyre vlejnë
vetëm atëherë kur kanë domethënie gare krijuese me ta, kur nxisin krijimin e
veprave burimore. Ndalimi i rreptë i të shprehurit të drejtpërdrejtë të unit
vetjak dhe të përjetimeve personale assesi nuk e përjashton praninë e fshehtë
të individualitetit të autorit dhe të botës së tij të brendshme. Pa një prani
të tillë nuk do të mund të paramendohej shndërrimi i paarritshëm i një
origjinali në tjetër; imitimi i natyrës do të ishte pasqyrim i thjeshtë dhe jo
kreativitet, ndërsa respekti i thellë ndaj antikës do të bëhej burim
steriliteti.
dh. Qëllimi i artit: Raporti midis të dobishme
dhe të bukurës. Në thelbin e këtyre pikëpamjeve mbizotëron pohimi i Horacit
sipas të cilit e dobishmja duhet të bashkohet me të bukurën (docere
et delectare). Në këtë bashkim, dobia morale që ofron vepra dhe
pa të cilën për asnjë klasicist nuk ka art të vërtetë - i nënshtrohet të
bukurës. Ajo është kusht i thellësisë së saj, i vlerës së saj, ajo e
fisnikëron: E dobishmja i shërben artit, por jo edhe anasjelltas. Utilitarizmi
në poetikën e klasicizmit mbështetet në bindjen se e dobishmja
në art është e pandashme nga e bukura. Moralja e veprës nuk duhet të
reduktohet në ndonjë këshillë të saj, për arsye se shkrimtari nuk është
edukator i cili na mëson sesi duhet të jetë njeriu dhe si duhet të jetojë, por
artist i cili në kategoritë e larta dhe mbarënjerëzore mendon për njeriun dhe
fatin e tij. Mendimet e tilla janë qëndisur në poezi e cila u jep kuptim të ri,
forcë dhe shkëlqim.
e. Rregullat – Karakteristike për klasicizmin
është kulti i rregullave, konceptimi i përpiktë dhe respektimi edhe më i
përpiktë, si i parimeve të përgjithshme të gjasës, të domosdoshmërisë, të
përshtatshmërisë, ashtu edhe i rregullave që kanë të bëjnë kryesisht me gjini
të veçanta, midis të cilave duhet veçuar sidomos rregullin e njohur të
tri njësive të dramës (koha, vendi dhe veprimi) - i përhapur dhe
i rëndësishëm Por, nocionin e klasicizmit nuk duhet barazuar plotësisht
me nocionin e rregullsisë. Thelbin estetik të rregullave duhet
kërkuar në bindjen se ato duhet të marrin pjesë në procesin e krijimit, se
ato janë mbështetësi kryesor i metodës së krijuesit artistik, i arsyes
(rezonit) së tij, në përpjekjen për ta frenuar vërshimin e pakontrolluar të
frymëzimit krijues. Të nënshtruarit llojeve të formës, të përcaktuara
paraprakisht, bëhet kësisoj faktor disipline. Pa këtë, respektimi i rregullave
do të kishte humbur kuptimin e tij të thellë, arsyetimin estetik të tij, për
arsye se çdo konceptim pastër formalist i rregullave, është në kundërshti me
frymën e klasicizmit.
ë. Çështjet e stilit - Vërtetësia, natyrshmëria, qartësia, pastërtia
e shprehjes, e madhërishmja, thjeshtësia, ndjenja e masës, të qenët konciz,
përsosmëria, llojllojshmëria e tonit, harmonia, korrektësia, lidhshmëria e
përkryer e pjesëve në tërësi – nuk janë vetëm karakteristika të stilit të mirë
klasik, por edhe të artit të klasicizmit. Racionalizmi, besnikëria ndaj
natyrës, të bazuarit te të vjetrit, rregullsia etj. nuk janë vetvetiu
vlerë, por janë vetëm mënyra të sigurta për t’u arritur vlerat estetike të
mirëfillta. pa ide të këtilla për stilin doktrina e brezave të parë të
teoricienëve të klasicizmit ka qenë tepër formalist.
f. Teoria e gjinive letrare – Qysh në poetikat
antike, me kodifikimin e praktikës, me këtë edhe me ndikimin teorik në krijimin
e mëtutjeshëm, është formuluar parimi se elementet që janë karakteristike për
një gjini, si rregull nuk duhet të shfaqen te gjinitë që për nga përkufizimi
dallohen, e sidomos që janë të kundërta. Për Horacin përzierja e tillë e
elementeve jo vetëm që është e palejueshme, por edhe akt i shëmtuar. Ndarja e
përpiktë e gjinive bazohet në parimin e unitetit të tërësisë, unitetit të tonit
në vepër. Ky unitete arrihet në mënyrë të përgjithësuar duke respektuar ndarjen
themelore të poezisë në poezi lirike, epike dhe dramatike, por
edhe më tepër dhe në mënyrë më të përcaktuar, me përdorimin pa kusht të
rregullave që kanë të bëjnë me gjini të veçanta. Përpos rregullave të
përgjithshme ekzistojnë edhe rregulla që e përcaktojnë karakterin e një gjinie
të vetme apo të një grupi të vogël zhanresh që në njëfarë mënyre janë të
ngjashme. Më të rëndësishëm dhe më mirë të përkufizuar janë tre zhanre të mëdha
të letërsisë klasike: tragjedia, epopeja dhe komedia. Por,
teoricienët shpesh dhe me po aq rigorozitet e kanë caktuar karakterin dhe i
kanë përcaktuar rregullat edhe për një varg zhanresh poetike më të vogla: elegjinë,
idilin, pastoralen, oden, epistulën etj. si dhe për tingëllimën (sonetin)
të cilën klasicizmi e mori nga poezia e renesancës dhe e futi në
radhët e zhanreve antike.
Është e vërtetë se poetika e klasicizmit përshkohet
nga dogmatizmi, se bazohet në bindjen e palëkundshme për vlerën absolute dhe të
përhershme të një sistemi parimesh dhe rregullash të përcaktuar rreptë. Por, të
gjithë krijuesit e mirëfilltë, përfshi edhe Bualonë (Boileau) si
teoricien, kanë dëshmuar se e ndjejnë dhe e dinë se nga parimet dhe nga
rregullat nuk duhet të nxjerrësh skemën
e gatshme të veprës artistike, por në to duhet kërkuar dhe çdoherë sërish duhet
zbuluar - thelbin estetik, idenë e së bukurës, përsosmërisë të së cilës
i afrohen vetëm artistët e mëdhenj, e pikërisht në çastet e frymëzimit krijues.
Për sa tek ai dobësohet impulsi krijues dhe mbizotëron formalizmi
pedant, për aq klasicizmi bie dhe shndërrohet në akademizëm*
dhe në pseudoklasicizëm.
*
* *
Klasicizmi pra
është tendencë e shpeshtë në letërsi, sidomos në shekullin XVII në Itali dhe në
Francë, për imitimin e artit, të arkitekturës dhe të letërsisë antike greke dhe
romake për të marrë idealet letrare të tyre, përkatësisht poetikën e tyre.
Përkthehen shkrimtarët antikë grekë dhe romakë, por edhe imitohen në
krijimtarinë letrare.
Tendenca për t’i imituar shkrimtarët antikë sukses më të
madh arriti në Francë: në shekullin XVII u zhvillua drama klasiciste.
Përpjekjet që kanë të bëjnë me rimëkëmbjen e idealeve antike quhen edhe pseudoklasicizëm,
që për dallim nga klasicizimi fillestar, burimor është klasicizëm i
pavërtetë apo i shtrembët.
Gjallërimi i botës antike greke dhe romake dhe afrimi i
pikëpamjeve të tyre mbi botën dhe jetën në forma, tema dhe motive të
pasura, në shumë raste ka qenë e dobishme dhe stimuluese. Dobi më e madhe ishte
zgjerimi dhe begatimi i gamës së vështrimeve dhe të informatave për shoqërinë
dhe jetën e panjohur, por edhe të çuditshme e të pasur. Vetë përngjasimi i
idealit antik dhe krijimi sipas shëmbëllimit të tij nuk dha rezultate të mëdha.
Për çdokënd përngjasimi në thelb është një tymnajë racionale dhe pedagogjike.
Ai e frenon potencialin e lirë, spontan
dhe kreativ në krijimin e veprës letrare dhe artistike në përgjithësi.
Përvojat dhe rezultatet lidhur me gjallërimin e antikës,
edhe në rrethana bashkëkohore japin një mësim të çmueshëm: prej epokave të
kaluara dhe prej stileve letrare të realizuara mund të merren informata të
dobishme për preokupimet e periudhës së mëhershme, por për të sendërtuar
arritje të reja artistike, gjithmonë dhe medoemos duhet shkuar rrugëve të reja,
deri atëherë të panjohura.
*
* *
Tragjedia franceze e periudhës së
klasicizmit - Në periudhën e madhe të
klasicizmit francez të shekullit XVII tragjedia nxori vepra të mëdha.
Themeluesi tragjedisë klasiciste (klasike) franceze konsiderohet dramaturgu dhe
avokati francez Pjer Kornej (Corneille). veprimtarinë letrare e filloi
me komedi, por sukses më të madh arriti me tragjedinë “Sidi” (Le Cid, 1636)
e cila është një prej dukurive dramatike dhe skenike më të rëndësishme në
historinë e teatrit. ka pesë akte, është shkruar në vargje; në të janë
realizuar të ashtuquajturat tri njësi të Aristotelit
(vendi, koha, veprimi), janë theksuar sidomos personazhet kryesore.
Megjithëkëtë, në kompozimin e tragjedisë Kornei veproi në mënyrë më të lirë dhe
më individuale. Mbështetet në teatrin e vjetër spanjoll, në legjendat heroike
dhe në romanca. personazhet Rodrig (Rodrigue) dhe Shimer (Chimère) janë në
konflikt midis instinktit dhe ndjenjës, nga një anë dhe synimit për
përkryerje morale, në anën tjetër.
Dramaturgu i shquar francez i shekullit XVII
Zhan Rasin (Racine), në tragjeditë e veta
i trajtonte sidomos personazhet femra: Tebaida, Andromaka,
Britanika (Britanic), Ifigjenia, Fedra. Rasini me përpikëri dhe deri në fund e
respektonte parimin e tri njësive (kohës, vendit dhe
veprimit). Në tragjeditë e tij vendi nuk ndërrohet d.m.th. nuk
ndryshon; e tërë drama është në monologun e heroit me kundërshtitë e
veta, nuk ka peripeci dhe zgjidhje. Për këtë arsye vëmendja
kryesore i është kushtuar ravijëzimit psikologjik të nuancuar të personazheve
që paraqesin dy botë të kundërta: botën e ambicieve të shfrenuara, të
interesave dhe të pasioneve shurdhuese përballë botës së idealeve dhe
parimeve morale. Fedra, një prej personazheve më të rëndësishme të Rasinit,
zhvillon një luftë të rëndë ndërmjet dashurisë së marrë ndaj thjeshtrit të saj
dhe detyrimeve morale ndaj babait të tij, përkatësisht burrit të saj.
*
* *
Komedia franceze e periudhës së
klasicizmit – Emër më i madh në lëmin e komedisë
është komediografi francez Zhan-Batist Molieri. nxitjet dhe motivet i
gjen në commedia dell’arte, te Plauti, Terenci dhe
kudo tjetër. Por gjithmonë mbeti komediograf i pakapërcyeshëm, burimor dhe
autonom. Edhe sot është komediografi më i shfaqur. Molieri e ngriti komiken
prej një këndvështrimi të herëpashershëm dhe të bërë kalimthi deri në një
këndvështrim filozofik të gjithanshëm ndaj njerëzve dhe jetës. Për këtë arsye
veprat e tij “Preciozet qesharake”, “Tartufi”, “Don Zhuani”, “Mizantropi”,
“Borgjezi fisnik”, “Zhorzh Dandeni”, “Koprraci”, “Ngatërresat e Skapinit”, “I
sëmuri imagjinar” janë bërë pronë e mbarë njerëzimit.
*
* *
Shënim:
Nocioni klasik përdoret në disa kontekste: 1. Si emërtim për tërë
letërsinë dhe artin antik grek dhe romak; 2. Si emërtim për shkrimtarët me
vlerë të veçantë, të njohur nga të gjithë, të ndonjë periudhe; 3. Si emërtim
për krijuesit e shquar në fusha artistike dhe shkencore të tjera, po qe se
veprat e tyre shquhen në veçanti dhe përmbajnë vlerë afatgjatë.
Edhe nocioni “klasika” përdoret në disa
kontekste: 1. Si emërtim për tërë letërsinë antike greke dhe romake; 2. Si
emërtim për arritjet më të mira dhe më të rëndësishme të një epoke, të
një periudhe letrare apo të një letërsie kombëtare; 3. Letërsitë
kombëtare të veçanta mund ta kenë epokën e vet klasike, p. sh. Greqia në
periudhën e Periklit (495? - 429 para K.), Roma në periudhën e
perandorit August (63 para K. - 14 pas K.), Italia në kapërcyell nga
shekulli XV në shekullin XVI, Spanja në periudhën e Kalderonit (Calderon,
1600-1681), Anglia në periudhën elizabetiane* dhe në periudhën e Shekspirit
(Shakespeare, 1564-1616), Franca në periudhën e Luigjit XIV (1638-1715),
Gjermania në periudhën e Gëtes (Goethe, 1749-1832) etj.
*
* *
Shënim: Pseudoklasicizmi
është drejtim në letërsi që u përhap pas lulëzimit të klasicizmit dhe nën
ndikimin e tij, duke paraqitur vazhdimin e rrejshëm të tij, në të vërtetë
negacionin thelbësor të tij. Pseudoklasicizmi pa frymëzim krijues të vërtetë,
në pikëpamje epigoni, thjesht formaliste dhe zanati mbetet i lidhur me
parimet themelore dhe me rregullat e poetikës së klasicizmit. Konflikti i
njohur ndërmjet romantikëve dhe klasikëve në fillim
të shekullit XIX në letërsitë evropiane, i kuptuar si konflikt ndërmjet çdo
gjëje të re, moderne, kreative dhe një tradicionalizmi tanimë tejet
steril, në realitet është konflikt ndërmjet romantizmit dhe pseudoklasicizmit,
për arsye se klasicizmi i vërtetë pushoi të ekzistojë shumë kohë
para paraqitjes së romantizmit. Klasicizmi i Godshedit dhe
i Bodmerit në Gjermani, i Kantemirit, i Tredjakovskit dhe
i Sumarokovit¸në masë të vogël apo të madhe, i ka të gjitha format e pseudoklasicizmit.
Shënim: Plejada
(Pléiade) është shkollë poetike në letërsinë franceze. U paraqit
rreth vitit 1550. Grupi prej shtatë poetëve, midis të cilëve edhe Ronsari dhe
Dy Bele (Du Bellay) më parë quhej
“Brigadë”. Më vonë, meqë ishin shtatë, sipas shembullit të shkollës
aleksandrine, mori emrin e grupit të yjeve - Plejadë. Manifestin
teorik, doktrinën e plotë të kësaj shkolle e përmban në masën më të madhe
shkrimi i Dy Beles (Du Bellay) “Mbrojtja dhe lartësimi i gjuhës
frënge” (Defense et illustration de la langue française, 1549).
Këtij shkrim mund t’i shtohen disa parathënie dhe trakte të Ronsarit. Në
frymën e pikëpamjeve të renesancës, poetët e plejadës ngrenë një
varg çështjesh estetike për rolin e poezisë dhe të poetëve, për
imitimin, për gjuhën, për stilin dhe versifikimin (vargëzimin), për gjinitë
letrare. Duke u frymëzuar nga legjendat e lashta për prejardhjen hyjnore të
poezisë, për ndikimin e saj të çuditshëm mbi tërë botën e gjallë dhe jo të
gjallë, për poetin si orakull, plejada ndërton kultin e vërtetë
të poezisë dhe të poetit. Por, përkundër theksimit të irracionales,
misterit të shenjtë të frymëzimit, poetët e plejadës janë të vetëdijshëm
edhe për rëndësinë e disiplinës krijuese, të punës dhe të diturisë. Krahas poeta
vates (poet orakull) duhet të ekzistojë edhe poeta faber (poet
njohës).
Shënim: Akademizmi
– Akademia e Platonit; Respektimi me verbëri i pikëpamjeve estetike që
i ka kodifikuar ndonjë akademi artistike. Në kuptim të gjerë, akademizëm
do të thotë të respektosh verbërisht traditën, doktrinën estetike zyrtare,
format artistike të përcaktuara me rigorozitet; do të thotë mungesë
origjinaliteti, imitim modelesh klasike standarde. Për shembull, epoka e klasicizmit
karakterizohet me sundimin e akademizmit. Shumë drejtime letrare janë
ngritur kundër akademizmit, si: romantizmi, realizmi, secesioni*,
ekspresionizmi.
Secesioni – Është
emërtim i përdorur në hapësirat gjermane për grupe të veçanta krijuesish
artistikë të cilët kah fundi i shekullit XIX, duke i shkëputur lidhjet me traditën
e akademizmit dhe pa ndonjë koncept të caktuar, janë ndarë prej grupeve
artistike ekzistuese dhe kanë formuar shoqata të veçanta. Secesione kryesorë
janë: i Munihut, i Vjenës dhe i Berlinit. Kjo ndarje u manifestua edhe
formalisht në zgjedhjen e temave, shpesh të marra edhe prej veprave
letrare, si dhe në stil, të karakterizuar nga simetria, nga vija e
lakuar dhe ornamentika e stilizuar. I ngjashëm me këtë stil është edhe i
ashtuquajturi “stil rinor” (Jugendstil) që e mori emrin më
1896 nga revista artistike e Munihut “Die Jugend” që paraqitet në të
njëjtën kohë.
Shënim: Drama
elizabetiane – Dramë e renesancës e lindur në periudhën e sundimit të Elizabetës I (1558-1603).
*
* *
Të dhëna themelore për poetët dhe
për teoricienët letrarë
Adison, Jozef (Joseph
Addison, 1672-1719) eseist, dramaturg dhe poet anglez; studioi në Oksford;
ekspert i pranuar i kulturës antike; në vitet 1699-1704 udhëtoi nëpër Evropë;
Aristoteli (384-322
para K.) filozof grek dhe teoricien letërsie nga Stagira e Maqedonisë antike;
Augusti (Gaius
Iulius Caesar Octavianus Augustus, 63 para K. - 14 pas K.) i pari perandor
romak; qeverisi prej vitit 27 para K. deri n? vitin 14 pas K.;
Boalo-Depro, Nikola (Nicolas
Boileau-Despreaux, 1636-1711) poet dhe kritik letrar francez, bashkëkohës i
Molierit, Rasinit dhe i La Fontenit;
Bodmer, Johan Jakob (Johann
Jakob Bodmer, 1698-1783) shkrimtar dhe kritik zviceran;
Danielo –
humanist italian;
Dekart, Rene (René
Descartes, 1596-1650) filozof, matematikan dhe fizikan francez; një kohë të
gjatë jetoi në Holandë; me ftesë të mbretëreshës Kristinë të Suedisë,
shkon në Stokholm ku edhe vdes;
Dë Stal, Zonja (Madame
de Staël ose Germaine de Staël, emri i vërtetë Germaine Necker, 1766-1817)
shkrimtare gjermane;
D’Obinjak, Fransua Hedelin (Françoi
Hédelin d’Aubignac, 1604- 1676) dramaturg dhe teoricien letrar francez;
Drajeden, Xhon (John
Dryden, 1631-1700) dramaturg dhe kritik anglez;
Dy Bele, Zhoakim (Joachim
Du Bellay, 1522-1560)poet francez;
Ezopi (shekulli
VI para K.) fabulist antik grek; me veprën “Përmbledhje fabulash” i
dha fabulës formë klasike; u ruajtën në përpunimin e shkrimtarit romak Fedra;
Fedra (shekulli
I pas K.) shkrimtar romak;
Gëte, Johan Volfgang (Johann
Wolfgang Goethe, 1749-1832) shkrimtar gjerman;
Godshed, Johan Kristof (Johann
Christoph Gottsched, 1700-1766) filozof, shkrimtar dhe kritik gjerman;
Hajnsius, Daniel (Daniel
Heinsius, 1580-1655) studiues holandez i periudhës së klasicizmit; komentues i
ideve të Aristotelit;
Herder, Johan Gotfrid (Johann
Gottfried Herder, 1744-1803) shkrimtar dhe filozof gjerman, përfaqësues
i gjithanshëm i tendencave kulturore në gjysmën e dytë të shekullit XVIII;
Horaci, Kuin Flak (Quintus
Horatius Flaccus, 65-8 para K.) poet romak; u shkollua në Romë dhe në Athinë;
Kalderon, Pedro K. de la Barka (Pedro
Calderon de la Barca, 1600-1681) poet dhe dramaturg spanjoll, bashkëkohës i Servantesit
(Cervantes) dhe i Shekspirit (Shakespeare);
Kantemir, Antioh Dimitrijeviç (Stamboll,
1708 – Paris, 1744) satirik rus; diplomat me prejardhje moldave;
Kastelvetro, Ludoviko (Ludovico
Castelvetro, 1505-1571) kritik letrar italian;
Klopshtok, Fridrih Gotlib (Friedrich
Gottlieb Klopstock, 1724-1803) port gjerman;
Kornej, Pjer (Pierre
Corneille, 1606-1684) dramaturg francez
La Bryer, Zhan dë (Jean
de La Bruyère, 1645-1696) moralist francez;
Krilov, Ivan Andrejeviç (1768-1844)
fabulist rus; shkroi “letra” satirike dhe komedi, por u popullarizua me fabulat;
La Fonten, Zhan dë (Jean
de La Fontaine, 1621-1695) tregimtar dhe poet francez;
Leopardi, Xhakomo (Giacomo
leopardi, 1798-1837) poet dhe prozator italian;
Lesing, Efraim Gothold (Ephraim
Gotthold Lessing, 1729-1781) dramaturg dhe kritik gjerman; i një familjeje
evangjeliste;
Luigji XIV (Louis
XIV, 1638-1715) mbret i Francës; njihej si Luigji i Madh (Louis le Grand) ose
si Mbreti i Diellit (le Roi Soleil); mbretëroi në vitet 1643-1715 (72 vjet e
110 ditë) si asnjë monark tjetër në historinë e Evropës;
Magji, Vinçenco (Vincenzo
Maggi, 1498-1564) filozof dhe humanist italian;
Minturno, Antonio Sebastiani (1500-1574)
poet, humanist dhe kritik letrar italian;
Molier, Zhan-Batist (Jean-Baptiste
Poquelin Molière, 1622-1673) komediograf francez;
Nikol, Pjer (Pierre
Nicole, 1625-1695) teolog, autor, moralist francez;
Paskal, Blez
(Blaise Pascal, 1623-1662) eseist francez; qysh si fëmijë tregoi veti të
mendjes befasuese për matematikë; si i ri, arriti rezultate shkencore të
jashtëzakonshme në lëmin e akustikës, të makinave llogaritëse, të matjes së
trysnisë atmosferike, etj. Në rini u shoqërua me libertinët; më
vonë, si jansenist, u përpoq t’ua tregojë atyre rrugët e fesë
krishtere; kah fundi i jetës punoi për apologjinë e krishterimit në frymën
e agustinizmit jansenist; nuk e konsideronte veten letrar,
megjithëkëtë kritikët i siguruar vend edhe në historinë e letërsisë;
Perikli (Pericles,
495? - 429 para K.) burrë shteti antik grek, orator dhe prijës ushtarak;
Petrarka, Françesko (Francesco
Petrarca, 1304-1374) poet dhe humanist italian;
Pëup, Aleksandër (Alexander
Pope, 1688-1744, poet dhe kritik anglez; duke qenë katolik, i duhej të
shkollohej privatisht;
Platoni (427-347
para K.) filozof grek, themelues i shkollës filozofike – Akademisë;
Rapen, Rene (René
Rapin, i quajtur Père Rapin, 1620-1687) poet, teolog dhe historian francez;
Rasin, Zhan (Jean
Racene, 1639-1699) dramaturg francez;
Robertelo –
humanist italian;
Ronsar, Pjer (Pierre
Ronsard, 1524-1585) poet francez;
Skaligero, Xhulio Cesare (Giulio
Cesare Scaligero, emri i vërtetë Giulio Bordone, 1484-1558) humanist dhe kritik
letrar italian;
Sumarokov, Aleksandër Petroviç (Wilmanstrand,
Finlandë, 1718 – Moskë, 1777) poet dhe dramaturg rus;
Shekspir, Uilljëm (Wiliam
Shakespeare, 1564-1616) poet dhe dramaturg më i madh anglez; figurë qendrore e
dramaturgjisë botërore;
Shenie, Andre-Mari (André-Marie
Chénier, 1762-1794) poet dhe eseist francez;
Shiler, Fridrih (Friedrich
Schiller, 1759-1805) dramaturg, poet deh eseist gjerman;
Shlegel, August Vilhelm (August
Wilhelm Schlegel, 1767-1845) kritik, përkthyes dhe poet gjerman; ishte erudit;
si shoqëruese e Zonjës dë Stal shëtiti në shumë vende; vëlla i Fridrih
Shlegelit;
Shlegel, Fridrih (Friedrich
Schlegel, 1772-1829) kritik, historian i letërsisë dhe shkrimtar gjerman; një prej nismëtarëve të romantizmit
gjerman; vëlla i August Vilhelm Shlegelit;
Taso, Torkuato (Torquaro
Tasso, 1544-1595) poet italian;
Tredjakovski, Vasilii Kiriloviç (1703-1768)
filolog rus; shumë para Krilovit botoi ritregimin e fabulave të Ezopit;
Varki, Benedeto (Benedetto
Varchi, 1503-1565) shkrimtar dhe historian italian;
Vida, Marko Girolamo (Marco
Xhirolamo Vida, 1485-1566) shkrimtar dhe humanist italian;
Viland, Kristof Martin (Christoph
Martin Wieland, 1733-1813) tregimtar gjerman;
Vosius, Gerit Johan (Gerrit
Johan Vossius, emri latin Gerardus Vossius, 1577-1649) studiues dhe
teolog gjerman i periudhës së klasicizmit.