Editorial » Zejneli
Xhelal Zejneli: Realizmi magjik
E marte, 22.09.2020, 07:58 PM
REALIZMI MAGJIK
Nga Xhelal
Zejneli
Realizmi magjik
është drejtim letrar artistik në të cilin elementet e fantastikes ndërthuren
me realitetin, duke u identifikuar në këtë mënyrë me të dhe duke krijuar një
tërësi të harmonishme të bazuar në raportin objektiv. Është stil i trillimeve
dhe i zhanrit letrar që pasqyron një skenë, pamje apo ngjarje reale të botës
moderne, duke shtuar edhe elemente magjike.
Termi realizëm
magjik (Magical Realism) nisi të përdoret prej vitit 1925 e këndej për
shkollën e piktorëve.
Sot më së shumti
ndërlidhet me prozën e Jorge Luis Borgesit, të Gabriel Garsia
Markezit, të Gynter Grasit dhe të romancierit anglez, të shkolluar
në Oksford Xhon Robert Faulz (John Fowles, 1926-).
Prej shkrimtarëve të
brezit të ri këtij grupi i takojnë edhe Izabel Alende. Realizmi magjik
ndërlidhet edhe me krijimtarinë e Franc Kafkës, të prozatorit e
dramaturgut rus Mihail Afanasjeviç Bullgakov (Kiev, 1891 – Moskë, 1940)
dhe të Salman Ruzhdi-ut.
* * ** * *
Në veprat dhe në rrëfimet e realizmit magjik, jeta e
përditshme bëhet magjike. Në jetën e përditshme të letërsisë së realizmit
magjik kemi thurjen e fantazisë dhe mitit. Ç’është reale? Ç’është
e përfytyruar? Në botën e realizmit magjik, e zakonshmja bëhet e
jashtëzakonshme, ndërsa magjikja bëhet e zakonshme.
I njohur si “realizëm i jashtëzakonshëm” apo si “realizëm
fantastik”, realizmi magjik nuk është stil ose zhanër aq sa mënyrë për
hulumtimin e natyrës së realitetit.
Në romane, tregime, poezi, drama dhe film faktet e
narrativit dhe të fantazisë së bujshme kombinohen për të zbuluar shoqërinë dhe
natyrën shoqërore. Termi “realizmi magjik” ndërlidhet edhe me veprat artistike
reale dhe figurative – me pikturat, vizatimet dhe skulpturën – që përmbajnë një
ide të fshehtë. Pikturat jetësore, siç është portreti i Frid Kahlos, të
paraqitur lart, ngërthejnë në vete mister dhe mrekulli.
Historia - S’ka
asgjë të re për t’u inficuar te të huajt për njerëzit e rëndomtë. Studiuesit kanë gjetur elemente
të realizmit magjik te prozatorja dhe poetja angleze plot pasion Emili Xhein
Brëntei* (Emily Jane Brontë, 1818-1848), i mallkuari Heathcliff (Wuhering
Heights, 1848) dhe fatkeqi Gregor Zamza i Franc Kafkës (1883-1924)
i cili u shndërrua në insekt gjigant (Metamorfoza, 1915). Por,
shprehja “realizëm magjik” ka lindur nga lëvizjet letrare specifike artistike
dhe letrare që janë paraqitur nga mesi i shekullit XX.
Shënim: Emili
Xhein Brëntei* (Emily Jane Brontë), prozatorja dhe poetja Sharlot
Brëntei (Charlotte Brontë, 1816-1855) dhe prozatorja e poetja En Brëntei
(Anne Brontë, 1820-1849) janë motra
*
* *.
Termin realizëm magjik (Magischer Realismus;
Magic Realismus) e krijoi në vitin 1925 kritiku i artit figurativ,
historiani dhe fotografi gjerman Franc Roh (Franz Roh, 1890-1965)
për të përcaktuar me të krijimtarinë e piktorëve në fazën e postmodernizmit.
Është autor i veprës “Kah ekspresionizmi: realizmi magjik” (Nach
Expressionismus: Magischer Realismus).
Deri në vitet ’40 dhe ’50 të shekullit XX, kritikët dhe
studiuesit e kanë përdorur këtë term për artin e traditave të ndryshme.
Pikturat me lule të mëdha të piktores amerikane, e quajtur “nëna e
modernizmit amerikan” Georgia Totto O’Keeffe (1887-1986), portretet
psikologjike të piktores meksikane Frida Kahlo (1907-1954) dhe skenat
urbane të piktorit realist amerikan Edward Hopper (1882-1967) bëjnë
pjesë në lëmin e realizmit magjik.
Në letërsi, realizmi magji ka evoluar si një lëvizje e
veçantë, përveç realizmit magjik misterioz të qetë të artistëve vizualë.
Shkrimtari kuban Alejo Carpentier (1904-1980) paraqiti konceptin
" lo real maravilloso " (e drejta magjike)
kur në vitin 1949 botoi esenë “Për realitetin e çuditshëm në Amerikën
spanjolle”. Carpentier besonte se Amerika Latine, me historinë dhe gjeografinë
e saj dramatike, në sytë e botës ka marrë aurë fantastike.
Në vitin 1955, kritiku letrar nga Porto-Rika Angel
Flores (1900-1992) përdori termin magjikja realiste, për dallim nga realizmi
magjik, për të analizuar veprat e autorëve latinoamerikanë të
cilët “të zakonshmen dhe të përditshmen e kishin shndërruar në të
pabesueshme”.
Sipas krikut Angel Flores, realizmi magji
ka filluar me një tregim të vitit 1935 të shkrimtarit argjentinas Jorge Luis
Borges (1899-1986). Paraqitjen e kësaj lëvizjeje kritikët e ndërlidhin me
shkrimtarë të ndryshëm. Por, s’ka dyshim se vendosja e themelit të realizmit
magjik latinoamerikan është meritë e Borgesit. Ai konsiderohet unik,
ndërsa veprat e tij dallohen nga veprat
e shkrimtarëve evropianë, me përjashtim të veprave të Kafkës.
Autorë të tjerë spanjollë të kësaj tradite janë: Isabel
Allende, Miguel Angel Asturias, Laura Esquivel, Elena Garro, Rómulo Gallegos,
Gabriel García Marquez dhe Juan Rulfo.
Shënim: Isabel
Allende Llona (Limë, Venezuelë, 1942- ) prozatore kiliane; Miguel Angel
Asturias (1899-1974) prozator, poet guatemalas; një ndër përfaqësuesit më
të shquar të realizmit magjik; Laura Esquivel (1950- ) shkrimtare
meksikane e realizmit magjik; Elena Garro (1916-1998)
prozatore dhe dramaturge meksikane, e njohur për tregime të shkurtra;
konsiderohet nismëtare e lëvizjes së realizmit magjik; Rómulo
Gallegos (1884-1969) shkrimtar venezuelas; Gabriel García Marquez (1927-2014)
shkrimtar kolumbian; më 1982 mori çmimin “Nobel”; dhe Juan Rulfo
(1918-1986) romancier meksikan.
“Surrealizmi ecën nëpër rrugë” thotë
Garsia Markezi në një intervistë për The Atlantic. Markezi
i ik shprehjes “realizëm magjik” ngaqë ishte i bindur se rrethanat e
jashtëzakonshme në Kolumbinë e tij janë pjesë e jetës. Në një shkrim të tij të
çuditshëm, por real thuhet: “Plaku me krahë gjigantë” apo “Njeri më i
marrë në botë”.
Sot realizmi magjik merret si tendencë ndërkombëtare,
shpikje e shprehjes në shumë vende dhe kultura. Recensentët e veprave, agjentët
letrarë, publicistët dhe vetë autorët e kanë pranuar etiketën si mënyrë e
përshkrimit të veprave që krijojnë skena reale me fantazinë dhe legjendën.
Elemente të realizmit magjik mund të hasen në shkrimet e Atkinsonit,
të Italo Kalvinos (Italo Calvino), të Angela Karterit (Angela
Carter), të Neil Gaimanit (Neil Gaiman), të Gynter Grasit (Günter
Grass), të Mark Helprin (Mark Helprin), të Alise Hofman (Alice
Hoffman), të Kobo Abe (Kobo Abe), të Haruki Murakami (Haruki
Murakami), të Toni Morrison (Toni Morrison), të Salman Rushdi
(Salman Rushdie), të Derek Uallkot (Derek Walcott) dhe të shumë
shkrimtarëve të tjerë të botës.
Shënim: Rowan
Sebastian Atkinson (1955-) aktor, komediograf dhe shkrimtar anglez; Italo
Calvino (Santiago, Kubë, 1923 – Siena, 1985) prozator italian; Angela
Carter (1940-1992) prozatore angleze; Neil Richard MacKinnon Gaiman (1960-
) shkrimtar anglez; Günter Grasse (1927-2015) romancier, dramaturg dhe
poet gjerman; baba i gjashtë fëmijëve; më 1999 iu dha çmimi “Nobel”; Mark
Helprin (1947- ) shkrimtar amerikan; Alice Hoffman (1952- )
shkrimtare amerikane; Kobo Abe i lindur si Abe Kimifusa (1924-1993)
shkrimtar dhe dramaturg japonez; Haruki Murakami (1949-) shkrimtar
japonez, i përkthyer në 50 gjuhë të botës; bestseller në Japoni dhe jashtë
vendit; Toni Morrison, emri i vërtetë Chloe Anthony Wofford (1931-2019)
prozatore amerikane; Salman Rushdie (1947- ) prozator anglez me
prejardhje indiane; prej vitit 1961 jeton në Angli; studioi në Universitetin e
Kembrixhit (Cambridge); Derek Alton Walcott (1930-2017) poet, dramaturg
dhe eseist i Karaibeve, Saint Lucian; nga nëna dhe babai ka prejardhje
afrikane, angleze dhe Zelande të Re; pikëpamjet e veta estetike dhe filozofike
i paraqiti në esenë “Antilet: fragment kujtimi epik” (The Antilles: Fragment
of Epic Memory); më 1992 iu dha çmimi “Nobel”; esenë e sipërthënë e lexoi
me rastin e ndarjes së çmimit.
*
* *
Karakteristikat – Realizmi
magjik lehtë mund të ngatërrohet me format e ngjashme të të shkruarit
imagjinues. Por, përrallat nuk janë realizëm magjik. As tregimet e
frikshme, tregimet për shpirtrat, fantastika shkencore, fantastika distopike,
fantastika paranormale, letërsia e absurdit dhe fantazia e shpatave dhe e
mrekullibërësve. Për të qenë pjesë e traditës së realizmit magjik, shkrimi
duhet të përmbajë gjashtë karakteristika, apo disa nga ato:
1. Situatat dhe ngjarjet që e
definojnë logjikën: Në romanin Si uji për
çokollatën” të Laura Eskivelit (Laura Esquivel), gruaja së cilës i
është ndaluar të martohet, derdh magji në ushqim. Në “Beloved” autori
amerikan Toni Morison (Morrison) sjell një tregim më të errët:
robi është zhvendosur në një shtëpi të cilën e ka shkelur shpirti i fëmijës i
cili ka vdekur para shumë kohësh. Këto tregime dallohen shumë prej
njëra-tjetrës, por që të dyja janë vendosur në një botë në të cilën vërtet mund
të ndodhë diçka.
2. Motivet dhe legjendat: Shumë
të panjohura të realizmit magjik burojnë nga folklori, nga parabolat
religjioze, nga alegoritë dhe nga besëtytnitë. P. sh. Abiku, fëmijë shpirtëror
afrikano-perëndimor, në tregimin “The Famished Road” të poetit,
prozatorit dhe eseistit nigerian Ben Okri (1959- ). Për të krijuar
anakronizma të ngatërruara dhe tregime të ngjeshura e të ndërlikuara, legjendat
e vendeve dhe të kohëve të ndryshme shpeshherë vendosen bashkë. Në romanin “A
Man Went Down the Road, 1973”, shkrimtari gjeorgjian Otar Shilaxe
(Otar Chiladze, 1933-2009), mitin e lashtë helen e lidh me ngjarjet
tronditëse dhe historinë dramatike të vendit të tij euro-aziatik pranë Detit të
Zi. Në romanet e veta mitet sumere i
ndërthur me ato helene.
3. Konteksti historik dhe brenga
shoqërore: Për t’i hulumtuar çështjet që kanë të bëjnë me
racizmin, seksizmin, intolerancën dhe me lëshimet e tjera njerëzore ngjarjet
politike dhe lëvizjet shoqërore të botës reale përshkohen me fantazi. Romani “Fëmijët
e mesnatës” (Midnight's Children) i shkrimtarit Salman Rushdi (Salman
Rushdie) është sagë për njeriun të lindur në kohën e pavarësisë së Indisë.
Personazhi i tij është i lidhur në mënyrë telepatike me mijëra fëmijë magjikë
të lindur në të njëjtën orë, ndërsa jeta e tij reflekton ngjarjet kryesore të
vendit të tij.
4. Koha e shtrembëruar dhe sekuenca: Në
realizmin magjik karakteret mund të lëvizin prapa, të kërcejnë para apo zigzag
ndërmjet të kaluarës dhe të ardhmes. Duhet parë sesi e trajton kohën
Gabriel Garsia Markezi në romanin e tij “Njëqind vjet vetmi” (Cien
Años de Soledad, 1967). Ndryshimet e befasishme në narrativ dhe
paraqitja e gjithmbarshme e shpirtrave dhe e parandjenjave te lexuesi krijojnë
ndjenjën se ngjarjet sillen rreth një nyje të pafund.
5. Premisat e botës reale –
Shkrimtarët e realizmit magjikë (magic) nuk janë hulumtues të gjithësisë apo
magjistarë. Shembuj të qasjes nuk janë “Star Wars” dhe “Harry
Potter”. Në një shkrim për The Telegraph, Salman Rushdi thotë
se “Magjikja në realizmin magjik i ka rrënjë thellë në realitet”.
Ndonëse çdo ditë ballafaqohen me ngjarje të jashtëzakonshme, personazhet janë
të zakonshëm. Dihet se në ç’vende jetojnë ata.
6. Materiali i tonit –
Karakteristika më e përhapur e realizmit magjik është zëri narrativ armiqësor.
Ngjarjet bizare përshkruhen në një mënyrë të pazakonshme. Karakteret nuk i vënë
dyshim situatat surrealiste në të cilat ndodhen. Për shembull, në veprën e
shkurtër “Jetët tona bëhen të parëndësishme”, tregimtari luan dramën e
zhdukjes së bashkëshortit të saj: “Gifordi i cili qëndronte para meje,
palmës së zgjeruar, ledhatohej nga ajri, nga rrobat gri dhe kravata e
mëndafshtë vija-vija ia , mezi merrte frymë. Kur erdha më vonë, rrobat ishin
avulluar, duke lënë vetëm shkëlqimin ngjyrë vjollcë në mushkëritë e tij dhe
organin e trëndafiltë dhe pulsues që e kisha ngatërruar me trëndafilin.
Kuptohet, ky s’ishte se zemra e tij”.
Sfidat
Për dallim nga arti vizual, letërsia jo gjithmonë mund të
paloset në një kuti. Kur prozatori anglez me prejardhje japoneze, i cili prej
viti 1960 jeton në Angli, Kazuo Ishiguro (Nagasaki, 1954- ; më 2017 mori
çmimin “Nobel”) botoi romanin fantastik “Gjiganti i varrosur” (The
Buried Giant, mars 2015) studiuesit iu rrekën punës për të parë se
cilit zhanër i përket vepra. Mbase subjekti është një fantazi ngase zhvillohet
në botën e përbindëshave, por narracioni është objektiv dhe me elemente të
theksuara të përrallës. “Megjithëkëtë, shkak i lemerisë nuk janë
përbindëshat e tillë... Ka edhe shumë gjëra të tjera tmerruese”. A është “Gjiganti
i varrosur” një fantazi e kulluar, apo Ishiguro ka depërtuar në
mbretërinë e magjikes? Është e mundur që veprat e këtij lloji të bëjnë pjesë në
të gjitha zhanret.
Në “Review: Kazou Ishigurooy”, studim i
publikuar më 24.02.2015 nga Washington Post, qasje digjitale, Web
9.10.2017, shkrimtarja dhe kritikja amerikane e lindur në Lima të
Perusë Mari Arana Kempell (Marie Arana Campbell, 1949- )
thotë: “The Buried Giant dëshmon se kategorizimi i veprës në zhanre
nuk është punë e thjeshtë”.
Burimet:
1. Ashley Opseci, “Origjina e realizmit
magjik të Gabriel Garsia Markezit”, Atlantik, 17.04.2014,
shtypur nga Atlantic Archive, Web 9.10.2017;
2. Flores Angel, “Realizmi magjik në fantastikën
spanjolle-amerikane”; Hispania 38, maj 1955: 187-192; shtypur nga
JSTOR. Web 11.10.2017;
3. Ken Keegan, “Përse tregimet Fabulist dhe
New Wave Fabulist në antologji janë emëruar parasfera?” Parasferat:
Dalja jashtë sferës së fantastikes letrare dhe të zhanrit. Ed. Rusty
Morrison dhe Ken Keegan, Omnidawn Publishing, 2006, f. 625-637;
4. Luis Leal, “Realizmi magjik në letërsinë
spanjolle dhe amerikane”, Trans. Wendy B. Faris, “Realizmi
magjik: teoria, historia, bashkësia”, Ed. Lois Parkinson Yamora
dhe Wendy B. Faris. Duke University Press, 1995, f.
119-124;
5. Alberto Rios, “Realizmi magjik:
përkufizimet”; Universiteti shtetëror i Arizonës, 23.05.2002;
Web 11.10.027;
6. Salman Rushdie, “Salman Rushdi për
Gabriel Garsia Markezin: Bota e tij ishte edhe botë e ime”;
Telegraf, 25.04.2014; shtypur nga Telegraf Media Group. Web,
9.10.2017;
7. Jeffrey Wechsler, "Realizmi
magjik: Përkufizimi i të palejueshmes." Art Journal, Vëll. 45,
Nr. 4, 1985: 293-298, shtypur nga Web 14.10.2017.