Fotaq Andrea: Fjala e plotë e ImZot Luigj Bumçit në Konferencën e Paqes në Paris

Fjala e plotë e ImZot Luigj Bumçit në Konferencën e Paqes në Paris

– Me rastin e 100 vjetorit –

Përkthyer për herë të parë e përgatitur për botim sipas origjinalit në frëngjisht

Nga Fotaq Andrea

Konferenca e Paqes në Paris në mbarim të Luftës së parë botërore, organizuar nga shtetet fituese të saj (janar 1919 - qershor 1920), shënon një ngjarje tejet të rëndësishme në historinë e popullit shqiptar, që vulosi përfundimisht, pas një mbijetese historike të paepur, fatet e tij brenda kufijëve të sotëm territorialë të shtetit shqiptar.

Meritë dhe lavd u takon delegacioneve shqiptare që morën pjesë në Konferencë, e në radhë të parë përfaqësuesve të qeverisë së Durrësit dhe të diasporës shqiptare që ditën të bashkëpunojnë dhe koordinojnë veprimet e tyre politike e diplomatike për zgjidhjen sa më të drejtë të çështjes kombëtare dhe njohjen e domosdoshme të shtetit shqiptar në arenën ndërkombëtare.

Delegacioni kryesor shqiptar në këtë Konferencë, me në krye ImZot Luigj Bumçin dhe sekretar Atë Gjergj Fishtën, pasuar nga një plejadë e tërë patriotësh, Luigj Gurakuqi, Mehdi Frashëri, Dhimitër Berati, Mehmet Konica, Mustafa Kruja, Mid’had Frashëri, Mihal Turtulli, Lef Nosi etj. shkëlqeu në përpjekjet e tij të suksesshme për mbrojtjen e lirisë, pavarësisë dhe tërësisë territoriale të kombit shqiptar, kërcënuar vazhdimisht me coptim e zhdukje nga shtetet fqinje. Historiografia shqiptare i ka një borxh të madh pasqyrimit në gjerësi e thellësi të kësaj veprimtarie të fuqishme atdhetare, dhe 100 vjetori i kësaj ngjarjeje të shënuar, pasuar nga 100 vjetori i Kongresit të Lushnjës përbënin rastin më të mirë për organizimin e një konference shkencore në rrafsh të lartë institucional e kombëtar, ndonëse nuk munguan shkrime, studime e artikuj seriozë, sidomos nga publicistët e mirënjohur Fritz Radovani, Frank Shkreli, Dalip Greca, etj. Për më tepër që edhe vetë konteksti aktual në Kosovë, përballur me makinacionet politike dhe rivendikimet e përhershme serbe në kurriz të shtetit të ri kosovar e kërkon si një domosdoshmëri jetike analogjinë dhe referencën historike të themelimit të shtetit të parë shqiptar, për t’u mbështetur në mësimet e tij se si mbrohet me dashuri të shenjtë dhe dinjitet kombëtar çdo pëllëmbë trualli kombëtar.

Është fakt i njohur historik se, që para Konferencës së Paqes në Paris, takimi i Fan Nolit me ish presidentin amerikan Wilson në korrik 1918, si dhe premtimi i tij për të mbështetur çështjen shqiptare në kuadrin e të drejtës së mbarë kombeve për sovranitet dhe integritet territorial, i çelën udhë njohjes së shtetit të ri shqiptar dhe të të drejtave të Shqipërisë etnike dhe të shqiptarëve si komb, viktimë e hershme e Perandorisë osmane, e fqinjëve grabitqarë, e Kongresit të Berlinit më 1878 dhe e vetë Traktatit të Londrës së vitit 1913.

Delegacionet kryesore shqiptare në Konferencën e Paqes, mbështetur mbi një bazë të fuqishme përfaqësuesish të diasporës dhe veçanërisht të Shoqërisë “Vatra” në Amerikë, nuk rreshtën së paraqituri promemorie e protesta të fuqishme në emër të kombit shqiptar kundër padrejtësive historike, kundër krimeve të vijueshme serbo-greke ndaj shqiptarëve, kundër pretendimeve absurde greke për të shpallur territore greke krahinat e Korçës dhe Gjirokastrës, dhe po ashtu kundër makinacioneve italiane për të mbajtur të zaptuara Vlorën dhe rrethinat e saj. Kryetari i delegacionit shqiptar në Konferencë, ImZot Luigj Bumçi, “me aftësi gjeniale”, siç shprehet me të drejtë për të studjuesi Fritz Radovani, luajti rol parësor në takimet e tij të shumta me krejt delegacionet e vendeve pjesëmarrëse në Konferencë kundër planeve për coptim dhe zhdukje të Shqipërisë, e sidomos gjatë takimit me papa Benediktin XV, të cilit i kërkoi drejtpërdrejt të ndërhynte që Korça dhe Gjirokastra të mbetshin krahina shqiptare, duke hedhur kësisoj poshtë marrëveshjen Titoni-Venizellos që i shkëpuste këto krahina nga trungu i Shqipërisë etnike1.

E ndërsa, jo pa dëshpërim, Shoqëria “Vatra” do të kërkonte në mars 1920 që Shqipërisë t’i “liheshin të paktën kufijtë e përcaktuar në Konferencën e Londrës (më 1913) dhe t’i shmangej një copëtim të ri”2, kur Greqia dhe Serbia kërkonin ethshëm të zgjeroheshin ende në kurriz të Shqipërisë, Esat pasha, i vendosur në Paris që më 1918, në ambicien e tij politike si i vetëshpallur mbret në kurriz të interesave kombëtare, deklaronte me cinizëm në prill 1919: “Mora vesh, në të vërtetë, se ardhja ime [në Konferencë] pothuajse përkoi me të ashtuquajturit delegatë shqiptarë që e kaluan pjesën më të madhe të kohës gjatë luftës në Vjenë, në Kostandinopojë a gjetkë. Nuk e di përse kanë ardhur në Paris e çfarë mund të bëjnë këtu; por di që gjatë gjithë periudhës së gjendjes së luftës, ndërsa unë isha duke luftuar në krye të trupave të mia përkrah Antantës, ata mezi lodheshin në favor të aleatëve. Sot, ata do të ishte më mirë dhe më saktë t’i cilësojmë si delegatë të Hohenzollern-it a të Habsburgëve, por jo si përfaqësues të Shqipërisë. Përveç kësaj, unë nuk kam ndërmend të kujdesem për atë që ata dashkan të bëjnë këtu.”3

Shfaqet në këtë deklaratë, veç akuzave të rreme, mashtrimit, cmirës, fodullëkut e injorimit të kundërshtarëve sivëllezër politikë, edhe sëmundja e hershme e politikave të vogla separatiste dhe egoiste, që i ka bërë historikisht - dhe vazhdon t’i bëjë - dëm të madh çështjes kombëtare. Sepse është fakt po aq historik që në këtë ngjarje madhore për fatet e Shqipërisë, siç ishte Konferenca e Paqes e viteve 1919-1920, një numër delegacionesh shqiptare shkonin mjerisht të përçara, me interesa të ngushta rajonale e fetare, duke zgjedhur gjithkush “aleatin” e vet të jashtëm për mbështetje klanore, por gjithnjë në dëm të tërësisë etnike dhe integritetit territorial të kombit shqiptar. Dhe do ndodhte në këtë kuadër vdekja e papritur para Konferencës së Paqes e Ismail Qemalit, kryetar i Partisë së Kombit, vdekje e cilësuar “misterioze”, por aspak e tillë në kontektin e kohës, si dhe vrasja e Esad Pashës në emër të tradhtisë kombëtare, si “zgjidhje” këto të dëshpëruara e të përshpejtuara me anë të zhdukjes fizike të personazheve politikë, duke i çelur rrugën vrasjeve dhe atentateve politike që do pasonin në vitet ’20 e më tej, kur Faik Konica kishte paralajmërur tashmë që më 1906 “dëmin e madh që mund t’i sjellë kombit tonë një politikë shtazërisht e gjakshme...[kur] krimi politik është një luftë vëllavrasëse, ...[kur] krimi i ka duart me gjak, i ka duart e zeza”.4

Në këtë kuadër të errët përçarës, me mungesë të theksuar të kohezionit politik e të largpamësisë – sëmundja foshnjore kjo e krejt politikave të djeshme dhe të sotme shqiptaro-kosovare që mban peng e në vend numëro përparimin dhe europianizimin e kombit – del edhe më në pah merita e madhe historike dhe patriotike e ImZot Luigj Bumçit që predikoi parreshtur “bashkimin e plotë, urtësinë e madhe, durimin dhe nderin për njeni-tjetrin”, për të shuar “hidhënimet e mënitë që na ndajnë, për të respektuar mendimet e shokëve tanë, për të mos ftohur e ashpërsuar marrëdhaniet në mes të Shqiptarëve prej çdo krahinash e prej çdo Fenash që të vijnë. Për të mirën e Atdheut, - thekson ai (nënvizojmë) - duhet sot që ma i madhi të bahet ma i vogël përpara të tjerëve”5. Ja këtu një apoftegmë e pavdekshme e ImZot Bumçit, me vlerë proverbiale për domosdoshmërinë jetike të bashkimit të shqiptarëve, shenjtëruar që në vargun e parë të Himnit kombëtar “Rreth flamurit të përbashkuar”. Vetë shtypi francez i kohës nuk mungonte të theksonte këtë bashkim nën titullin “Myslimanë e të krishterë, të bashkuar në një zë në Shqipëri”.“Delegacioni shqiptar pranë Konferencës së Paqes, vinte në dukje gazeta “Paris-Midi”, u shtua me dy anëtarë të rinj. Janë ImZot Bumçi, peshkop i Alessios dhe anëtar i qeverisë së përkohëshme, dhe Atë Goerges Fishta, franciskan i Skutarit dhe poet i madh kombëtar shqiptar. Këta dy delegatë të rinj, që u pritën në audiencë nga Papa në Romë, morën miratimin e Atit të Shenjtë dhe afirmuan në Konferencë bashkimin e ngushtë të krishterëve të Shqipërisë me myslimanët në kërkesat e tyre kombëtare që parashtruan”.6 Pikërisht, këta dy delegatë në Konferencë, ImZot Bumçi dhe Atë Fishta do të përbënin një binom bashkëpunimi të ngushtë, rreth të cilëve nuk do vononin të gumëzhinin e vepronin si përreth një koshereje bletësh punëtore mori emrash të shquar të Rilindjes shqiptare, përfaqësues të drejtpërdrejtë të kombit dhe të diasporës, delegatë nga SHBA-ja, Rumania, Zvicra, Turqia, Egjipti, etj., duke lënë në bisht e të izoluar do emra “pashallarësh” fanatikë e dritëshkurtër, si Esad Pasha. Në këtë kontekst bashkëpunimi të shëndoshë atdhetar, integrohet edhe Fjala e ImZot Bumçit gjatë Konferencës së Paqes në Paris, e cila, siç dihet, u përgatit – me argumente të fuqishme diplomatike, politike, historike, etnografike, etj. por mbi të gjitha me bukuri të veçantë letraro-artistike në gegërishte të ëmbël – nga “Eksperti”, siç mbiquhej ndryshe me respekt të thellë Ati i Ndritur (Révérend Père) Gjergj Fishta, patriot i flaktë dhe penë e zjarrtë e orëve të para të Rilindjes, që do merrte pjesë në Konferencë në cilësinë e Sekretarit të delegacionit shqiptar, ndërkohë që shtypi italo-francez nuk do mungonte ta cilësonte edhe “poeti kombëtar shqiptar”,“Akademiku”, “Tirtaiosi shqiptar”7, (Tirtaios - poeti spartan i shek. VII p.e.s. i këngëve luftarake për edukimin e të rinjve).

Atë Fishta do ta shoqëronte kështu ImZot Bumçin në Konferencë dhe në takimet e shumta me delegacione të tjera me një energji e urtësi shembullore, e mbi të gjitha me një frymë të fuqishme besimi se vepra e madhe atdhetare që po realizonin me përkushtim tërë patriotët e vërtetë do jepte doemos frytet e veta e do nderohej në shekuj nga breznitë e ardhshme të kombit shqiptar, siç e vinte në dukje gazeta franceze “La Croix” më 1930 : “Franciskani Georges Fishta konsiderohet si një nga artizanët më aktivë të pavarësisë dhe unitetit të Shqipërisë, që e përfaqësoi atë në Paris”8.

Deri më sot njihen dhe janë botuar në shtyp dy variante të Fjalës së mbajtur në Konferencën e Paqes titulluar “Të drejtat e Shqipërisë etnike” dhe përgatitur nga Atë Fisha. Varianti i parë, jo i plotë, nis me forcë e bukuri të veçantë poetike drejtpërdrejt me fjalët: “Prej brigjeve gjëmuese të Euksinit e deri në borën e amshueme të Alpeve Julie; prej brigjeve bubulluese të Ekrakerauneve e deri ndër karma të thepisuna të Karpateve, ende të rime me gjak njeriu, në ato shekuj të kaluem, banonte ajo familja e madhe trako-ilire, në namë e në za në histori të fiseve dhe kombeve”. Varianti i dytë, më i plotësuar nga vetë Fishta, me shtesa të gjata dhe përpunim teksti për t’i dhënë këtij një paraqitje sa më diskursive, nis me fjalët: “Zotnij – me ç’kohë të Luftës turko-ballkanike e tektej, zemrat e Shqiptarëve kanë pikue gjak prej dhimbjes e mjerimit, për arsye që Europa e qytetnueme përkuli në Konferenë të Londrës së 1913 ma se gjysën  e Shqipnisë e plot nji milion Shqiptarë nën zgjedhë të randë  t’anmiqëve të tyne kufitarë...”

Një përqasje e këtyre dy varianteve nxjerr në pah se varianti i parë i shkurtër ka shërbyer si “projekt”, apo si dorë e parë për variantin e dytë, më të plotësuar, që do të shërbente si bazë përkthimore në gjuhën frënge, gjuha kryesore e punës e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes. Ky variant i dytë i Fishtës shfaqet më i pasur në ide, është më koherent dhe ndjek përgjithësisht një linjë kronologjike me ngjarjet kryesore madhore të historisë së Shqipërisë, ku i është dhënë hapësirë e veçantë epokës skënderbejane dhe kontributit të saj në rrafsh europian e më tej. Kështu, i janë shtuar variantit të parë që në fillim gjashtë paragrafë hyrës, si më pranë aktualitetit, përqendruar në  padrejtësitë që i janë bërë kombit shqiptar që nga Kongresi i Berlinit, në lakmitë e parreshtura të fqinjëve armiqësorë për të coptuar e zhdukur Shqipërinë etnike, në shpifjet, pengesat dhe vështirësitë që ata përhapin e krijojnë kundër afirmimit të të drejtave të kombit shqiptar, duke i stigmatizuar pa dorashka fqinjët lakmiqarë e grabitqarë, po prapë me ton disi të matur, siç e kërkonte vetë atmosfera diplomatike e pasluftës gjatë Konferencës së Paqes. Ky variant i plotë në shqip është botuar në Shkodër me titullin “Shqyptarët e të drejtat e tyne”, më 1929, nga Shtypshkronja Franciskane dhe përmban si nëntitull: “Teksti shqyp i konferencës s’mbajtme frëngjisht prej të Përshnditshmit e të Përnderueshmit Emzot Luigj Bumçit, Ipeshkvit të Lezhjes, në salë t’Universitetit Katolik në Paris.” Kohët e fundit, i njëjti tekst është ribotuar nga studjuesi Fritz Radovani në forumin “Zemra Shqiptare”, etj. nën titullin : “Fjalimi i plotë i At Gjergj Fishtës në Konferencën e Paqes – 100 vjetori i Fjalimit “Shqiptarët e të drejtat e tyne”, në Konferencën e Paqes Paris, 20 qershor 1920.”

Duke bërë një përqasje të këtij varianti të dytë të plotësuar të Fjalimit në shqip me tekstin frëngjisht dorëzuar në Sekretariatin e Konferencës, vërejmë përsëri ndryshime të konsiderueshme, ku shfaqet tashmë, - do thonim - një variant i tretë origjinal, i ripunuar e i ripërpunuar, me redaktime të shumta, bashkime paragrafësh apo paragrafë të rinj, me një gjuhë më pak letraro-artistike dhe më shumë politike e diplomatike. Kështu, që në paragrafin e parë bien në sy ndryshime të shumta redaktoriale, dhe konkretisht fjalia e origjinalit shqip “...zemrat e Shqyptarvet kanë pikue gjak prej dhimet e mjerimit”, thjeshtësohet në variantin frëngjisht të përkthyer: “Zemra e shqiptarëve u gjakos”, ku domosdo forca e fjalëve në gegënishte e ka humbur bukurinë e vet shprehëse. Po në të njëjtin paragraf të fillimit, fjalia në shqip: “... Europa e gjytetnueme përkuli në Konferencë të Londonit të 1913 ma se gjymsën e Shqypnies e plot nji milju Shqyptarë nën zgjedhë të randë t’anmiqëve të tyne kufijëtarë” është dhënë në frëngjisht, - përkthejmë: “... Europa e qyterëruar, të nesërmen e luftërave ballkanike dhe të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, i shkëputi tokës mëmë dhe ia nënshtroi zgjedhës së huaj më shumë se gjysmën e vëllezërve tanë, së bashku me trojet e tyre të pasura.” . Vetëm në këtë fjali të paragrafit të parë hyrës, dallimet janë të dukshme: 1. ka shtesë ideore “të nesërmen e luftërave ballkanike”; 2. është shmangur termi “anmiqtë”, që është dhënë në variantin frëngjisht me togfjalëshin “zgjedhë e huaj”; 3. është zhdukur nga origjinali shqip ideja e numrit “plot nji milju Shqyptarë”të shkëputur, duke u mjaftuar me togëfjalshin “më shumë se gjysmën e vëllezërve tanë”, por duke shtuar njëkohësish togëfjalëshin “së bashku me tokat e tyre pjellore”, kur originali shqip ishte më i dretjpërdrejtë: “ma se gjymsën e Shqypniës”. Me një fjalë, kjo përqasje nxjerr në pah se 22 rreshtat apo dy paragrafët e parë të variantit të dytë të Fjalimit të Atë Fishtës janë përgjysmuar e përmbledhur në variantin e tretë frëngjisht në një paragraf të vetëm me 11 rreshta, që do të thotë se përkthimi nuk i përmbahet aspak besnikërisht tekstit shqip, por shfaqet një përkthim i lirë, i lirshëm, më konciz, kur do shprehje e figura letrare me bukuri të veçantë në gegënishte zhduken gjatë përkthimit ose “rrumbullakosen”, të themi, dhe kur të tjera shprehje në frëngjisht shfaqen aty ku mungjnë në origjinalin shqip. Kështu, zhduket deri edhe shprehja e bukur “Thika ka mrrijt m’asht”, po nuk është ngurruar të jepet në frëngjisht në mënyrë letrare: “... pa kurrfarë argumenti tjetër në mbështetje, veç atij të ujkut që lakmon çka i pëlqen përballë qengjit të shkretë dhe pa armë tjetër përveç nënkuptimeve keqdashëse”, kur e tërë kjo fjali mungon në origjinalin shqip.

Mund të vijohet kësisoj me shembuj të shumtë që shfaqin dallime thelbësore redaktoriale të variantit të tretë në frëngjisht me variantin e dytë të gegënishtes së Atë Fishtës, ku vërehet para së gjithash shmangia e gjuhës “së ashpër” apo thënia e gjërave troç, që përbën një ton më të drejtpërdrejtë akuzues, për t’ia lënë vendin gjuhës së zbutur e diplomatike. Kështu për Sllavin, ndërsa Fishta e cilëson si “i kadalshëm e i ngathët, qi, përulë mbi shat der dje pa nji ukaz të Tzarit të vet autokrat, s’i bahej, të thuesh as me marrë frymë...”, apo për Grekun – “si ajo skilja e vjetër – qi gjithmonë si një bimë parasite iu njesh ma të fortit për me gjallue n’shpinë të tij”, në variantin e tretë frëngjisht të tëra këto cilësime zhduken për t’ia lënë vendin një fjalie më koncize e diplomatike dhe konkretisht : “Historia e pushtimit osman të Ballkanit është e pranishme për të vërtetuar se grekët e serbët nuk bënë gjë tjetër veçse u nënshtruan dhe iu përshtatën sundimit turk, ndërkohë që shqiptari, me besim vetëm në forcën dhe armët e tij, i ndershëm ndaj miqve, mikpritës ndaj të huajit, i frikshëm ndaj armiqve që i përbuz pa i urryer, kurrë nuk iu nënshtrua  asnjë zgjedhe.” Më tej, hiqet një citim i bukur i Miss Durham nga teksti origjinal i Fishtës për të përmendur një studim mbi Shqipërinë nga italiani Pedrotta, por duke lënë të plotë citimin e Fishtës marrë nga francezi René Pinon lidhur me cilësitë historike të Shqiptarit. Ndryshime fjalish dhe paragrafësh të tërë janë bërë po ashtu për periudhën historike të shek. XV, kur është hequr tërësisht në frëngjisht ky portretizim i bukur i Skënderbeut i originalit shqip të Fishtës: “Kur qe, se mbi kep të Krujës titanike, po del nji hije burri, vetullat ngërthye si dy hulli rrëfeje, me dy sy si gaca e nji mjekër të thijtë, që si shtëllungë gjatë çenave i shtiellet, si re mizore kresë së një shkambi të thepisun. Tmerrshëm përkrenarja i flakon mbi krye, e cila, n’ atë vezullimin e vet të trishtueshëm, danë si kometë zharitëse, sherbëtore e mënisë së perfrigueshme të Perëndisë. Ai asht Gjergj Kastrioti Skënderbeu, fatosi në za Skënderbeg Kastrioti”.    

Me sa duket, varianti i tretë përfundimtar i Fjalimit në frëngjisht që do të mbahej në kuadër të Konferencës së Paqes në auditoriumin e lartë të Universitetit katolik të Parisit është mbështetur mbi kriterin bazë që Fjalimi t’i përshtatej sa më mirë atmosferës së përgjithshme dhe gjuhës diplomatike të Konferencës, duke shmangur hollësitë apo përshkrimet letrare dhe duke e ngjeshur e mbrujtur sa më shumë tekstin frëngjisht me ide të reja. Në fakt, që më 1906, Faik Konica porosiste në artikullin frëngjisht “Shënime” të “Albania-s” se si ndërtohet një promemorie apo një fjalim i destinuar për Konferenca ndërkombëtare: “...Është për të ardhur keq, thekson ai, njëfarë stili i fryrë dhe ndonjëherë agresiv, që do tingëllonte më drejt në ndonjë “mbledhje” socialiste. Madje një nga këto promemorie (ajo e shqiptarëve të Egjiptit) sikur shkon tepër larg në euforinë e vet”. Dhe, duke i cilësuar “foshnjëri inkoherente” fjalitë bombastike, ai vijonte:”... Pak më shumë thjeshtësi do t’u bënte mirë dhe do t’i nxirrte edhe më në pah... Të përdorësh fjali më shumë bombastike se sa të dobishme nuk është gjë tjetër veçse një ushtrim i kollajtë i një retorike të ulët. Gojëtaria e vërtetë është një parashtrim i ngjeshur faktesh të sakta harmonizuar bukur. Le ta kenë këtë parasysh redaktorët e ardhshëm”9.

Nisur nga kjo porosi e F. Konicës dhe nga frëngjishtja tepër e saktë dhe elegante e Fjalimit të ImZot Bumçit, për një hop menduam se përkthyesi dhe rishkruesi i tij mund të ishte vetë Faik Konica. Por jo, në atë kohë, ai ndodhej në Itali dhe nuk luajti ndonjë rol të veçantë për Konferencën e Paqes, duke ia lënë, me sa duket, vendin e “primadonës” familjare për Konferencën vëllait të tij Mehmetit, anëtar aktiv i delegacionit shqiptar në Konferencë dhe nga të paktët “ekspertë” shqiptarë të gjuhës angleze, si gjuhë e dytë e punës në Konferencë.

Atëherë me të drejtë shtrohet pyetja: Kush është përkthyesi dhe rishkruesi i Fjalimit të ImZot Bumçit në Konferencën e Paqes? Ndonëse nuk kanë munguar këtu hamendësimet pa vend se është vetë Fishta ai që ka paraqitur e përgatitur edhe tekstin e tij në gjuhën frënge. Jo aspak. Sepse Fishta, si autor i variantit të dytë shqip të Fjalimit nuk mund të “tradhtonte” assesi vetveten për të mos i qendruar besnik atij varianti dhe për t’i hyrë për të tretën  herë rishkrimit të tij nga e para. Nga ana tjetër, Atë Fishta nuk njihet dhe aq për përkthime nga shqipja në frëngjisht apo për shkrime drejtpërdrejt në këtë gjuhë tepër delikate e të saktë. Kur ndërkohë, nga vetë përqasja midis variantit të dytë shqip të Fjalimit dhe përkthimit të tij në frëngjisht na del në pah një penë zanatlliu në të përkthyer e në të shkruar me finesë të gjuhës frënge. E në këtë rast, ka shumë të ngjarë të jetë, për mendimin tonë, pena e fuqishme e Mid’hat Frashërit në ndërtimin e variantit të plotë të tretë të Fjalimit. E mbështesim këtë hamendësim tonin jo vetëm në faktin se Mid’hat Frashëri – anëtar aktiv i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes, delegat i Qeverisë së Durrësit, i Shoqërisë “Vatra”, i kolonisë shqiptare të Turqisë dhe i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”10 –, kishte një përvojë të pasur e të gjatë në punën publicistike e përkthimore, dhe sidomos në përgatitje memorandumesh, por edhe në faktin e dukshëm që nënvizuam se teksti në frëngjisht i Fjalimit është një përkthim krejt i lirë, i lirshëm, me fluiditet po se po në frëngjisht, por aspak një përkthim besnik, literal.

Sigurisht që rishkrimi dhe përkthimi në frëngjisht i Fjalimit ka kaluar më pas në shumë duar, ka marrë më së pari “bekimin” e vetë Atë Fishës, të Dhimitër Beratit si njohës i mirë i frëngjishtes dhe të tjerëve anëtarë të delegacionit, e mbi të gjitha të kryetarit të tij ImZot Bumçit, duke dëshmuar kësisoj për punë ekipi të nivelit të lartë, për punë solidare e koherente, kur tërë anëtarët ishin të ndërgjegjshëm se ky Fjalim historik, pas mbajtjes në Universitetin Katolik, në kuadër të Konferencës së Paqes, me një auditor të gjerë të Shoqërisë së Ekonomisë sociale, do të dorëzohej e arkovohej në Sekretariatin e Konferencës si një dokument bazë i delegacionit shqiptar. Për rrjedhojë, Fjalimi në frëngjisht merr kësisoj vlerë zyrtare, të themi, ndonëse vetë Shqipërisë iu mohua që në fillim një pjesëmarrje zyrtare në Konferencën e Paqes11. Dhe, i veshur me këtë cilësi të re, Fjalimi në gjuhën frënge i ImZot Luigj Bumçit merr domosdoshmërisht edhe autorësinë e vetë referuesit, duke qenë se teksti në frëngjisht shihet tanimë si origjinal më vete dhe kur dihet nga ana tjetër që vetë përkthimi është po ashtu edhe krijim. Fakti është se ky fjalim në frëngjisht, i botuar në revistën franceze “La Réforme sociale”, janvier-juin 1920, Paris,12 është regjistruar, skeduar dhe referuar nën emrin e Imzot Luigj Bumçit në anale bibliotekash,13 ku gjejmë edhe një të dhënë interesante, se ImZot Bumçi ka drejtuar meshën kryesore në Kishën e Shën Trinitesë në Paris më 20 prill 1919 në ceremoninë solemne të pasditës, pas fjalës së rastit të mbajtur nga abati Delor.14

Po japim më poshtë të përkthyer për herë të parë nga origjinali frëngjisht Fjalën e plotë të ImZot Luigj Bumçit, në emër të delegacioneve shqiptare në Konferencën e Paqes, për të shpëtuar Shqipërinë nga copëtimi i mëtejshëm i trojeve të saj, kur Kongresi i Berlinit i vitit 1878 dhe Konferenca e Londrës e vitit 1913 kishin shkëputur tashmë nga trualli kombëtar më shumë se gjysmën e territoreve të tij dhe kur Shqipëria rrezikohej të zhdukej plotësisht. Fakti historik është që Republika e Kosovës me dy milionë shqiptarë do të rilindte e rigjallërohej në agim të shekullit XXI, kur që në dhjetor 1920, publicistja dhe mikja e Shqipërisë Elise Aubry parandjente tashmë fuqinë ripërtëritëse apo ringjalljen si një feniks të kombit shqiptar, tek shkruante gjithë besim : “Më në fund, Shqipëria u njoh nga Fuqitë. E di fare mirë që ka dy coptime në Veri dhe në Jug, por jam e bindur që pak nga pak shqiptarët do t’i marrin të gjitha tokat e tyre”15. E për t’i marrë, nuk duhet lëshuar më as edhe një pëllëmbë tokë shqiptare, boll na kanë rrjepur! A e dëgjoni këtë thirrje nga shpirti i popullit, o politikarucë?!

Fjala e plotë Imzot Luigj BUMÇIT, peshkop katolik i Lezhës, mbajtur në mbledhjen mujore të Shoqërisë së Ekonomisë sociale, të 8 dhjetorit 1919.

Botuar në revistën franceze LA REFORME SOCIALE,  janar-qershor 1920,

Paris, 1920

KUSH JANË SHQIPTARËT DHE ÇFARË DUAN ATA?  - Kumtesë e përkthyer nga origjinali frëngjisht

Zotërinj,

Zemra e shqiptarëve u gjakos nga dita kur Europa e qytetëruar, të nesërmen e luftërave ballkanike dhe të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, i shkëputi tokës mëmë dhe ia nënshtroi zgjedhës së huaj më shumë se gjysmën e vëllezërve tanë, së bashku me trojet e tyre të pasura. Tek pamë shtypësit tanë më të fortë në numër dhe më të mbështetur në përkrahjet e fuqishme, humbëm shpresën që t’ua shkëpusnim këtë pre nga duart e tyre gllabëruese. Mirëpo, ja që nga muaji nëntor i vitit të shkuar, ushtarët tuaj të guximshëm erdhën në Shqipëri e na thanë se tanimë çdo popull e çdo komb, sado i vogël qoftë,  kishte të drejtën për të pasur në duart e veta fatin e tij politik e ekonomik, si dhe të rivinte në vend të gjitha padrejtësitë e shkaktuara nga traktatet e mëparshme ndërkombëtare; sepse, na thoshin ata, ky është ideali për ngadhënjimin e të cilit ata kishin zhvilluar një luftë të tmerrshme e të paparë në historinë e kombeve; dhe plagët e tyre dëshmonin për ashpërsinë dhe dhunën e kësaj lufte.

Kombi shqiptar, duke u dridhur nga emocioni tek dëgjonte këto fjalë, dhe me besimin për një të ardhme më të mirë, u mblodh, në dhjetor të vitit të shkuar, në një kuvend të madh e solemn, për të shpallur njëzëri pavarësinë e tij politike e ekonomike; dhe, me qëllim që të vërë në vend ndreqjen e gabimit të shkaktuar nga Traktati i Berlinit dhe nga Konferenca e Londrës, përmendur më sipër, emëroi një delegacion me mandatin për të mbrojtur kauzën e tij përpara Konferencës së Paqes.

Dhe ne, veç kur do të çuditeshim pa masë tek vumë re, me të mbërritur në qytetin tuaj të mrekullueshëm ku është përqendruar aeropagu i botës, se zotëruesit e padrejtë të territoreve shqiptare, jo vetëm nuk deshën të na kthenin atë që na takonte me shumë të drejtë, por kishin edhe pretendime të reja ndaj Shqipërisë, pa kurrfarë argumenti tjetër në mbështetje veç atij të ujkut që lakmon çka i pëlqen përballë qengjit të shkretë dhe pa armë tjetër përveç nënkuptimeve keqdashëse.

E ç’nuk thanë e ç’nuk shkruan kundër Shqipërisë? E gjer ku nuk e shtrinë fushatën e tyre kundër shqiptarëve në një pjesë të shtypit që mbështet kauzën e tyre? Madje një nga autorët e tyre arriti gjer aty sa shkroi e botoi në shumë gjuhë se edhe fiziologjikisht e biologjikisht, shqiptarët qenkëshin inferiorë ndaj krejt racës njerëzore.

Mos u çudisni Zotërinj, në guxoj të paraqitem para jush për t’ju folur në një gjuhë që nuk është e imja, për Shqipërinë e shqiptarët, në këtë çast suprem kur vendoset fati i botës. Edhe unë, edhe bashkëkombësit e mi dëshirojmë të shprehim mirënjohjen tonë për Z. Du Maroussem, i cili me dashamirësinë e tij të zakonshme më dha mundësinë për t’u shprehur këtu.

Nuk e di në të vërtetë se deri në ç’pikë fjalët e mija mund të kenë ndikim lidhur me fatin e vendit tim; por kam të drejtën të shpresoj prej jush një fjalë të mirë e dhembshurie për fatin tonë. S’ka si të mos jetë ngushëllim, për atë që e ndjen veten të braktisur, tek sheh se ekziston ende në botë një zemër që ndjen në thellësi të saj njëfarë përdëllime.

*          *          *

Je e dini po aq mirë sa unë Zotërinj, se që prej kohëve më të lashta të Historisë, familja e madhe Trako-Ilire banonte nga brigjet e Euksinit e gjer në majën e Alpeve Juliane dhe që nga malet Akrekerauniane deri te ato të Karpateve. Kjo familje, roli i së cilës ka qenë aq i madh në botë, nuk ekziston më sot. Koha e përpiu në valën e saj dhe lavdia e saj u shua ditën kur në vitin 168 para Jezu Krishtit, Genti, mbreti i fundit i Ilirisë zbukuroi ngadhënjimin e Paul-Emilit. Shkatërruar në disa vende, shkrirë gjetiu me familje të tjera, ajo humbi në rrjedhën e ngjarjeve fizionominë e vet karakteristike.

Mirëpo, nga shkatërrimi i kësaj familjeje të madhe Trako-Ilire, ashtu si të shpëtuarit e një mbytjeje, mbijetuan disa bërthama fisesh të gjalla mbrojtur në malet e tyre, apo në fushat pjellore – fat i lumtur nga perënditë e Lashtësisë – duke sfiduar me energjinë e pamposhtur të racës së tyre rrjedhën e shekujve dhe padrejtësinë njerëzore. Pajisur me një forcë qëndrese të jashtëzakontë, këto grupe njerëzish flasin ende edhe sot gjuhën e të lashtëve të tyre, ruajnë karakterin që kanë pasur dhe punojnë ende të njëjtën tokë që stërgjyshërit e tyre kanë punuar që prej ditëve të para të Historisë. Ata ndjenë peshën e fuqisë romake dhe presionin e botës sllave; barbaria e Azisë u lëshua mbi ta për më shumë se katër shekuj; por ata nuk humbën asgjë, as unitetin kombëtar, as zakonet e lashta, as idealin e tyre. Vazhdon ende të jetë i njëjti popull i pamposhtur, tek rron në ato male dhe në ato fusha ku të parët e tyre fabrikonin armët nga hekuri për të nënshtruar botën nën këmbët e Aleksandërit dhe për t’i bërë gratë romake të derdhnin lot të hidhur përpara fitoreve të Pirros.

E pra, Zotërinj, ky popull nuk është tjetër veçse populli i vogël shqiptar, aq pak i njohur dhe aq keq i gjykuar në Europë. Po aq i lashtë sa fosilet dhe stalaktitet e shpellave në malet e tij dhe lindur, të themi, nga vetë toka mëmë e Shqipërisë, ai është zot autokton dhe i pamohueshëm i trojeve të veta. Sllavët ende nuk kishin dalë nga pyjet e Uralit dhe përzierja e sotme neo-helenike, shumëngjyrëshe e heteroklite ende nuk ish formuar, kur populli shqiptar e kishte përfunduar tashmë një cikël të historisë së tij. Kush e ka punuar tokën ballkanike para shqiptarit? Historia është këtu Zotërinj, dëshmitare për të folur qartë; dhe më kot përpiqen të mbysin zërin e saj me anë notash e memorandumesh; ky zë vjen që nga thellësitë e shekujve.

Po prapë, kam të drejtë të dyshoj dhe dyshoj fort se aluzionet e kundërshtarëve tanë, të maskuara nën vellon e qytetërimit të kuptuar keq, duhet të kenë mbërritur gjer tek ju dhe duhet të kenë zënë vend për t’ju bindur se shqiptarët, jo vetëm nuk na qenkan një popull, një komb, por se ata na përfaqësokan thjesht një aglomerat fisesh, pa vetëdijen më të vogël për liri e kombësi dhe të zhveshur nga çdo aftësi për progres e qytetërim. Andaj dhe e quaj të domosdoshme, para se t’ju shpreh aspiratat dhe kërkesat e tyre të ligjshme, t’i hidhni poshtë thëniet e tyre pa baza.

Është për fat të keq tepër e vërtetë se shqiptarët, braktisur krejt, pa marrëdhënie me popujt me të cilët kanë pasur lidhje të ngushta miqësie, shtypur nga brenda nga një sundim i pamëshirshëm, rrezikuar nga jashtë nga lakmia e fqinjëve me kthetrat nxjerrë, u desh të izoloheshin, jashtë çdo kontakti në mospërputhje me racën e tyre, me natyrën që i rrethonte, dhe mbi bazën e së cilës brumosën karakterin që kanë dhe shkruan faqe historie. Është po ashtu e vërtetë se prej shumë kohësh dhe si rrjedhojë e shtypjes nga sundimi i huaj, kombi shqiptar nuk arriti të shfaqej përpara Historisë si një njësi kompakte e mëvetësuar. Por prapë, as që bëhet fjalë se shqiptarët na qenkan barbarë e të egër, siç ua ka qejfi t’i paraqesin fqinjët e tyre. A është e vërtetë se popujt e Spartës, Athinës e të Tebës ishin barbarë se jetonin në republika të izoluara nga njëra tjetra? Sigurisht që jo dhe kujtimi i tyre është po aq i përjetshëm sa dhe kujtimi i Romës, fuqia e së cilës u shtri gjer në kufijtë e skajshëm të botës. Shkalla e qytetërimit të një populli nuk matet me shtrirjen e territorit të vet, por siç e dini, me vetëdijen që ai formon për detyrat e tij shoqërore dhe me aftësinë që tregon për t’i përmbushur ato dhe për të siguruar zhvillimin e tij.

Pa dashur të shpërdoroj kohën në dispozicionin tuaj, e shoh me vend t’ju paraqes një përmbledhje të shkurtër të organizimit shoqëror, të legjislacionit dhe të poezisë popullore, për të vërtetuar që populli shqiptar nuk është më pak i qytetëruar nga të gjithë popujt e tjetër po qe se këta do të ishin gjendur në të njëjtat kushte me të tijat dhe të kishin kaluar të njëjtat tallaze historike.

Por cilët janë ata që i kritikojnë shqiptarët se nuk kanë as dashuri për lirinë, as ndërgjegje kombëtare? Historia e pushtimit osman të Ballkanit është e pranishme për të vërtetuar se grekët e serbët nuk bënë gjë tjetër veçse u nënshtruan dhe iu përshtatën sundimit turk, ndërkohë që shqiptari, me besim vetëm në forcën dhe armët e tij, i ndershëm ndaj miqve, mikpritës ndaj të huajit, i frikshëm ndaj armiqve që i përbuz pa i urryer, kurrë nuk iu nënshtrua  asnjë zgjedhe. E kush nga ju Zotërinj, e ka parë ndonjëherë shqiptarin të ulë ballin para ndokujt? Qëkurse bota ekziston, shqiptari nuk e ka ulur kokën veçse përpara Zotit të tij. Shqipëria ka njohur sundues, por askush nuk e ka sunduar shqiptarin. Pushtuesit e vendit mund të mburren se kanë lënë pas tyre shfarosje e rrënim, por ama asnjëherë nuk e kanë vënë Shqipërinë nën zgjedhën e tyre. Këto nuk janë konstatime të reja; këto janë thënë nga mjaft publicistë. Autori italian Z. Pedrotta, në një studim mbi Shqipërinë, i shpreh këto qartë; para disa kohësh, një autor anglez vërente se sundimet e ndryshme, që kanë pasuar njëri-tjetrin në Shqipëri, nuk kanë lënë më shumë gjurmë tek shqiptari nga vetë uji në trup të rosakut; dhe Z. René Pinon, autoriteti i të cilit për çështjet ballkanike është i madh, madje edhe jashtë Ballkanit, në një studim për Shqipërinë botuar në numrin e dhjetorit 1909 në revistën Revue des Deux Mondes, shkruante: “Bullgari ul kurrizin mbi shat dhe punon tokën e turkut në fushat e Maqedonisë; shqiptari është mbret në malet e veta. Gjuetar, bari, ushtar, cub, nuk i bindet veç zakoneve të veta dhe dyfekut që mban në sup”. Dhe është tepër e vërtetë Zotërinj, që shqiptari ka sakrifikuar gjithçka për lirinë e  tij: shtëpinë, tokën, jetën dhe pasurinë. Dhe fqinjët tanë, konkretisht grekët, janë të bindur për këtë; e nëse sot Greqia gëzon lirinë dhe pavarësinë e vet, të cilën e përdor aq keq kundër nesh, këtë ia detyron më shumë sesa vetë flotave europiane elementit shqiptar që u kryengrit kundër Turqisë për pavarësinë e greke dhe e çoi luftën gjer në fund vetëm me forcat e tij.

Por ajo që na trishton më shumë është kur shohim të kritikohemi nga njëfarë shtypi keqdashës ndaj nesh se gjoja na mungon ndërgjegjja kombëtare dhe se nuk paskemi bërë asgjë për të fituar pavarësinë tonë. Jo vetëm që është një akuzë e padrejtë, e dëmshme për pajtim midis popujve, pa të cilën nuk mund të vendoset një paqe e qëndrueshme, por është edhe një mosnjohje flagrante e së vërtetës historike; dhe për të vërtetuar falsitetin e saj, mjaft të përmend dëshminë e publicistëve tuaj si dhe atë të kundërshtarëve tanë që kanë ilustruar e përcjellë që herët bëmat e lavdishme të kombit shqiptar duke luftuar për pavarësinë dhe lirinë e tij.

Fuqia turke po rritej në Azi aty nga shekulli XV. Sulltani, në krye të ushtrisë më të fuqishme të botës përshkoi Bosforin, duke u betuar të lartojë gjysmëhënëzën mbi Shën Sofi dhe t’u japë kuajve të tij për të ngrënë tërshërë në tregjet e Shën Pjetrit në Romë. Duke mos qenë si shumë të tjerë njeri që kërcënonte në erë apo të llomotiste kot, perandori e frone të tëra veç kur u shembën dhe qytetërimi veç kur u drodh nën goditjet e tij. Në gjirin e Bizantit të degjeneruar dhe të Europës së përçarë nga luftërat e brendshme dhe nga smirat tradicionale, cili princ i krishterë do mund të guxonte dhe guxoi për t’iu kundërvënë marshimit të ngadhënjimtarit?

Dhe ja ku mbi bedenat e kështjellës së Krujës, u lartua figura burrërore e Gjergj Kastrioti Skënderbeut! Nën thirrjen e tij, Shqipëria e tërë u ngrit në këmbë, e dëshiruar dhe e etur për mbrojtjen e pavarësisë dhe të lirisë, duke shtrënguar radhët rreth tij dhe duke krijuar përballë kundërshtarit një mur të pakapërcyeshëm; i kundërvuri dyndjes së pareshtur të masave armike guximin e luftëtarëve të saj dhe vendimin e tyre të pashpresë që më mirë të vdisnin, se sa të dorëzoheshin. Filloi kështu një luftë që zgjati njëzet e katër vjet, luftë e përgjakshme, e egër, legjendare; 150.000 vetë nën urdhrat e ngadhënjimtarit të Bizantit [sulltan Mehmetit] rrethuan Krujën dy herë; gati desh e morën, por nuk e mposhtën dot qëndresën e saj, dhe vala e sulmuesve u thye përballë asaj kështjelle; Skënderbeu shpëtoi kështu Europën mbarë nga pushtimi. Autorë të shumtë francezë e të huaj i kanë kënduar lavdisë së tij; dhe kur Papa Piu II u përpoq të organizonte një kryqëzatë kundër turqve, pikërisht atij burri donte t’ia besonte komandën e saj, në mirënjohje të shërbimeve të tij dhe si dëshmi e vlerës që ai kishte treguar.

E ndërsa populli shqiptar luftonte e vdiste për kauzën e krishtërimit e të Shqipërisë, çfarë bënin popujt fqinj që na akuzojnë sot se s’paskemi bërë asgjë për pavarësinë tonë? Grekët kishin humbur në mosmarrëveshjet e kota fetare dhe despoti i Serbisë, drejtues i një kombi luftarak e të fuqishëm kremtonte martesën e vajzës së tij me sulltanin; pengonte bashkimin e ushtrisë së Skënderbeut me atë të Jan Huniadit, duke i lejuar kështu turqit të vinin nën zgjedhën e tyre, nëpërmjet fitores në Varna, më shumë se gjysmën e Europës. Dhe ngaqë s’na paska bërë asgjë për pavarësinë e vet kombëtare, siç duan të thonë, Shqipëria u dashka sot të copëtohet nga armiqtë e saj!

Në fakt, etja për pavarësi nuk është se u shua me vdekjen e Skënderbeut në shpirtin shqiptar. Edhe pse shqiptari lidhi marrëveshje me turqit, edhe pse shteti osman e respektoi në njëfarë mase autonominë shqiptare, historia turke regjistron jo më pak se 54 kryengritje të mëdha shqiptare vetëm gjatë katër shekujve; dhe Shqipëria do ia kish dalë mbanë të hidhte poshtë me forcat e veta zgjedhën osmane sikur shtetet ballkanike të mos e kishin penguar në këtë drejtim.

Të bindur se nën regjimin teokratik të sundimit osman, dallimi midis tyre dhe kombeve të tjera kishte ardhur duke u zmadhuar, shqiptarët i imponuan atëherë sulltanit Kushtetutën më 1908. Kjo Kushtetutë, që ushqeu tërë ato shpresa në Europë dhe që vetë Europa e priti me aq simpati e zell është vepër e shqiptarëve; dhe kur xhonturqit deshën të shfrytëzonin këtë ngadhënjim për interesat e tyre dhe në kurriz të shqiptarëve, ishin pikërisht këta të fundit që ngritën krye, duke kërkuar decentralizimin; pikërisht nën presionin e tyre dhe të disa Fuqive të huaja, sulltani u detyrua më në fund të dorëzohej. Dhe atëherë, shtetet ballkanike, duke pasur frikë se mos u shpëtonte nga duart Shqipëria, të cilën e konsideronin prej vitesh të tëra si prenë e tyre, i shpallën luftë Turqisë. Kjo luftë në të vërtetë u përshëndet nga një pjesë e shtypit europian si lufta çlirimtare e popujve të krishterë të shtypur nga zgjedha turke; në të vërtetë, ajo nuk ishte veçse lufta e të krishterëve kundër kombit të mjerë shqiptar. Ja përse shqiptarët kundërshtuan të luftojnë përkrah shteteve ballkanike; më shumë rrezikonin të bëheshin pjesë e shteteve ballkanike se sa të vuanin nën sundimin osman.

Dhe mos pandehni Zotërinj, se shtetet kufitare kanë komplotuar më pak nga turqit kundër pavarësisë shqiptare, tek maskonin qëllimet e tyre me lloj-lloj mënyrash. Gjithmonë e kanë gjetur nga një shkak në çdo rast që u jepej për të shtënë në dorë Shqipërinë; kanë thënë dhe vazhdojnë të thonë se shqiptarët janë një popull mizor, të paaftë për qytetërim, të paaftë për t’u vetëqeverisur. A është e vërtetë se ata janë ashtu siç duan të flasin kundërshtarët e tij? Kemi të bëjmë këtu me thelbin e çështjes, mbi të cilin duam të këmbëngulim, pa dashur të shpërdorojmë kohën që keni në dispozicion; në fakt, vetë drejtësia e kërkon që, si dëgjuat akuzat e kundërshtarëve tanë, ju duhet të dëgjoni edhe zërin e popullit shqiptar. Do ishte ndoshta e kotë të rrinim e të flisnim për kritikën që u bëhet se shqiptarët se na qenkan barbarë, pikërisht të nesërmen e një lufte që tregoi, për vetë mënyrën se si u zhvillua, se barbaria e një populli as hyn fare në këtë mes, për vetë shkallën e qytetërimit dhe frymën e pavarësisë që e karakterizoi. Por prapë, ka rëndësi të theksojmë edhe një herë se shqiptarët janë larg së qeni të tillë.

Nëse rregullat mbi të cilat mbështetej gjer vitet e fundit jeta e tyre shoqërore, vazhdonin të frymëzoheshin disi nga zakonet e mesjetare, kjo ndodhte padyshim për shkak të kushteve të veçanta të regjimit osman karakterizuar nga arbitrariteti e dhuna. Në fakt, në Shqipëri, gjatë një periudhe të gjatë sundimi osman nuk pati as shkolla kombëtare, as gjykata, as forcë të armatosur organizuar nën shembullin e popujve të tjerë të Europës perëndimore. Fanatikë për pavarësinë dhe lirinë e tyre, shqiptarët nuk pranonin t’i nënshtroheshin arbitraritetit të administratës e të drejtësisë turke; nga ana e tij sulltani, i interesuar për të drejtat e tij si sovran, nuk e lejonte popullin të krijonte një pushtet legjislativ, ekzekutiv e politik që dilte jashtë autoritetit të tij. Nga ku nevoja për shqiptarët të mbërtheheshin fort pas zakoneve të tyre të lashta, të cilat u lejonin të ruanin të paprekura traditat e tyre dhe të mbroheshin ndaj orvatjeve për shkombëtarizim.

Është e vërtetë – dhe nuk mund ta mohojmë – se këto zakone paraqisnin, konkretisht nga pikëpamja morale, të meta të theksuara dhe se shpërdorime të papajtueshme me qytetërimin e vërtetë janë vënë re gjatë këtyre viteve të fundit.

Por kur mendojmë për dhunën e ushtruar nga pasionet njerëzore, si dhe për rrethanat e veçanta që ka kaluar vetë kombi shqiptar, jo vetëm që nuk duhen konsideruar shqiptarët si barbarë thjesht sepse janë kryer vrasje në vendin e tyre, por do duhej në të kundërt të habiteshim se si ka mundësi që një popull, i braktisur përgjatë shekujve, nuk ka dhënë shembuj më të shpeshtë dhune e mizorie. Ju e dini më mirë se unë se ç’mund të bëjë një popull kur gjatë një revolucioni rrëmben armët dhe kur pushteti është i pafuqishëm për ta përmbajtur. Statistikat kriminale regjistrojnë çdo vit në vendet e qytetëruara një numër të madh krimesh dhe në disa nga këto vende ky numër arrin gjer në tre për mijë të popullsisë së tyre të përgjithshme.

Atëherë, përderisa tërë ai gjak arrin të derdhet edhe ndër popuj të qytetëruar që kanë shkolla, gjykata, polici e xhandarmëri, a është e drejtë të akuzohen shqiptarët për barbari, kur gjer kohët e fundit nuk kanë pasur as shkolla, as gjykata, as xhandarmëri? Dhe prapë, Zotërinj, përqindja e vrasjeve nuk i kalon tek ne një për mijë. Ja pse kërkojmë drejtësinë tuaj, duke ju parë juve të paanshëm dhe në rolin tuaj të gjykatësit për një konflikt të një rëndësie shumë të madhe midis shqiptarëve dhe kundërshtarëve të tyre.

Këta na kritikojnë ne se qenkemi të paaftë ndaj qytetërimit dhe përparimit. Në këtë drejtim, s’më mbetet veç të parashtroj fakte, të bëj krahasime dhe të nxjerr konkluzione.

Malazezët, falë pozitës së tyre gjeografike dhe frymës luftarake që kanë, vazhdimisht e kanë ruajtur pavarësinë dhe lirinë; madje kanë pasur, gjatë këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit, dhe nën mbretërimin e Nikollës I-rë edhe një qeveri sipas modelit të shteteve të tjera. E pra, ndërsa populli malazez, në prag të luftërave ballkanike nuk kishte veçse një të vetme tipografi, madje qeveritare, nuk kishte asnjë shkollë private e të pavarur që të mbahej vetëm me shpenzimet e popullit, në Shqipëri, në po të njëjtën periudhë, dhe që prej kërkesës për Kushtetutën osmane, ne kishim 7 tipografi, mbi 26 gazeta e revista, një shkollë normale dhe një numër të madh shkollash fillore, të mirëmbajtura nga shoqëri private; u përgatitën tekste shkollore për shkollat e arsimit fillor, madje edhe të mesëm; në këtë mënyrë, sot në Shqipëri, arsimi bëhet tërësisht në gjuhën shqipe; nga ana tjetër, janë botuar vepra letrare aq shumë në numër e me aq vlerë, sa e kanë ngritur në shumë pak kohë ndjenjën kombëtare dhe i kanë dhënë një zhvillim aq të fuqishëm gjuhës, sa kjo u përshtat si gjuha zyrtare në të gjitha zonat e me sukses të plotë gjatë pushtimit austriak; dhe në të njëjtën periudhë janë mbajtur tre kongrese gjuhësie, etj.; dhe tërë kjo, natyrisht pa mbështetjen më të vogël nga ana e qeverisë osmane, armiqësore ndaj çdo lëvizjeje përparimi në Shqipëri.

Përse pra inteligjenca e popullit malazez, e cila që prej pesëdhjetë vjetësh nuk i ka sjellë asgjë prodhimit intelektual, u dashka të mbahet si superiore ndaj asaj të popullit shqiptar, i cili, në pak vite ka krijuar një gjuhë letrare dhe ka shndërruar shpirtin e kombit?! Populli shqiptar i ka dhënë njerëz të shquar Perandorisë Bizantine; diplomatët më të mirë dhe gjeneralët më të mëdhenj të Turqisë ishin shqiptarë; shqiptar khedivi [nënmbreti] i Egjiptit, shqiptar Francisco Crispi, burri i shtetit italian, shqiptar kardinal Albani dhe papa Klementi XI. Dhe Z. Venizellos pranon më në fund të na mësojë sot, në memorandumin e paraqitur për Konferencën e Paqes se drejtuesit e lartë të ushtrisë dhe flotës greke janë me origjinë shqiptare.

Dhe për t’iu bindur edhe më shumë se shqiptarët nuk janë racë më e ulët se popujt e tjerë të Ballkanit, a nuk ia vlen t’i referohemi më mirë dëshmisë së autorëve që janë marrë me vendin tonë?

Francezi Hecquart, në librin e tij Historia dhe përshkrimi i Shqipërisë së Epërme ka thënë se historia e shqiptarëve “jep prova të shkëlqyera energjie, zgjuarsie e veprimi”; se këta “kanë ruajtur traditat dhe zakonet kalorësiake ashtu siç shfaqen në këngët e tyre të kreshnikëve”; se “përherë i kanë dhënë individualitete të shkëlqyera Greqisë së lashtë, Turqisë dhe Greqisë moderne.” Lord Bajroni ka thënë për ta: “Në shkëmbinjtë e Sulit dhe në brigjet e Pargës gjendet gjurmët e një race siç krijohej dikur nga nënat dorike; gjenden ende familje që gjaku i Heraklidëve rrjedh në damarët e tyre”. Dhe  kini parasysh Zotërinj, se këto janë dëshmi të tilla që i bëjnë nder edhe një kombi të madh të qytetëruar.

*          *          *

Dhe, si ju paraqita Zotërinj, se cilët janë shqiptarët, më mbetet tani t’ju them se çfarë kërkojnë ata. Mund të përmblidhet e tëra me dy fjalë:

Pavarësinë politike dhe ekonomike të kombit.

Që shteti shqiptar të ketë kufijtë e tij të natyrshëm, gjeografikë e etnikë.

Nuk kërkojnë asgjë tjetër më shumë nga sa i ka premtuar botës Konferenca e Paqes dhe atë çka po u jep popujve në prag të saj.

Për sa i përket pavarësisë së kombit shqiptar s’kam ndonjë gjë të veçantë, për të mos thënë asgjë, duke qenë se kjo pavarësi është njohur dhe garantuar që në muajin dhjetor 1912 nga Fuqitë e Antantës; ato deklaruan solemnisht se i konsideronin traktatet ndërkombëtare jo copa letrash, por akte nëpërmjet të cilave garantohej nderi i tyre kombëtar: vetëm sepse nderi i saj vihej në lojë për të garantuar asnjanësinë e Belgjikës, Britania e madhe hyri në konfliktin e madh të vitit 1914. Pavarësia e Shqipërisë është pra për ne një e drejtë e arritur, e vendosur nën garancinë e Fuqive të mëdha; kështu që s’mbetet tjetër veç të përcaktohen kufijtë e natyrshëm të shtetit shqiptar, gjë që paraqet jo më pak rëndësi nga çështja e pavarësisë së saj.

Sundimi i huaj dhe politika e lëkundur e diplomacisë së vjetër kaq shumë e kanë ndryshuar fizionominë gjeografike e etnike të Shqipërisë, sa është e vështirë për një të huaj ta njohë me pamje të parë; nga ku nevoja për të përcaktuar elementët e domosdoshëm me anë të së cilëve mund të realizohet vendosja e kufijve të natyrshëm të Shqipërisë. Në bazë të parimit të vetëvendosjes, çdo popull që ka një karakter etnik homogjen, ashtu sikurse përcaktohet në mesazhin wilsonian ka, ose të paktën duhet të ketë të drejtën për të vendosur lirisht për fatet e veta politike e ekonomike dhe të krijojë shtet të lirë e të pavarur. Gjeografikisht, ky shtet duhet të shtrihet gjer aty ku vazhdon ky homogjenitet; dhe nëse do kishte në ndonjë pjesë të territorit të tij elementë të huaj kompaktë e në numër të konsiderueshëm, atëherë aty do t’ia vlente të vendosej me anë plebishiti në kushtet e një çiltërsie absolutisht të garantuar.

Si parashtruam këtë, është e logjikshme që shteti shqiptar të shtrihet gjeografikisht deri aty ku kombi shqiptar mbetet homogjen shekuj pas shekujsh, duke qenë se e drejta e vetëvendosjes nuk i jepet një kategorie të caktuar individësh apo grupesh, por masës tërësore që përbën kombin. Rrjedhimisht, çdo zvogëlim territorial i Shqipërisë duhet konsideruar si arbitrar dhe nga ky çast i padrejtë.

Së dyti, për të përcaktuar shtrirjen reale të kombit shqiptar, ne duhet të marrim për bazë gjuhën, që është një element i sigurt vlerësimi dhe që nuk mund të lihet kurrsesi mënjanë.

Populli shqiptar flet një gjuhë që e ka krejt të vetën dhe që, sipas kërkimeve më të fundit gjuhësore – duke përjashtuar këtu disa ndikime të pashmangshme, dhe depërtim elementesh të rrallë të huaj – nuk mund të ketë përafri tjetër me idiomat kelte, latine, gjermanike, sllave e helenike veçse në kuadrin e origjinës së përbashkët ariane apo indo-europiane. Për rrjedhojë, të gjithë ata që flasin këtë gjuhë kanë një kombësi të ndryshme nga ajo e popujve të tjerë europianë. Nuk mund të mendohet në fakt që një popull tjetër që jeton në Europë t’i ketë imponuar kombit shqiptar një gjuhë që të mos ishte e veta dhe që të mos flitej nga popuj të tjerë, një gjuhë pra të vdekur. Po ashtu, nuk mund të pranohet që kombi shqiptar t’i ketë imponuar gjuhën e vet elementëve të huaj. Gjuha u imponohet të tjerëve me anë të forcës apo nëpërmjet qytetërimit dhe kulturës. Mirëpo, si nga njëra ashtu dhe nga tjetra pikëpamje e çështjes, kombi shqiptar gjithnjë ka qenë në gjendje pakice në krahasim me popujt fqinjë nga dita kur pati fatkeqësinë të gjendet në kontakt me ta. E si mund të thuhet atëherë se ata që flasin shqip nuk qenkan të kombësisë shqiptare, dhe nga ky çast, shteti shqiptar nuk u dashka shtrirë gjeografikisht gjer aty ku shtrihet gjuha shqipe?

Si parashtruan këto parime dhe këto elemente, le të shqyrtojmë cilët duhet të jenë konkretisht kufijtë?

Për të pasur sa më shumë paanësi në një çështje që kundërshtarët tanë përpiqen ta shtrembërojnë me aq shumë dashaligësi, po i referohemi edhe një herë autorit të shquar përmendur më lart, Z. René Pinon, i cili ka vizituar Shqipërinë për të vështruar de visu  thelbin e çështjes.

Në artikullin që përmendëm botuar në revistën Revue des Deux Mondes, ai thotë: “Nga fushat e Vardarit gjer në Adriatik, nga Thesalia gjer në Mal të Zi, shqiptari është zot në bazë të së drejtës si zotërues i parë i këtij trualli dhe në bazë të së drejtës të më së fortit”. Rrjedhimisht, tërë fusha e Kosovës, që i është shkëputur padrejtësisht Shqipërisë nga Konferenca e Londrës dhe që i është dhënë Serbisë, si dhe krejt Epiri që duan t’ia japin në tërësi Greqisë janë të banuara nga shqiptarë dhe duhet të jenë pjesë e shtetit shqiptar bazuar në drejtësi.

As edhe një pikëpyetje nuk mund t’i vihet pohimeve të bëra nga Z. Pinon, kurrfarë ekzagjerimi nuk ka në to. Kjo vërtetohet në mënyrë të padiskutueshme nga vetë statistikat e bëra që më 1909, ku përcaktohet përqindja e kombësive të ndryshme që jetojnë në Shqipëri. Këto statistika zyrtare të bëra si nga ana e Turqisë, ashtu dhe nga ana e Austro-Hungarisë dhe e Bullgarisë tregojnë se në rajonet shqiptare që i janë dhënë Serbisë e Greqisë nga Konferenca e Londrës, të paktën 8% për qind [gabim i rëndë shtypi në origjinalin frëngjisht: 80%] e banorëve janë krejtësisht shqiptarë.

Dhe për të vërtetuar se sa i arsyeshëm është përcaktimi i bërë nga Z. Pinon i kufijve të Shqipërisë, e shohim me vend të përmendim atë çka i shkruante lordi Fritz Maurice, anëtar i Komisionit të Rumelisë orientale Foreing Office-it dhe që është botuar në Livre Bleu më 1880. “Kombi shqiptar do duhej shtrirë në fund të fundit përtej kufijve serbë e malazezë; dhe krahina e Kosovës, duke filluar nga Mitrovica, është tërësisht shqiptare me një përqindje fare të lehtë serbe. Statistikat bullgare e greke mbi të cilat qeveritë e Sofjes e të Athinës mbështesin pretendimet e tyre mbi Manastirin, Ohrin, Korçën janë të gabuara dhe me dashje të shtrembëruara: statistikat greke janë hartuar në mënyrën më të paturpshme”.

Gjithmonë sipas mendimit të diplomatit të shquar anglez, Shqipëria do duhej shtrirë afërsisht nga Vardari në Adriatik dhe nga Thesalia në Mal të Zi, dhe Konferenca e Paqes do të bënte një krim të vërtetë nëse, mbështetur mbi statistika absolutisht të gabuara, nuk do të urdhëronte kthimin Shqipërisë të territoreve shqiptare që u janë dhënë padrejtësisht nga Kongresi i Berlinit dhe Konferenca e Londrës serbëve dhe grekëve.

Parashtruam se shqiptari, për arsye që kanë të bëjnë me historinë, gjeografinë dhe entologjinë, zotëron tërë cilësitë materiale e morale të duhura për të formuar një popull të pavarur. Nga ana tjetër, territori i tij është mjaft pjellor, nëntoka mjaft e pasur, lumenj të shumtë me prurje të bollshme, duke pasur kështu të gjitha burimet e nevojshme për të përballuar detyrimet e një shteti të qytetëruar. Nga tërë trojet ballkanike, Shqipëria favorizohet në mënyrë të veçantë nga pikëpamja e klimës së butë. Është vendi i bereqetit, i vreshtave, i ullirit, i portokallit, i limonit që hasen në zonat e Qendrës dhe të Jugut. Misri kultivohet në mënyrë të veçantë në fushat e Shkodrës, të Myzeqesë e të Vlorës. Mënyrat e kultivimit të tokës janë ende primitive, por kjo është një e keqe kalimtare që rregullohet shpejt me përdorimin e metodave intensive. Po kështu edhe për pasuritë pyjore ende të pashfrytëzuara për shkak të mungesës së rrugëve. Për të njëjtën arsye, ka qenë e pamundur deri më sot të shfrytëzohej nëntoka, që përmban minerale të ndryshme, si dhe një sasi të madhe qymyri.

Veç rrugëve në gjendje të mirë që mungojnë në Shqipëri, edhe nga ana e bregdetit ka mjaft për të bërë. Portet ende nuk ekzistojnë, por mjaft të bëhen disa rregullime për të bërë në Vlorë, Durrës e Shën Gjin limane të shkëlqyer.

Është e qartë se  ditën kur hekurudhat do të kenë depërtuar në luginat e Drinit, Shkumbinit, Devollit e Vjosës, që do të lidhin Perëndimin me rajonet e Lindjes, Shqipëria do të bëhet qendra tregtare e ekonomike më e lulëzuar e gadishullit ballkanik.

Ja, Zotërinj, gjithë sa doja t’u thosha nga zemra lidhur me shqiptarët dhe aspiratat e tyre kombëtare. Duke ju falënderuar me gjithë zemër për vëmendjen dashamirëse që më kushtuat këtë mbrëmje, po e përfundoj këtë fjalë duke shprehur shpresën se të drejtat tona të shenjta do merren në konsideratë nga ana juaj, dhe se Providenca, nga e cila varet fati i popujve, nuk do të na braktisë në këtë çast që është vendimtar për kombin tonë. (Duartrokitje të forta).

ImZot BUMÇI

Peshkop katolik i Lezhës.