Kulturë » Berisha
Sejdi Berisha: Këtu, vetëm varret frymojnë shqip!
E hene, 11.11.2019, 09:37 PM
Rishkrim refleksiv
Në vend të përkujtimit për krijuesin dhe
studiuesin, Hasan Gjonbalaj(1935-2012)
Sejdi BERISHA:
KËTU, VETËM VARRET FRYMOJNË SHQIP...!
Me dëshirën e zjarrtë u nisa
për në Lezhë, ku organizohej një manifestim letrar dhe kulturor në kuadër të
shënimit të 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë. Gjatë rrugës, gjithçka më
grumbullohej në mendje, por, tash sikur çdo gjë ishte e mbështjellë me gëzim e
hare. Me kohë arritëm në Lezhë, unë me disa nga krijuesit nga Gjakova dhe
Bajram Curri, sepse, tani na ka mundësuar Rruga e Kombit! Në këtë qytet,
zbresim afër shtatores të At Gjergj Fishtës, e që ai shesh rrethohej nga gjurmë
historike: Varri i Skënderbeut, busti i këtij heroi kombëtar, Biblioteka dhe
Pallati i Kulturës. Ndërsa, lartë, sikur bënte roje Kalaja e Lezhës.
Miqtë nga ky qytet na presin me
përqafime, dhe nuk vonojmë e nisemi për tek Mrizi i Zanave, për në Fishtë, ku
do të mbahet edhe manifestimi, për të cilin do të shkruaj njëherë tjetër.
Sikur ta dinte se ndodhem në Lezhë,
me siguri se vdekjes do t’i thoshte: prit, mos më ngut edhe pak, sepse, sivjet
në Lezhë i kam edhe dy-tri llafe për t’i thënë...
...Dhe, pas manifestimit, të
mbushur plotë oksigjen jete të kësaj ane, kthehemi për në Kosovë; për në Pejë e
në Gjakovë, por edhe kolegët tjerë për në Bajram Curri. Posa iu afruam qytetit
të Prizrenit, qytetit të Lidhjes për bashkimin kombëtar, telefoni më jap
“shenjë” se më kishte arritur një mesazh. E hapi atë me kureshtje, e lexoj edhe
mesazhin. Djali më shkruante: babi, ngushëllime... ka vdekur Hasan I.
Gjonbalaj. U stepa dhe thjeshtë nuk besova dhe as nuk desha të besoj. Menjëherë
më ka brofur mendja dhe më iku tek Krahina e Plavës dhe e Gucisë, të cilin vend
aq shumë e deshi, për të cilin vend aq shumë bëri shkrime, aq shumë vepra
shkroi, duke folur me krenari edhe për Vuthajt, për vendlindjen e vetë.
Tani, rruga më bëhet njëqind
vjet, apo edhe sikur makina vendnumëronte. Sërish meditoj në atë rrugëtim të
orëve të mbrëmjes, e në atë terr të dyfishtë për mua, më rridhnin lotët për
mikun dhe krijuesin, i cili gjithnjë ka qenë i afërt, i ngrohtë dhe plotë
energji përherë për të thënë e për të shkruar diçka me rëndësi e me peshë për
atdheun e kombin.
Por, nuk pajtohem se ka ikur,
Hasan Gjoni! Dhe, athua mund të jetë kjo koincidencë: unë në Lezhë e Hasan I.
Gjobalaj të ikën në mënyrë aq “tinëzare”?!... Sikur ta kishte ditur se kisha
udhëtuar dhe ndodhem në Lezhë, me siguri se vdekjes do t’i thoshte: prit, mos
më ngut edhe pak, sepse, sivjet në Lezhë i kam edhe dy-tri llafe për t’i thënë,
por edhe në Tiranë e në Shkodër...
Por, e tërë kjo është një imagjinim imi i ngarkuar me peshën e
pikëllimit. Tani, ky njeri më kujtohet bashkë me veprat e tij, me çantën me
shënime e libra, pesha e të cilave, pos tjerash, i sjellke telashe edhe me
astmën, me frymëmarrjen! Takimet tona të shpeshta, të cilat nganjëherë
begatoheshin edhe me gazin dhe humorin, na sillnin ide e vullnet për shkrime të
reja për historinë, për rrënjët, për trungun dhe kurorën e kombit, por
gjithnjë, shpeshherë pa e harruar Plavën, Gucinë dhe Vuthajt.
Është bukur vështirë ta
shprushësh jetën por edhe krijimtarinë e Hasan I. Gjonbalajt. Sepse, ato kanë
një mesazh të veçantë, një porosi si amanet për trojet shqiptare. Me këtë etje,
ai gjithmonë ishte i ngarkuar, sa që as shpirtin asnjëherë nuk e kishte të
qetë. Ishte i etur... Për këtë arsye, veprat e tij: “Kelmendi-gjenealogjia e
familjes Nikçi”, “Lufta e Nokshiqit-epope kundër copëtimit të trojeve
shqiptare”, “Ali Pashë Gucia”, “Këngët historike në krahinën e Plavës dhe
Gucisë”, “Plava Gucia-dy qendra një malësi”, “Zhanica, Pepajt dhe Nokshiqi” si
dhe shumë vepra të tjera me karakter studiues dhe me poezi, janë pasqyra
krijuese e këtij shkrimtari, hulumtuesi dhe studiuesi.
Peja, e cila në ato çaste më
dukej se i kishte drejtuar të gjitha shikimet kah unë, për të më thënë se sot
këtij qyteti dhe jo vetëm kësaj qendre të Rrafshit të Dukagjinit, i iku një
njeri që la vepra e histori. Apo, për të më ngushëlluar për mikun, që tani
fryma e kishte tradhtuar, e cila shumë e shumë vite e kishte munduar për ta ushqyer
shpirtin lirshëm me oksigjen atdheu.
Arrita vonë, shumë vonë, dhe këmbët nuk më provonin ta drejtoj makinën
për në lagjen “Dardania”, në shtëpinë e familjes Gjonbalaj, ku aty edhe pak orë
do të qëndronte, dhe, herët në mëngjes, trupi i tij do të nisej për në
vendlindjen e vetë, për ta gjetur aty prehjen përgjithmonë. Aty,... në lëndinën
e varrezave në Vuthaj.
Amaneti: pushimi në tokën ku lindet
njeriu është sikur kur flenë qetë e me ëndrra të bukura në kopshtin plotë
lule...
Një ikje e tillë është thjeshtë
e papranueshme, por amaneti i tij me plotë gojë ishte: pushimi në tokën ku jam
lindur është sikur kur njeriu flenë qetë... Deri në mëngjes flas dhe zihem me
Hasanin, ashtu siç shpeshherë vepronim për t’i gjetur dhe krijuar gjërat e mira
dhe fondamentale. Tani, me taksi arrita në lagjen “Dardania”, ku edhe ishte
parkuar autobusi i cili ishte dedikuar për miqtë dhe dashamirët, që do të
merrnin pjesë në përcjelljen për në shtëpinë e fundit të krijuesit.
Nuk bëra ballë të shkoj në shtëpinë e tij dhe të përshëndetëm me te,
tanimë në mënyrë krejtësisht tjetër! Jo, nuk shkova. Sepse, dëshiroja ta ruaj
kujtimin me shikimin dhe vitalitetin e këtij njeriu, i cili për asnjë moment
nuk i harroi, por i madhështoi virtytet, doket dhe zakonet dhe karakterin e malësorit.
Ishte moment i rëndë e i dhembshëm kur autobusi u nis. Përplot njerëz në
autobus i cili ishte komod, por assesi, të paktën unë, nuk isha rehat.
Tani kaluam kufirin në mes Kosovës dhe Malit të Zi, dhe gradualisht i
afrohemi cakut. Një mik imi poet, më pyet se a ishim gati për të arritur, por
nuk dija saktësisht t’i tregoja, sepse, më kishte shkëputur nga mendimet, edhe
pse kësaj rruge, përpara ndoshta kisha kaluar qindra herë, e veçmas kur kam
bërë shkrime për Krahinën e Plavës dhe Gucisë. Në të arritur rrëzë Plavës, tani
sikur toka, ajri, malet dhe majat e thepisura kishin aromë të shqipeve,
frymonin shqip. Por, sa më shumë që i afroheshim Gucisë dhe Vuthajve, ankthi sa
vinte e më shtohej. Autobusi qante rrugën e asfaltuar por të ngushtë. Dhe, tani
kur arritëm në Vuthaj, u drejtuam për në varreza, të cilat ishin në një kodër
të vogël, nga ku mund t’i shikosh të gjitha bukuritë dhe madhështitë e këtij
fshati me histori të lashtë por tash të shurdhër, ngase këtu, pak vuthjanë kanë
ngelur për të jetuar. Kurse, shtëpitë e reja, shumica syresh ishin me perde të
lëshuara, të cilat brenda fshihnin vetminë, dhembjen dhe kallëzimet historike
për këtë tokë e për malësorët e saj, shumë prej të cilëve kanë marrë rrugët e
kurbetit, e shumë prej tyre kanë zënë vend e kanë krijuar jetë edhe në Kosovë.
Ndërkaq, ato shtëpitë e vjetra,
të cilat Hasan I. Gjonbalaj i ka përjetësuar në veprat e tij, tanimë janë vetëm
gjurmë kohe që i ngjajnë relikteve. Kanë pamje të librave të shumta, që kanë
ngelur të pashkruara e disa edhe të palexuara. Dritaret, qepenat e të cilave pa
mëshirë i rrahë era dhe koha, kurse, muret e shembura, shprehin qëndresën, por
edhe lodhjen si qortim...!
Për të arritur trupi i pajetë i krijuesit deri tek shtëpia e përjetshme
e tij, autobusi duhej të kalonte edhe një copë rrugë, të cilën, në shumë vende
e kishte përlarë uji i lumit Gërlica, e besa edhe shumë livadhe e tokë pune.
Thash: nuk është kjo pasqyrë e pakujdesisë së banorëve të këtushëm, por sot, ky
ujë kaq i pastër është i zemëruar, sepse, një njeri që u lind në këtë tokë,
sërish asaj po i kthehet përgjithmonë, por po kthehet në një formë tjerë. Po
kthehet krijuesi dhe studiuesi i vlerave të kësaj ane, Hasan Gjoni, i cili, për
ta kënaqur shpirtin me madhështinë e kësaj ane, por edhe për të bërë shkrime
edhe më thelbësore, kishte ndërtuar një shtëpizë, ku verës i kalonte “pushimet”
duke krijuar e duke thurë edhe vargje poetike. Kjo shtëpi është në vendin ku
njeriun e provokojnë edhe Krojet e Ali Pashës!... Aty, Hasanit i dukej se
brumoste më mirë, më fuqishëm dhe më ngrohtë shkrimet e tija, në të cilat, siç
dihet dhe e kemi thënë, i ka kthyer në përjetësi rrjedhat historike, doket dhe
zakonet, trimërinë dhe burrërinë, atdhetarizmin, mikpritjen dhe shpirtin e madh
të njeriut të kësaj ane, të malësorit, që sot e kësaj dite të gjitha këto i
ruan dhe i kultivon me fanatizëm.
Edhe sot, kombi dhe atdheu është i
copëtuar, që dhembshëm reflekton dhe qorton...!
Ecim deri tek varrezat, duke
ndërruar hapat tunxh. Sot, këto varre padyshim se ishin plotë dhembje, por
dukeshin edhe krenare, sepse, këtu tani do të prehet përgjithmonë biri i kësaj
ane, dikur fëmijë i urtë, dikur djalë i ndrydhur dëshirash por i sertë dhe me
ndjenja, dhe më vonë, njeri që prej viti në vit puthitej me rrugëtimin e
kombit, me fatin e tij, me çelikosjen në frymën dhe madhështinë e atdheut, të
cilat gjëra e provokuan dhe e “detyruan” që shkrimi, vargu, krijimet nga fusha
e studimeve dhe e kërkimeve të të gjitha gjërave që e kanë bezdisur kombin,
atdheun, i cili, siç thoshte ai, është i copëtuar, dhe si i tillë reflekton
dhembshëm dhe ftohtë, por edhe qorton.
Tani, para se t’u afrohemi varrezave, ishte radhitur familja Gjonbalaj
dhe malësorët, që dora dorës përshëndeteshin me ne për të na falënderuar për
pjesëmarrje në varrim, për mua të jashtëzakonshëm! Të jashtëzakonshëm, sepse,
krijuesi nuk vdes, por shndërrohet në dritë e në fanar. Djemtë e Hasan Isufit,
(kështu kishte dëshirë për ta thirr atë), Rifati dhe Malësori, më shtrëngojnë
fortë e fortë, dhe lotët e tyre ishin ndjenje e shprehje e respektit ndaj meje
e ndaj babait të tyre, të cilit më kurrë nuk do ta kanë rastin që t’ia dëgjojnë
zërin dhe as ta përkëdhelin e përqafojnë si përpara. Janë këta dy intelektualë,
sjellja e të cilëve më bën krenar, dhe them: lum Hasani për pasardhësit e vetë.
Po ashtu them: i lumi unë që i kam këta djem të mikut tim dhe të krijuesit, i
lumi kombi dhe atdheu që i ka!...
Tani, po afrohej koha kur trupi
i krijuesit, trupi i pajetë i Hasan I. Gjonbalajt, i mbështjellë dhe i stolisur
me flamurin kombëtar do të puthitet dhe ngjitet fortë e fortë me tokën e dheun
e vendlindjes, bash ashtu si gjithmonë e kishte këtë shkrumb e këtë dëshirë.
Mbi varrin e tij, vërshuan buqeta e kurora lulesh. Në vazhdim fliten edhe disa
fjalë, që padyshim se janë pak për t’i dhënë lamtumirën mikut. Unë ia thashë
vetëm këto fjalë: “I dashur Hasan, tërë jetën luftove për zbulimin dhe për
forcimin e trungut të kombit në Krahinën e Plavës dhe të Gucisë. Dhe tash, ike
duke e afirmuar kurorën e këtij trungu. Të qoftë i lehtë dheu i kësaj toke! Nuk
dita se ç’t’i them gjë tjetër?!...
Pas pak, kthehemi prapa. Dhe,
çfarë ndjenje më kaploi. Ia kthyem shpinën varrit të krijuesit,... ai ngeli
vetëm... Kjo është e padrejtë! Por, sërish them: nuk ka më madhështi dhe
kënaqësi më të madhe se sa kur t’i merr nën mbrojte dhe t’i ngrohë eshtrat dheu
yt, i tokës sate. Sa ngrohtë është,... sa kuptim të madh ka. Besoni!
Kthehemi në rrugën e njëjtë
gjarpërore deri në Pejë. Nga lartësitë e thepave të bjeshkës së Zhlepit, duke
zbritur drejtë Radacit, shoh nën drita Pejën e Haxhi Zekës, e cila është
histori e tregim në vete. Më bëhet se diku kah mesi i qytetit, një dritë është
shndërruar në akull, në vetmi, në heshtje, aty pranë shtëpisë së Hasan I.
Gjobalajt, në të cilën edhe tutje gjithmonë do të zhurmojë historia, në të
cilën do të ketë mendje, njerëzi, por edhe frymë dhe atmosferë malësie e të
njeriut të Plavës, Gucisë dhe të Vuthajve. Tërë këtë e dëshmon edhe Malësori, i
biri i Hasanit, që pagëzimi i tij nuk është i rastësishëm por është simbol dhe
zjarr shpirti i krijuesit, e që tash, Malësori, edhe pse i ri, ka hapëruar kah
majat e mendjes, të mirësisë, të punës dhe sukseseve për kombin e atdheun. Këtë
e dëshmonte lumi i njerëzve që merrnin pjesë në ngushëllime e që vinin nga çdo
cep i Kosovës dhe i Malësisë.
Ndërkaq, Rifati, djali më i madh, profesor i gjuhës dhe i letërsisë,
edukon dhe i bën të vetvetes gjenerata e gjenerata në gjimnazin e Pejës.
Kështu afrohet edhe fundi i
ditës së tretë të ngushëllimeve për ta nderuar jetën dhe veprën por edhe për ta
ruajtur kujtimin për Hasan I. Gjonbalajn, për Hasan Isufin, të cilat e
begatojnë jetën e njerëzishme të familjes së tij. Në këtë vazhdë, sërish më
rrjedh mendimi për tërë krijimtarinë e këtij njeriu, që, për ta komentuar atë,
patjetër se do të nxitën dhe provokohen lëruesit e shkencës dhe të historisë,
për të bërë vepra të reja dhe akoma edhe më me peshë për rrugëtimin e njeriut
tonë, i cili ende ka nevojë të begatohet me njohuri duke kulmuar historia dhe
shkenca me vepra të reja... Them kështu, sepse, Hasani, në çdo takim, në çdo
manifestim letrar, kulturor e shkencor, nuk harronte për ta theksuar Nokshiqin
dhe disa vendbanime të tjera në Krahinën e Plavës dhe të Gucisë, ku siç thoshte
ai: tani, këtu vetëm varret frymojnë shqip...!
Sa mesazh e metaforë që tronditin
e të detyrojnë për ta ngritur zërin për shumëçka, që, siç e kam shprehi
gjithnjë për të thënë, janë qortim të cilin duhet përfillë e jo vetëm për ta
dëgjuar e vetëm sa për ta thënë diku tjetër. Dhe pra, pse është kështu: këtu,
tash vetëm varret frymojnë shqip?!!...
* *
*
... Iku miku dhe krijuesi, i
cili pa dëshirën time ma detyroi këtë shkrim, të cilin ma rëndoi edhe më shumë
biseda me A. G., pjesëtar i luftës në Kosovë, por edhe poet, që me vargje di
për të përvetësuar e për ta therë edhe zemrën me dhembjen edhe shpirtin për
njeriun. Ky më flet për Hasanin, dhe mes tjerash më thotë: ... Kur mora lajmin
për vdekjen e tij, nuk dita se çfarë të bëja... Nxora telefonin dhe e thirra,
siç shpesh bëja kështu... Matanë telefonit nuk kishte zë njeriu. M’u mbushen
sytë me lot e zemra si të donte të më dilte nga kraharori, e pastaj më dolën
fjalët: Të thirra në telefon, por ti nuk m’u përgjigje... Po, pse ishte
kështu?! E di se përgjigjen nuk do ta marrë kurrë...
Tash, kah t’ia mbaj, o Hasan Isufi. Nuk di gjë tjetër, përveç se të të
them lamtumirë, kurse kujtimin për ty e kam në zemër e në shpirt. Prehu aty ku
gjithnjë kishe dëshirë,... mik, krijues dhe burrë i malësisë, i Vuthajve, ku
tani përgjithmonë je pjesë e tij. Kaq. Lamtumirë...!