Gëzim Llojdia: Saranda e 1913 dhe Isadora Duncan

Saranda e 1913 dhe Isadora Duncan

Nga Gëzim Llojdia

Një artikull nga seria e atyre, që Dr  Olimpia Gargano studiuese italiane  ka shkruar për Shqipërinë  është edhe ai, që i përket Sarandës të  vitit  1913 për ardhjen e  Isadora Duncan në Shqipërinë tragjike. Viti më tragjik kur  kufijtë e këtij trualli të lashtë  i preu kirurgjia e pamëshirshme  në favor të fqinjëve. Pikërisht në këto muaj të trazuar,  që gjendej krejt Ballkani dhe bota nën ethet  e luftës së parë,  një i balerine amerikane    me emer në fushën koreografike amerikane vjen në Evropën  e luftës. Në pranverën e vitit 1913, Isadora Duncan kaloi gjashtë muaj në Shqipëri, shkruan O.Gargano.

Kjo ishte një kohë e tmerrshme për të dy palët : edhe shteti i ri shqiptar, shqyer nga vende fqinje të Ballkanit, si për balerinen e njohur amerikane, e cila disa javë më parë, në Paris, kishte humbur dy fëmijët e saj. Ishte vëllai i saj Raymond i cili, për të shkundur atë nga dëshpërimi në të cilën ajo  ishte zhytur, ai e ftoi atë për t'u bashkuar në Sarandë, ku ai dhe gruaja e tij Penelope kishte  ndihmuar  popullsinë shqiptare te rraskapitur nga lufta. Për përvojen  e saj shqiptare, Isadora Duncan ka dhënë dëshmi në,Autobiografia, botuar në vitin 1927 (tani në dispozicion në edicionin italian ribotuar së fundmi: Jeta ime, Roma, Audino, 2010).E  lindur në vitin 1877 në San Francisko nga i ati irlandeze dhe nëna skoceze, Isadora ishte rritur në mes të artit, muzikës dhe letërsisë. Ajo  nëna e saj e mbështesnin familjen duke dhënë mësime në piano, pas babait  bankier Charles Duncan.Së shpejti ata të gjithë u zhvendos në Evropë,  shkruan O.Gargano,ku Isadora, Elizabeth, dhe vëllezërit Augustin dhe Raymond kaluan  ditët e tyre në sallat më të rëndësishme  dhe muzeume, duke kopjuar forma e vazo qeramike të Greqisë klasike.Me  temperamentin e  saj të pasionuar, ajo arriti të  kushtojë një jetë të trazuar per dashurinë e saj. Në vitin 1906, nga marrëdhëniet e saj me aktorin dhe regjisorin Ed Ëard Gordon Craig ka lindur e para vajza, Deirdre. Katër vjet më vonë, me anë të shokut, Singer, birit  teprodhuesit te makinave qepëse Singer, Isaac udhëtuan  në Sarandë, Isadora Duncan ishte në kulmin e famshëm. Portreti i saj ishte gdhendur në lehtësim të ulët në hyrje të teatrit Champs Elysees.Ajo kishte revolucionarizuar botën e valleve  me stilin e saj unik, shumë personale, bazuar në pasionin  për mitologjin.E veshur  me një tunikë të thjeshtë, kërcimi zbathur me lëvizje ekspresive që valorizojnë emocionet, duke thyer rregullat e kërcimit modern, ajo ishte e ashpër dhe  e panatyrshme. O.Gargano më tej shkruan:18 prill, 1913 Deirdre dhe Patrick ishin në  shtëpi së bashku me grua ,ate kohe Isadora kaloi një gjysmë dite në Paris . Shoferi i cili i shoqëronte  ato u hoq nga makina, duke harruar për të vepruar frenat e  dorës. Makina filloi të rrëshqas në rrugën, që i  shtyu  ne fund te Seines,dy fëmijë dhe gruan, e mbërthyer brenda, u mbytën.

Isadora pas kësaj tragjedie ishte gati për të shkuar  në çmendinë. Vëllai i  saj Raymond, i cili ishte tashmë në Shqipëri dhe gruaja e tij, e ftoi atë të bashkohen me ta në Sarandë, duke i thënë asaj se ka pasur punë dhe fëmijët, kanë nevojë për ndihmën e saj . Raymond ishte një intelektual i gjithanshëm: artist, poet, balerin, filozof, besonte në një sistem ekonomik, që synon përmbushjen personale të punëtorëve, në vend  për prodhimin ose fitim. Ai jetoi pranë  qytetit te Athinës me gruan e tij greke Penelope, dhe djali i tij, në një vilë prej të cilave ai kishte projektuar personalisht mobilje, vazo dhe tapiceri, frymëzuar nga arti klasik. Në  daten 28, 1912 pas më shumë se 400 vjet të sundimit osman, Shqipëria kishte deklaruar"Pavarësinë. Vetëm një muaj  me pare lufte kishte shpërthyer në mes të Ligës Ballkanike (Greqi, Mali i Zi, Serbia dhe Bullgaria) dhe Perandorisë Osmane. Pas fitores së Ligës, Shqipëri ishte pushtuar nga fqinjët e saj, serbëve dhe malazezëve në veri dhe në jug të Greqisë, te  cilet nuk donin për të njohur pavarësinë e saj, shkruan studiuesja italiane ,O.Gargano. Popullsia ishte në nivelin më të ulët të saj; gra, fëmijë dhe të moshuar,ata kishin nevojë për ushqim dhe ndihma të tjera. Raymond Duncan u zhvendos në Sarandë me familjen e tij, për të shkuar në ndihmë të tyre, dhe ajo ishte atje .A kishte shkruar ndonjëherë më parë në këtë vend Isadora Duncan? Studiuesja italiane thotë:Nuk  ishte hera e parë, që Isadora ishte në Shqipëri. Vite më parë, filloi nga Brindisi për një udhëtim në Greqi, së bashku me vëllain esaj.

Ajo  kishte ndaluar në Prevezë. Këtu është se si e tregoi atë në biografinë e saj: "Ne blem , një djathë dhie, rezervat e bollshme me ullinj të zi dhe peshk të thatë sepse në barkë ka pasur një vend me hije, për të mbajtur ushqimin.Unë kurrë nuk do të harroj erën e djathit  dhe peshkut  të ekspozuar gjithë ditën në diell , veçanërisht pasi shumë pak anije me vela  kishte ushqime të tilla.Shpejt fllad ra dhe ne u detyruam për të marrë lopatat.Në perceptimin e Shqipërisë të  përshkruar nga Isadora Duncan shfaqen gjurmë të leximeve të saj të preferuara. Në veçanti të  Bajronit.Miti i poetit anglez, i cili vdiq në vitin 1824.Ai kishte shënuar fuqishëm ndjeshmërinë e saj  letrare,thotë O.Gargano. Dhe ishte pikërisht që nga Preveza, në 12 nëntor 1809, kur Bajroni shkruan për nënën e tij një letër në të cilën ai e përshkroi me entuziazëm i veshur me kostum kombëtare shqiptare, të cilën ai e kishte veshur në raste të ndryshme: "më e bukura në botë, e përbërë nga një fustanellë e gjatë  e  bardhë, një mantel qëndisur me fije ari, korse dhe jelek kadife tehe në ari, dhe armë  me kornizë argjendi. "Dhe ai gjithashtu ka thënë se ka blerë" kostumet madhështore shqiptarëve, i vetmi artikull i shtrenjtë në këtë vend. Ata kanë një çmim prej 50 guineas, dhe janë aq të pasur në ari ,që  në England do të kushtojnë 200 ". Në këngën e dytë të ti,j që është poema Çajld Haroldit, poemë që përmban një udhëtar të ri dhe të shqetësuar që udhëton brigjet e Mesdheut në kërkim të vetvetes, Bajroni i kishte kushtuar Shqipërisë faqet prekëse me admirim dhe romantike e nostalgji. Me tej studiuesja italiane thotë :Në maj te 1913, Isadora Duncan u largua më pas, për një kohë nga Saranda. Historia e udhëtimit të saj  u tha nga Luan Rama në :"Santa Quaranta" nje roman gersheti i  prere i Isadora Dunkanit. Roman Historik (Tiranë, Argeta, 2005), e cila së shpejti do të publikohet në Francë. I lindur në Tiranë, Luan Rama jetoi për disa kohë në Paris, ku  punoi si shkrimtar, gazetar dhe përkthyes. Ishte Ambasadori i Shqipërisë në Francë, dhe është anëtar i Haut Conseil de la Frankofonisë. Në romanin e tij, Rama fillon nga e dhëna autobiografik ofruar nga Duncan në jetën e saj , dhe shtrihet aduke futur atë në kontekstin historik dhe kulturor të kohës, duke i dhënë theks të veçantë për mënyrën se si ajo kishte qenë deri në atë pikë .Ajo  ka përfaqësuar Shqipërinë në tregime të udhëtarëve të huaj. Për shembull, në përshkrimin që kishte bërë Pouqueville,për  rrethinat e Sarandës ishin "të varfër dhe të kultivuar keq, si shumica e kësaj pjese të Shqipërisë që mbikëqyr detin."