Universi që quhet Kadare

Ismail Kadare

Intervista e shkrimtarit dhe kritikut të njohur francez Éric Faye me Ismail Kadarenë, është unikale në llojin e vet, ngaqë është kryer në tri kohë, krejtësisht të ndryshme. Pjesa e parë e saj është regjistruar në Tiranë, në prill të vitit 1990, kur Shqipëria ishte ende një diktaturë komuniste. Pjesa e dytë e bisedës është zhvilluar në Paris, në mesin e dytë të tetorit të po atij viti kur Kadare, ndonëse kishte vendosur të linte Shqipërinë, ende nuk e kishte shpallur vendimin e tij dhe Eric Faye nuk kishte asnjë dijeni për këtë. Pjesa e fundit përfshin bisedën e bërë disa muaj më pas, kur gjithçka ka qenë bërë e njohur. Ajo që bie në sy në të tria bisedat është koherenca e mendimit dhe e stilit të të shprehurit, çka jep përshtypjen sikur është e njëjta kohë, jashtë ndryshimeve e trysnive politike. Bisedat janë botuar nga shtëpia botuese franceze “Jose Corti”, më 1991. Libri është përkthyer e botuar në disa vende, në gjuhën shqipe nga “Onufri”. Më poshtë paraqesim një fragment.

"Në njëfarë mënyre, Balzaku imitoi grekët e lashtë, duke bërë sidoqoftë diçka origjinale, në lidhje me faktin se universi i tij kishte një kohë dhe një hapësirë tejet të kufizuar. Unë vetë kam krijuar diçka që nuk është balzakiane. Nuk bëhet fjalë për një hapësirë të veçantë, por për një hapësirë shumë të zgjeruar. Nuk ka unitet të kohës; ajo është vertikale, e lidhur me thëllësinë e shekujve. Kam ngritur një lloj perandorie shumë të thellë – më tepër se dy mijë vjet në kohë – dhe shumë të gjerë. Ajo zë fill me piramidat e Egjiptit dhe shtrihet deri në Pekin, Moskë, dukuri që gjendej edhe në prozën e vjetër ballkanike. Shpesh kam vënë në lëvizje një “perandori” më të gjerë edhe se perandoria osmane. Po, më të gjerë, pasi nënkuptoj edhe Kinën, Rusinë, Europën Qendrore, Afrikën e Veriut... Nuk mund ta lokalizosh kurrë vijën ndarëse mes asaj që shkrimtari ka përfytyruar dhe asaj që ka qenë reale; kjo është e mundshme vetëm kur ke të bësh me një letërsi mediokre"

Éric Faye - Çfarë ju nxiti të krijoni atë që mund të quhet “universi Kadare”, përqendrim situatash, arketipash, personazhesh të përbashkëta në romane që ndërkallen te njëri-tjetri?

Ismail Kadare – Nuk ka pasur tek unë ndonjë synim konkret; e gjithë kjo ndodhi natyrshëm. Ishte një botë e veçantë rrugësh, bujtinash, herë reale, herë të përfytyruara. Kjo mënyrë të krijuari është e njohur në letërsinë botërore. Folkneri, për shembull, krijoi një vend imagjinar. Le të përmendim gjithashtu Balzakun, që i dha jetë një shoqërie të tërë. Por ajo çfarë kam krijuar, është e ndryshme. Balzaku imitonte letërsinë antike greke dhe ajo që ka bërë nuk është origjinale.
Shkrimtarët antikë qenë të parët që krijuan një univers, një familje të përbashkët. Në epokën e tyre, të gjithë punonin me të njëjtën lëndë. Kështu, i njëjti hero mund të gjendej si te Sofokliu, ashtu dhe tek Eskili, Euripidi, Homeri. Qe një brumë i përbashkët, ku ishte përzier e gjithë bota. Është një dukuri shumë interesante që një hero të shfaqet andej-këndej nëpër vepra të ndryshme. Balzaku besonte se ishte origjinal, teksa thoshte: “Jam gjeni ngaqë krijova një univers.” Në fakt, ka ndodhur një përçim krejt i natyrshëm i mendimit njerëzor, letërsia duke përshkuar shekujt përmes kujtesës. Kështu, në njëfarë mënyre, ai imitoi grekët e lashtë, duke bërë sidoqoftë diçka origjinale, në lidhje me faktin se universi i tij kishte një kohë dhe një hapësirë tejet të kufizuar.
Unë vetë kam krijuar diçka që nuk është balzakiane. Nuk bëhet fjalë për një hapësirë të veçantë, por për një hapësirë shumë të zgjeruar. Nuk ka unitet të kohës; ajo është vertikale, e lidhur me thëllësinë e shekujve. Kam ngritur një lloj perandorie shumë të thellë – më tepër se dy mijë vjet në kohë – dhe shumë të gjerë. Ajo zë fill me piramidat e Egjiptit dhe shtrihet deri në Pekin, Moskë, dukuri që gjendej edhe në prozën e vjetër ballkanike. Shpesh kam vënë në lëvizje një “perandori” më të gjerë edhe se perandoria osmane. Po, më të gjerë, pasi nënkuptoj edhe Kinën, Rusinë, Europën Qendrore, Afrikën e Veriut...

É. F. – Ku kalon kufiri mes përfytyrimit dhe reales në romanet tuaja për perandorinë osmane? Dhe a e keni shpikur çdo pjesë të “Pallatit të Ëndrrave”?

I. K. – Nuk mund ta lokalizosh kurrë vijën ndarëse mes asaj që shkrimtari ka përfytyruar dhe asaj që qe reale; kjo është e mundshme vetëm kur ke të bësh me një letërsi mediokre. Elemente të “Pallatit të ëndrrave” kanë ekzistuar vërtet, të tjera jo. Krejt ai realitet i thellë ka ekzistuar. Gjendemi vërtet mes ëndrrës dhe reales. Vizioni i shkrimtarëve ballkanas mbi perandorinë osmane është ndoshta më i sakti, mbasi janë njëheri jashtë dhe brenda asaj bote. Për shkrimtarët kjo perandori është më tipologjikja në rruzull. Tek ajo bashkohen të gjitha karakteristikat e perandorive të tjera, që prej Babilonisë, Persisë, Bizantit dhe Romës, si edhe të perandorisë ruse e të kampit socialist. Aty bashkohen të gjitha elementet e përjetshme të burokracisë së përbotshme. Asnjë perandori nuk ka qenë aq moderne. Linte shpesh përshtypjen e të qenit e prapambetur, tejet “ekzotike”, por ishte vetëm një përshtypje e rreme. I përngjan madje edhe Rajhut të Tretë! Vetë shkrimtarët turq thuajse nuk zbuluan asgjë te kjo perandori. Shkrimtarët shqiptarë, grekë, si Kazanzaqis, ndonjëherë edhe sllavët, kanë pasur dhe kanë për perandorinë osmane një pamje shumë të kthjellët. Ndërsa përsa u takon shkrimeve të disa shkrimtarëve francezë, si Pierre Loti, rreth kësaj teme, është thjesht diçka qesharake, historiçka romantike, ndërkohë që gjendeshim përballë një përbindëshi të makthshëm, burokratik, një makinerie infernale që punonte në mënyrë tepër komplekse. Ajo ishte njëkohësisht perandoria më e errët dhe më tolerante në botë. Në momente të ndryshme, çështjet politike, etnike dhe fetare shfaqeshin të gjitha.

É. F. – Një perandori e krahasueshme me Bashkimin Sovjetik!
 
I. K. Sigurisht! Shpesh ndodh që letërsia shqiptare dhe ajo e vendeve të Lindjes të kenë elemente të përbashkëta kur është fjala për jetën bashkëkohore, por teksa letërsitë zgjatojnë në thellësitë e shekujve, bëhen tërësisht të ndryshme. Kështu, letërsia shqipe ka qenë e ngjashme me atë të Bashkimit Sovjetik, të Bullgarisë apo të Polonisë kur u duhej të përshkruanin të njëjtin sistem shoqëror, por kur ajo zhytet në humnerat e shekujve, gjithçka ndryshon. Një roman si “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” nuk e gjen dot në letërsinë sovjetike pasi, siç thotë Herakliti, kur jemi të zgjuar, jemi bashkë, por ndërsa flemë, jemi veç. Popujt kanë fjetur veç. Kështu, “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, “Kamarja e turpit”, s’kanë asgjë të përbashkët me letërsinë e vendeve të Lindjes.

É.F. – Në ç’moshë mendoni se stili juaj arriti pjekurinë?
 
I.K. – Pas “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” nuk isha ende i sigurt në vetvete. Shkrova “Përbindëshin”, një roman të shkurtër, por shumë të guximshëm nga pikëpamja e formës. Ndihesha shumë i zoti për të gjetur trajta të reja shkrimore. “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” e quaja si një ujdi mes traditës dhe risisë, gjë që nuk më kënaqte plotësisht. E ndieja që nuk i kisha shtrydhur të gjitha pasuritë e mia dhe nuk kisha fituar ende përvojën e duhur për të zbuluar forma të reja romanore. “Përbindëshi” ishte diçka tërësisht e re. Doli në vitin 1965, në një revistë letrare, pas “Gjeneralit”. Atëherë kisha vendosur që gjithçka që do të shkruaja, duhej të kishte çdo herë një formë të re.
Për “Përbindëshin” risia qëndronte te mënyra e përdorimit të kohës romanore. Teksti trajton historinë e qytetit të Trojës, por historinë e tij të përjetshme. Një kalë druri gjendet para një qyteti. Hera-herës qyteti i lashtë zhvendoset në një epokë më të afërt me tonën dhe ndërron pamje në sytë e kalit; hera-herës qyteti mbetet po ai dhe është kali që ndërron: shndërrohet në një furgon, një kamion... Banorët e qytetit një herë bëhen njerëzit e një epoke më të përparuar, herën tjetër strehohen sërish në barkun e kalit. E gjitha ndërron pa pushim, thuajse çdo kapitull, dhe vijmë kështu deri në ditët tona. Është, pra, një anti-Iliadë, sepse kali i drunjtë nuk hyn kurrë në Trojë. Kam përdorur për këtë konceptin e kohës sipas Aristotelit, tepër poetike ndonëse absurde. Ai thotë se, në raport me kohën, ndodhemi siç ndodh me rrotat e dhëmbëzuara që rrotullohen me shpejtësi të ndryshme. Po kështu, ne mund të ndodhemi para një ngjarjeje të caktuar dhe pas njëfarë kohe të gjendemi pas saj. Aristoteli thoshte: ngjarjet e Trojës më kanë paraprirë, por mund të ndodhin tani ose më vonë; është thjesht një rastësi që ngjarja të na paraprijë. Gjithçka varet nga ingranazhet e kohës. Kam përdorur një teori të ngjashme për romanin “Përbindëshi”, pa e ditur se Aristoteli kishte folur tashmë rreth saj; e zbulova më pas këtë gjë. Pra, ndonjëherë, kali i drunjtë dhe qyteti i Trojës gjenden në epoka të ndryshme; është një metamorfozë e përhershme dhe koha bëhet tërësisht relative. Teksti u botua para një çerek shekulli por ishte, si të them, i parakohshëm. Është një rast i paprecedent në krejt letërsinë e vendeve të Lindjes. Kuptohet lehtë që u kritikua ashpër. Në vijim, qeshë i detyruar ta braktis këtë formë romani, pasi jetonim vite dogmatizmi. E ndiej se kam humbur paksa nga aftësia për të gjetur forma të reja. I vura frè vetes dhe më vjen keq. Diçka është vrarë për vdekje në trurin tim. Qelizat e avangardës, ato që përtërijnë artin, ndoshta kanë vdekur gjatë këtij shoku. Ja përse, romanet që vijuan u bënë më të “qetë”, më klasikë. Me “Kronikë në gur” u përpoqa ta përtërij këtë liri të formës; ndërsa “Kështjella” është një roman me prerje klasike.

É. F. – Me cilin roman ndiheni më i kënaqur?

I. K. – Në përgjithësi, i dua romanet e mia në mënyrë të barabartë, nuk kam parapëlqime...