Kadare: Letërsia e madhe është e rrezikshme për regjimet totalitare

Ismail Kadare

Ismail Kadare, shkrimtari më i madh shqiptar është intervistuar ditën e shtunë në gazetën “Vijesti” të Podgoricës, për librin e tij më të ri “Hamleti, ky princ i vështirë” te botuesi parizien i veprave të tij të përzgjedhura “Fajar”.

Ismail Kadare, shkrimtari i madh shqiptar e europian, kohë më parë ka botuar librin “Hamleti, ky princ i vështirë” te botuesi parizien i veprave të tij të përzgjedhura “Fajar”, i cili si çdo libër i deritashëm i Kadaresë, këtu në Paris, ka zgjuar interesim të jashtëzakonshëm. Fjala është për shkrimtarin, i cili di të organizojë befasi, jo vetëm për lexuesit e vet, por edhe për ata të Shekspirit. Rëndësia e fjalës së tij është peshuar posaçërisht nga ekspertët më autoritativë letrarë të Francës dhe më gjerë. I vlerësuar lart dhe i njohur për romanet e tij, në të cilat si tek Andriqi, ajo që është historike dhe vazhdimësi ballkanike, është motiv themelor që të thuhej edhe ajo europiania dhe universalja dhe t’i takojë popullit të tij, aq sa edhe të tjerëve, qofshin ballkanas apo europianë. Ky libër i jashtëzakonshëm, me titullin “Hamleti, ky princ i vështirë” nuk është as studim, as rrëfënjëz, as roman, as pjesë teatrale, por është të gjitha përnjëherë, bashkarisht.

Kadare ka shkruar 40 libra. Që kur jeton në Paris, për të janë shkruar 10 libra. Botuesi i tij francez i “Fajar”, pos librave të veçanta ka botuar veprat e përmbledhura në 12 vëllime shumë të mëdha, në gjuhën franceze dhe shqipe.

***

Branka Gogavaç: Zoti Kadare, Ju, enigmën e Hamletit, kah fundi i librit, përmes pjesës teatrale Majat e Nemuna, e keni zbatuar edhe ndaj popullit Tuaj. Vrasësi në këtë pjesë, si arsyetim për këtë akt, flet për shpirtin, i cili, ngjashëm me atë të Hamletit, e ka ftuar për hakmarrje. A do të thotë kjo se historia paralele e Hamletit, fati, miti përsëriten në çdo kohë?

Ismail Kadare: Po, Majat e Nemura, janë realisht ilustrim. Pjesa është shfaqur në fillim të shekullit 21, në Shqipërinë paskomuniste në vitin 2006. Në aktin e parë gjykatësi ia parashtron pyetjen vrasësit që ta shpjegojë krimin, si dhe pse ka ndodhur, se a është penduar. I akuzuari përgjigjet: “Zoti gjykatës, të keni mëshirë, vet Zoti e di se sa kam vuajtur! Çdo natë më ka ardhë fantazma e gjyshit tim dhe më ka thënë: Hakmerru, hakmerru për gjakun tim. Gjykatësi i befasuar pyet se për çfarë fantazme bëhet fjalë. E, fajtori përgjigjet se është shfaqur fantazma si shpirti i babës së Hamletit.

Branka Gogavaç: A mund të thuhet se me këtë libër e keni shkruar historinë e vërtetë letrare të dramës së Hamletit?

Ismail Kadare: Jo, unë vetëm e kam lexuar dhe asgjë më tepër. Vetë leximi i Hamletit është një gjë e jashtëzakonshme, prandaj thuhet se është një vepër universale dhe se leximi i saj kurrë nuk përfundon.

Branka Gogavaç: Konsideroj se ju jeni shembull i jashtëzakonshëm i lexuesit të informuar, sepse keni botuar trilogjinë për literaturat e mëdha.

Ismail Kadare: Kam botuar tri ese: për Eskilin, Danten dhe Shekspirin. Eseja ime e parë për teatrin grek është botuar në Greqi, që më ka shkaktuar kënaqësi të madhe. Kam menduar se grekët do ta pranojnë keq këtë, që do të ishte normale, me komentin; ne jemi specialistë për Eskilin, prandaj seç na mungon që një fqinj, një shqiptar, të na mbajë leksion për këtë! Por për fat, ndodhi e kundërta - libri u pranua shkëlqyeshëm dhe u botua në dy edicione. Kritika mbajti një qëndrim me shumë lëvdata për të. Fakti se libri im u botua dhe u pranua në Greqi për mua ishte lajm i mirë. Me fjalë të tjera: Ne ballkanasit jemi shumë të aftë, jo vetëm për gjëra të këqija por jemi të aftë, ndonjëherë të bëjmë edhe gjëra të mira.

Branka Gogavaç: Ky libër është i rëndësishëm për shkak të ngjashmërisë që keni arritur ta gjejmë me Hamletin dhe me popullin tuaj me të cilin ai, në shikim të parë nuk ka asnjë lidhje. Megjithatë, nëse shikohet pak më mirë, nëse merret parasysh historia, zakonet, ngjarjet… kuptohet se ka ngjashmëri të cilat ju aq mjeshtërisht i keni treguar. Ju pra flisni për Hamletët shqiptarë?

Ismail Kadare: Po, këtë nuk e kam bërë në mënyrë artificiale. Para se ta shkruaja këtë libër, sërish e kam parë burimin e Hamletit, një burim shumë i rëndësishëm, një burim i thellë, në të cilin ndodhet ngjashmëria. Ngjashmëria e vërtetë. Dhe, kjo ndodh gjithmonë në burim, në bazë, në themele, e jo në sipërfaqe. Kjo më ka orientuar të mendoj për një problem shumë të rëndësishëm, për popujt ballkanikë: kur evropianët flasin për ballkanasit, çështja e parë që thonë është se ballkanasit madje nuk janë evropianë me shpirt, ende janë të egër, të prapambetur. Unë kam një teori tjetër: ballkanasit janë evropianë të njëmendët, por siç kam thënë, që të vërtetohet kjo ngjashmëri duhet mihur më thellë. Konsideroj se jemi europianë, e të jesh europian do të thotë të kesh veçori të mira e të këqija. Evropa ka dy fytyra. Evropa është pjesa më e emancipuar e globit, pjesa më progresive, më demokratike, por në të njëjtën kohë, Europa ështe një kontinent shumë i egërsuar, emancipimi dhe kultura e madhe nga një anë dhe egërsia nga ana tjetër. Me fjalë të tjera, Evropa fisnike dhe e pamëshirshme! Ajo është e para dhe e dyta. Dhe përzierja e këtyre dy anëve e ka dhënë Evropën e sotme. Evropa dhe Amerika janë një. Amerika është vajza e Evropës, e shikuar në tërësi, ato kanë një vizion të përgjithshëm dhe një civilizim.

Branka Gogavaç: A mendoni kështu edhe në Rusinë?

Ismail Kadare: Jo, Rusia është në dilemë. Siç është e njohur, ajo gjeografikisht, madje edhe shpirtërisht i ka të njëjtat veçori. Por kjo është histori. As shkrimtarët e mëparshëm këtë nuk e kanë mohuar. Por ta vazhdoj: të tillë janë ballkanasit. Megjithatë, ata janë më të ngjashëm me atë Evropën e egër, prandaj u duhet kohë shtesë që ballkanasit të ngjasojnë me evropianët e sotëm. Duke u marrë me Hamletin në thellësi kam gjetur aso ngjashmëri dhe kam konkluduar se jemi pothuaj të njëjtë, mendoj se shqiptarët dhe ne të gjithë ballkanasit. Ja cili është problemi kryesor i shqiptarëve sot, të ndjehen vërtetë europianë, apo jo, kjo është ëndrra kryesore, por në të njëjtën kohë edhe dilema. Shqiptarët janë popull i cili sot më së shumti impresionohet me Europën dhe Amerikën. Thuhet madje se entuziazmi i tyre është i tepruar, sepse e duan Perëndimin dhe Amerikën ndonjëherë në mënyrë delirante. Unë këtë megjithatë e konsideroj pozitive. Na thonë ndonjëherë se jeni të impresionuar me Evropën dhe si shumë e doni Amerikën. Unë mendoj se është më mirë që është kështu, sesa të jemi të papërcaktuar.

Branka Gogavaç: Mund ta duash dikë? Por a duhet dashur për nostalgjinë ndaj Mbretërisë Otomane? Nostalgjinë për komunizmin? Korenë veriore? Stalinizmin rus? Kinën staliniste?

Ismail Kadare: Jo, ne miratojmë anën e mirë të Evropës e jo anët e këqija të Europës... Sa i përket anës së keqe të Evropës, kam biseduar me intelektualë që nuk janë evropianë, por të cilët e aprovojnë Evropën, me komentin se Evropa i ka lindur të gjitha fantazmat dhe sëmundjet e mëdha të shekullit të kaluar: fashizmin, nazizmin dhe komunizmin!” Por, Europa edhe i ka asgjësuar ato! Ja, ju përmes dylbisë keni parë se si është zhvilluar lufta tek ne. Evropa ka patur trimërinë që këtë ta përmirësojë! Dhe kjo është Evropa e vërtetë. Ajo i ka krijuar, ajo i ka asgjësuar! Me Hamletin e kam plotësuar një pamje, Eskili, Dante dhe Hamleti, ky është Shekspiri. Aty veç jemi në zemrën e Evropës. Por këtë nuk e kam bërë qëllimisht. Librin për Eskilin e kam shkruar para pothuaj tridhjetë vitesh. Këtë nuk e kam planifikuar paraprakisht, por megjithatë me këto tri libra, në mënyrë instiktive dhe të natyrshme kam realizuar një imazh të plotë për pamjen e Ballkanit.

Branka Gogavaç: Po Greqia është djepi i Evropës?

Ismail Kadare: Po, Greqia, Italia, Anglia dhe ne jemi qendër e Europës. Në këtë sens ndjej lidhje të kulturës ballkanike dhe evropiane. Për shkak të gjithë kësaj është e logjikshme që Ballkani t’i takojë Evropës, sepse është në qendër të Europës.

Branka Gogavaç: A do të ktheheni në atë kërkimin që përmes Hamletit t’i gjeni Hamletët shqiptarë?

Ismail Kadare: Thonë se te ne ekzistojnë rregullat e vendetës, pra të gjakmarrjes, dhe që janë primitive. Ndoshta janë primitive, por këto janë rregulla evropiane, të cilat edhe tani ekzistojnë. Para se të bëheshin siçiliane, shqiptare apo malazese, unë i kam gjetur ne sagat islandeze, të cilat rrjedhin që nga koha e Krishtit. Ngjarja në “Hamleti...” është zhvilluar pak pas Krishtit. Kam shkruar se Hamleti është më i afërt me teatrin grek sesa me Shekspirin, pasi ngjarjet e sagës islandeze, nga rrjedh Hamleti, janë zhvilluar 14 shekuj më parë, respektivisht dy shekuj pas Krishtit. Këto janë burime sipas Gramatikusit, kronikanit danez, i cili është ndër pionerët e Evropës.

Branka Gogavaç: Pikërisht aty gjejmë gjurmët e fjalës së dhënë, besës?

Ismail Kadare: Po, krejtësisht, ashtu dhe së andejmi, ajo është në të drejtën tonë zakonore.

Branka Gogavaç: Në leximin tuaj të Hamletit, siç thatë më parë, keni arritur deri te disa zbulime të reja.

Ismail Kadare: Po.

Branka Gogavaç: Të gjithë psikoanalistët që janë marrë me Hamletin kanë shtruar pyetjen se mos ai ka patur një dëshirë të fshehur që ta vrasë babain e tij?

Ismail Kadare: Sipas mendimit tim, kjo është shumë qesharake. E gjithë analiza e Frojdit për Hamletin është amatoreske dhe është letërsi jo e denjë. Letërsia është në një shkallë shumë më të lartë.

Branka Gogavaç: Siç tha Ahmatova, e tërheqin letërsinë në baltë.

Ismail Kadare: Po në baltë. Kam shkruar në librin tim se analiza është megalomani e analistëve dhe e psikiatërve, të cilët mendojnë se mund të gjykojnë për letërsinë si për njëlloj eksperimentimi spitalor. Të gjitha këto gjoja zbritje në thellësi të pendimit dhe brerjes së ndërgjegjes, së pari i ka përshkruar në mënyrë të shkëlqyeshme letërsia, para 2 deri në 3 mijë vjetësh. Nuk është psikoanaliza ajo që duhet të analizojë Makbethin. Makbethi është ai i cili i ka mbajtur ligjëratë psikoanalizës. Makbethi, teatri grek, Dante, Servantesi dhe Xhojsi! Psikoanalizën e ka lindur dhe ushqyer letërsia, dhe jo e kundërta, se letërsia është nusprodukt i psikoanalizës. Kjo është megalomani e palëndë. Ta psikoanalizosh një kryevepër, siç është “Vëllezërit Karamazovë” është vërtet e dhimbshme. Për të ekzistuar, letërsia ka arsye shumë më fisnike nga këto. Pse gjithmonë thuhet se djali ka një dëshirë të fshehur që ta vrasë rivalin e vet, babain, për shkak të nënës? Por, pse nuk përmendet Oresti, një personalitet shumë i lashtë, i cili ka vepruar ndryshe, dhe e ka vrarë nënën e vet për shkak të babait? E gjithë kjo nuk qëndron dhe është aq groteske në të njëjtën kohë sa edhe përçmuese për letërsinë. Këtë kurrë nuk do ta pranoj. Psikoanaliza është interesante si një ushtrim stilistik, këto janë kapriçio letrare që nuk mund t’i marrim me seriozitet. Nuk mund ta pranoj faktin se letërsia vuan. E mbroj letërsinë sepse jam shkrimtar. Jam kundër idesë se letërsia është viktimë. Ajo është po ashtu gjithaq e fuqishme sa tirania, ndonjëherë edhe më e fuqishme. Shkrimtari i vërtetë nuk e pranon letërsinë si viktimë.

Branka Gogavaç: Kur flisni për artin e madh, në çfarë e mbështesni mendimin tuaj?

Ismail Kadare: Flas për majat e letërsisë botërore. Letërsia mesatare nuk është letërsi, kjo është diçka kalimtare. Për shkak të konformizmit tonë mbahemi për këtë letërsi mesatare. Ajo që mbetet janë majat e letërsisë. Mundemi madje edhe ta evitojmë fjalën e madhe dhe të themi thjesht letërsi, që do të thotë- e madhe.

Branka Gogavaç: Sa është Hamleti i gjithëkohshëm, e dëshmon edhe sjellja e sundimtarëve komuniste?

Ismail Kadare: Më herët apo më vonë, por në mënyrë të paevitueshme, ndeshemi me atë momentin e vështirë, si në një koshmar, kur Hamleti ndërrohet që të shprehë fytyrën tonë. Kemi menduar se nga ai na ndajnë katër shekuj të gjatë, por menjëherë gjendemi në sallën ku Stalini, jashtë vetes, e ndërpret shfaqjen e operas së Shostakoviqit, “Ledi Makbeth” nga rrethi i Mcenskit, apo në Pekin kur Mao Ce Duni sillet në mënyrë të njëjtë, me shfaqjen teatrale, dhe në fund në Tiranë ku Enver Hoxha e ndërron me një shfaqje tjetër. Gjithmonë vjen çasti kur nga lozha e tyre, si xhaxhai i Hamletit, tiranët kokëkrisur bërtasin: “Ndërprisni shfaqjen! Ndizni dritat.”

Branka Gogavaç: Ju gjithmonë bëni analogjinë në mes të gjendjes së Hamletit dhe të themi siç është pranuar shfaqja në vendet komuniste, siç ta zëmë në Poloni…

Ismail Kadare: Të gjitha letërsitë e mëdha janë të rrezikshme për regjimet totalitare. Hamleti është shumë i papërshtatshëm. E kam përmendur në esenë time sesi polaku Jan Kot e ka përshkruar prezantimin e Hamletit në Poloni nën diktaturë. Kjo ndodhi pak para Kongresit XX të komunistëve kur replika më e vogël nga skena merrej si mesazh-spiunim, krim i maskuar, frikë, pritje fantomi. Ai këtë e ka përshkruar shumë mirë. Njësoj ka ndodhur në të gjitha vendet komuniste.

Branka Gogavaç: Nganjëherë thoni se Hamleti del në rrugë, se ekziston si një qenie e gjallë?

Ismail Kadare: Besoj se personalitetet nga letërsia nganjëherë paraqiten në jetë. Kjo ndodh rrallë, por kjo ndodh. Prometeu, Don Kishoti, Hamleti… dalin nga letërsia për të jetuar me ne. Por, bota jonë është shumë e papërshtatshme për trimat e letërsisë…

Branka Gogavaç: Në librin tuaj e keni përshkruar deshirën e njeriut për famë, dëshmim, paradë…

Ismail Kadare: Te “Hamleti” gjenden të gjitha problemet e botës..!

Branka Gogavaç: Ku konsiston rrëfimi për Danten në Shqiperi?

Ismail Kadare: Pse e kam shkruar tekstin për Danten? Sepse Dante e ka një lidhje të çuditshme dhe të veçantë me vendin tim. Ky është rast edhe me të gjitha vendet tjera. Edhe ju malazesët mund ta shkruani rrëfimin për Danten Tuaj. Ku konsiston rrëfimi për Danten në Shqipëri? Dante në Shqipëri është i njohur po aq sikur të ishte shkrimtar nacional. Por ka ekzistuar një periudhe kur ai vërtetë ka qenë në Shqipëri shkrimtar nacional. Kur ishte kjo? Kur ishim nën Italinë. Këtë dikush e quante okupim e disa bashkim. Mbreti italian, dhëndërri Juaj Emanuelo II u bë mbret i Italisë, Shqipërisë dhe Car i Etiopisë. Ky ishte titulli i tij zyrtar. Ndodhi për herë të parë në histori, dhe këtë e kam shkruar në ese që Italia dhe Shqipëria u gjendën në Mbretërinë e njëjtë me zezakët. Kjo i kishte ofenduar shumë nacionalistët shqiptarë. Marrë në përgjithësi, nacionalistët ballkanas janë racistë, por shqiptarët me këtë rast ishin racistë të ndikuar, vërtetë ishin të ofenduar që janë në të njëjtin vend, shtet me zezakët. Dhe çfarë ndodhi? Italia u dëshmua si shumë inteligjente dhe dhelprake, më shumë se sa me ushtri dhe me tanke, ajo përdori Danten që ta zaptojë Shqipërinë, sepse Dante edhe para okupimit ishte shumë i njohur në Shqipëri. Ishte shumë i përkthyer dhe i mësuar në shkolla, sepse sipas një studiuesi të madh shqiptar, Ernest Koliqit, Ferri në të cilin Dante i përshkruan pasionet, armiqësitë në mes të familjeve të mëdha, hakmarrjet, kanë përkujtuar shumë në atë që ka ndodhur nëpër malet ballkanike dhe në Shqipëri. Dhe kjo ishte arsyeja për aq interesim të shqiptarëve për Danten. Dhe fashistët italianë këtë e shfrytëzuan. Bën përkthime të tëra, themeluan qindra klube “Dante Aligeri”, pati shpërblime, solemnitete. Me një fjalë Dante Aligeri u bë shkrimtari numër një në Shqipëri. Ky është një rrëfim për të.

Branka Gogavaç: E ku është rrëfimi real?

Ismail Kadare: Rrëfimi real lind pas humbjes së Italisë. Ajo u tërhoq më 1943, por Dante mbeti. Kur erdhën komunistët, Dante ishte shkrimtar i padëshirueshëm, sepse Ferri i tij kishte shumë analogji me terrorin komunist, me konclogoret, dhe secili e evokonte Danten dhe metamorfozat e tij duke i ndërlidhur me realitetin e regjimit komunist. Veç kësaj ai ishte një njeri i shpirtit, shumë religjioz, kristian, ka folur për Zotin, Krishtin, Nënë Marijen. Dhe kur fashizmi shkoi, mendohej se shkoi edhe idhulli i tij. Dhe çfarë është e çudistshme, Dante mbeti edhe në Shqipërinë komuniste. Dhe asgjë nuk ndërroi, fituam edhe katër përkthime të Dantes,që i përkthyen përkthyesit në burgje dhe të cilat shteti i publikoi sepse kishte nevojë. Shteti shqiptar i shfrytëzoi përkthyesit në burgje për përkthimin e veprave klasike. Dhe kur Italia humbi Dante ishte fitimtar dhe ky është rrëfimi i vërtetë i tij. Për këtë ekzistojnë dy arsye. E para, shkrimtar i madh, e dyta se të gjithë popujt në vendet komuniste kishin nevojë për të për shkak të asaj atmosfere të dënimit dhe të krimit. Komunistët intuitivisht e kuptonin se Dante ishte shumë i dobishëm, pothuaj i domosdoshëm dhe i patejkalueshëm. Për këtë shkak për Danten kishin nevojë më shumë vendet e Europës Lindore, sesa popujt e Europës Perëndimore. Është e vërtetë se kjo ndjenjë nuk ishte e logjikshme, as racionale, por megjithatë ishte e fuqishme. Si dëshmi se Dante ishte i dashur në një vend stalinist siç është Shqipëria është emri Beatriçe, që u është dhënë qindra vajzave shqiptare. Madje, edhe sot ua japin këtë emër vajzave, ndonëse kanë harruar se kjo është bërë për shkak të Dantes dhe të asaj periudhe.