Kulturë » Mehmeti
Hazir Mehmeti: Austria e ndihmoi kombin shqiptar
E diele, 03.11.2013, 07:25 PM
Vjena ishte qendër e fuqishme politike e kulturore në kontinent. Përkrahja ndaj kombit shqiptar ishte me rëndësi të madhe historike, kulturore e shkencore.
Nga Hazir MEHMETI, Vjenë
Vjena
duke qenë vendqëndrimi i perandorëve e mbretërve që sunduan Evropën apo pjesët kryesore të saj ishte po ashtu qendër me ndikim të madh në kulturën
evropiane. Këtu duhet veçuar Dinastia e Habsburgëve me një histori disa
shekullore e cila mbajti një qëndrim përparimtar ndaj kulturave të kombeve të ndryshme
përfshirë këtu edhe kulturën shqiptare. Qe
nga kohë të lashta hasim në dokumente ku shihen lidhjet e kulturave në lëmin
gjuhësor, kulturo-artistik dhe shkencor.
Dihet se
shekuj më parë u krijuan lidhje mes dy popujve
tanë. Qe nga koha ilire dy popujt
morën njëri nga tjetri elemente nga kultura, gjuha etj. Shtrirja e
elementeve ilire në territorin e sotëm austriak ishte evidente dhe e fuqishme në
disa pika gjeografike të kohës. Akoma shum
studimet të rreth elementeve gjuhësore
e të kulturës mes dy popujve, por dihet se gjuhëtarët albanolog më të njohur
vijnë nga gjermano-folësit në përgjithësi dhe austriakëve në veçanti. Prezencën
ilire në territoret e sotme austriake e vërtetojnë krahas të tjerave prezenca e
kështjellave ilire apo me elemente nga kultura ilire. Pas luftës së parë Austro-Turke
e vjetëve 1716-1718, ku pëson ushtria turke, ndikimi i Austrisë rritet në tërë Ballkanin.
Pas luftës së dytë
Pas këtyre
luftërave, Porta e Lartë dobësohet edhe në territoret shqiptare. Disa familje
feudale shqiptare u fuqizuan dhe krijuan pashallëqet e mëdha, e të cilat kishin
ndikim të fuqishëm në zonat e vendit. Pashallëku i Bushatllinjve në Shkodër dhe më vonë ai i Janinës. Ndikimi austriak duke qenë i fuqishëm tani në
Evropë, pas reformave të marra nga Maria Theresa dhe Josefi II, shtriu ndikim të
fuqishëm edhe në viset shqiptare. Tregtia e fuqishme shkodrane duke shfrytëzuar
flotën e fuqishme ulqinake , depërton thellë në territoret e zotëruara nga
austriakët deri në
Shkencëtari i njohur slloven, themelues i shkencë së sllavistikës, Franc Xaver Ritter Miklosich, në veprën "Albanische Forschungen" (Kërkime shqiptare), botuar në Vjenë, më 1870, në faqen 10, shënon një fakt interesant, që tregon vendosjen e shqiptarëve intelektuale, në Austri, qysh ne fillim të shekullit XIX. Ai shkruan se "dijetari slloven Kopitar ,me 1829, boton një studim mbi marrëdhëniet midis shqipes, rumanishtes e bullgarishtes, brenda të cilit gjendet përkthimi në shqip i Shen Llukas, "Djali plëngprishës", hartuar nga te dy veI1ezerit gjirokastrite, Anastas dhe Spiridhon Çelo.
Dr.Gergj Pekmezi themelon Katedra e Gjuhës Shqipe në Vjenë në vitin1903
Austro-Hungaria
filloi një politikë të prekshme në shërbim të arsimimit e kulturës shqiptare. Ajo
financoi shoqëri kulturore, gazeta,
revista, si ne Vilajetin e Shkodrës dhe më gjerë, deri ne Vjenë. Kjo u realizua
përmes inteligjencës shqiptare, të cilët
kishin kryer studimet në Austro-Hungari dhe që përbënin pjesën më të ngritur të
intelektualëve shqiptarë. Prirja e shqiptarëve për t'u arsimuar në shkollat e
Austrisë është e hershme dhe kjo prirje nuk ishte vetëm tek shqiptarët katolike
të Shqipërisë Veriore, por edhe shqiptarë ortodoks të Elbasanit, Korçës ,
Voskopojës, Gjirokastrës, Lunxhërisë, si dhe
tek shqiptaret e besimit islam.
Në mësimet
albanologjike, pa dyshim, njëri nga figurat madhore është Norbert Jockli,
albanolog hebre, pastaj Franz Nopca, ndër
të parët themeltarë të albanologjisë si shkencë, të cilën e vazhduan pastaj nxënësit
e Jocklit, siç ishin Eqrem Çabej, Aleks Buda etj. Njëri nga veprimtarët
pararendës të kësaj plejade studiuesish, pa dyshim ishte Dr. Gjergj Pekmezi, me
iniciativën e tij në Institutin e Orientalistikës së Vjenës u hap katedra e gjuhës shqipe në vitin
1903, njëra nga të parat në Evropë dhe në botë, ku do studiohej gjuha shqipe. Ai ishte edhe nga të parët ligjërues i gjuhës
shqipe në UN-e Vjenës deri në vitin 1938. Ai, një vit para Kongresit të Manastirit”
botoi gramatikën e shqipes në gjermanisht, një vepër e rrallë e kohës me vlera
gjuhësore.
Në historinë
e hapësirave Austro-Hungareze, lanë gjurmë të pa shlyer veçan këto figura: Gjergj Basta, Karl Gega dhe Aleksander Moisiu. Duke qenë jo larg trevave shqiptare,
Qëndrimi
miqësor i Austrisë ndaj shqiptarëve është
i hershëm. Kjo vjen jo vetëm për shkak të rivalitetit gjeostrategjik në raport
Austro-Hungari përball Rusisë, por edhe nga lidhjet e vjetra që ishin venë qysh
nga kohët e hershme. Kjo përkrahje është më e theksuar në pjesë veriore të Shqipërisë
veçan në krahinën e Mirditës banorët e së cilës janë të besimit katolik. Qe
para vitit 1855 në Shkodër kishte shkolla private të cilat financoheshin nga
qytetarët shkodran. Me 1859 Perandoria austriake hapi shkollat e para fillore në
Shkodër dhe Seminarin Pontefik me 20 nxënës. Në periudhën 1855-1861 numri i nxënësve
u rrit. Ata fillimisht mësonin në gjuhën italiane pasi gjuha shqipe ishte e
ndaluar nga pushteti. Në shkollat e para u regjistruan vetëm djem kurse më vonë
hapet shkolla për vajza ku mësueset e para ishin Tushe Mici e Terezina Berdica.
Me ndihmën austriake, kleri katolik ishte pro politikës arsimore austro-hungareze
kështu në vitin 1877 me urdhrin jezuit hapet në Shkodër Kolegji Saverian. Ndihma austriake jepej drejtpërdrejt nga
konsulli austriak i Shkodrës.
Në konkurrencë
për ndikim në popullatën vendore me
italianët të cilët hapnin shkolla laike,
Shtrirja
e perandorisë Austro-Hungareze në territoret shqiptare e filluar me 23 janar 1916,
paraqet një fat të ri historik për çështjen e përgjithshme shqiptare. Barbaria
e pushtuesve turq, serb e bullgar u zëvendësua me një pushtet civilizues dhe çlirimtar
për popullin shqiptar, në veçanti për shqiptarët e Kosovës. Në Vjenë do të qëndrojnë
herë pas herë, disa personalitete me pikëpamje demokratike, në mesin e të cilëve
edhe Bajram Curri. Kjo kishte për qëllim themelimin e administratës dhe
shkollave shqipe. Gradualisht gjuha shqipe u bë gjuha e vendit, u krijuan
rrethanat e ruajtjes së traditave e zakoneve shqiptare. Në nëntorin e vitit 1916,
Hasan Prishtina kërkoi bashkimin e të gjitha viseve shqiptare në një njësi
shtetërore administrative nën administrimin e Vjenës. Në trevat shqiptare u
lejua administrata në gjuhën shqipe, shkolla, flamuri, himni kombëtar. Vet Perandori
austriak, Hasan Prishtinës i kishte garantuar se nëse fiton blloku i tij “Shqipëria
do mbetej e bashkuar në kufijtë etnik”.
Për herë të parë zanafilla e shkencave shqiptare kishte për autor studiuesit gjerman të cilët botuan vepra studimore lidhur me shqiptarët. U botuan artikuj, monografi e studime nga shkencëtarët e hapësirave të ndryshme gjermano-folëse. Shumë nga këto studime janë aktuale dhe të pacenueshme edhe në kohën tonë. Duhet veçuar këtu studimet e shkencëtarëve të kohës mbi historinë e shqiptarëve, arkeologjinë shqiptare, etnografinë shqiptare, folklorit, të gjuhësisë, duke vënë kësisoj themelet e para të studimeve albanologjike me një vërtetësi të pakontestueshme. Shkencëtaret austriak vunë themelet e studimeve në shkencat natyrore si në botanikë, zoologji, arkeologji, gjeografi, në shkencat medicine etj. Pra veprimtaria studiuese e shkencëtarëve gjermanofolës është me rëndësi të gjithanshme dhe të një rëndësi historike për kombin shqiptar i cili vuante nën robërinë aziatike për pesë shekuj.
Veprimtaria kulturore, letrare e botuese në Austri
Duke qenë
Nga këto
shoqata u botuan krijime letrare, revista, gazeta, tekste shkollore etj. Ndër më
të njohurat revista ,,Djalëria” dhe gazetat ,,Ora e Shqipnisë”, “Vëllaznia”,
“Minerva” ,Albanische Corespondenze”, “Bashkimi Kombëtar”, “La Fedration
Balcanique”. Në to botuan shkrimet e tyre studentët shqiptarë që studionin në Universitetet
e Austrisë të cilët tani njihen si figura me peshë në historinë tonë kombëtare
si: Hil Mosi, Dervish Hima, Dr. Gjergj Pekmezi, Kolë Rrota, Jani Basho, Xhevat
Korça, Fuad Asllani, Vasil Laboviti,
Lasgush Poradeci, Sokrat Dodbiba, Irakli Buda, Nush Bushati, Gjevalin Gjadri, Kolë
Mirdita (Helenau), Rrok Gera, Rrok Maloki, Rrok Kolaj, Filip Papajani, Dr.Omer
Hamiti, Sokol Sopoti, Rrok Stani, Terik Bekteshi, Hasan Ceka, K. Hobdari, Gjon Temali, Krist Maliki, Kristo A. Dako,
Ndoc Naraçi, Kolë Kodheli, Krist Maliki (Lepetini), Ndue Paluca, Gasper Mikeli,
Kolë Margjini, Gasper Baltoja, Lec Çurçia, Ndoc Krajni. Shkrime në këto revista
e gazeta botuan edhe shumë studiues nga kombe tjera, veçan nga radhët e
gjermano-folësve. Nën kujdesin e shoqërisë “Dija” do të botohen në Austri disa
tekste shkollore të përpiluara nga vet ajo dhe tekste të shoqërive nga Shkodra
,,Bashkimi” dhe ,,Agimi” siç janë: “Abetare” nga N. Paluces, “Këndime për
shkollë të para të Shqypnisë”, kalendarin ,,Shqyptari”
Në veçanti ishte e dalluar shoqëria ,,Dija” e cila në programin e saj kishte ndihmën e popullit shqiptar, veçanërisht të rinisë shqiptare. Si detyrë tjetër parësore kishte të ndihmonte krijimin e alfabetit shqip unik kombëtar, të ndihmonte talentet e reja, kulturën dhe krijimtarinë letrare e botuese. Për të arritur këto detyra ,,Dija” kishte përkrahjen e organeve austriake që ishin në pozita shoqërore, kishin përkrahjen e intelektualëve nga radhët e kombit shqiptar si Faik Konica, Aleks Drnova, Petro Nini Luarasi, Nikolle Ivanaj, Visar Dodani etj. dhe kolonive tjera shqiptare në qendrat botërore.