Halim Purellku: Kryengritja e ''Ilindenit'' dhe shqiptarët

KRYENGRITJA E  “ILINDENIT” DHE SHQIPTARËT

Çështja e reformave në „Tre Vilajetet“ („Maqedoni“) dhe imponimi i të ashtuquajturës “çështja maqedonase”

Nga  Prof. Dr. Halim PURELLKU

Që nga Kongresi i Berlinit, rroli i Perandorisë Osmane si fuqi e rëndësishme (e madhe) europiane praktikisht pushoi.1 Tani më proceset historike në Ballkan i determinonin më shumë faktorë, dhe atë: rënia e vazhdueshme e Perandorisë Osmane; zhvillimi i nacionalizmave ndër popujt e Ballkanit; propagandat tinëzare dhe intrigat e shteteve të reja ballkanike; ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha Evropiane etj.2

Në fund të shekullit të XIX dhe në fillim të shek. XX, si rrjedhojë e veprimit të propagandave dhe të grupeve-bandave të armatosura bullgare, serbe, greke në vilajetet e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës, apo si që filluan t’i quajnë ndryshe „Tre Vilajetet“, gjithnjë dhe më shumë gjendja e brendshme politike në këto vilajete po rrëshqiste drejtë anarkisë. Cak i sulmeve të këtyre bandave ishin edhe shqiptarët dhe pronat e tyre. Për t`u vetëmbrojtur nga sulmet e tyre edhe shqiptarët ishin të detyruar  të formojnë grupe të veta të armatosura.

Pozita gjeografike e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës ishte e një rëndësie të madhe strategjike, nga se vlerësohej se kontrolli mbi këto vilajete nënkuptonte kontroll dhe dominim strategjik mbi Ballkanin, ndaj dhe situata në to do të jetë nga çështjet kryesore politike në Ballkan.3 Prandaj dhe, në suaza të teorisë së sferave të interesit, Rusia dhe Austro-Hungaria, të mbështetura edhe nga Franca dhe Britania, nga fillimi i Shek. XX shtuan trysninë mbi Portën e lartë për të zbatuar reforma në Vilajetin e Kosovës, të Manastirit dhe të Selanikut, nën pretekstin e ruajtjes së „paqes së përgjithshme dhe të paqes në Ballkan”.4  Do theksuar se insistimi i Fuqive të Mëdha, për reforma vetëm në këto tre vilajete nga gjashtë të tillë sa ishin në Ballkan, ishte në kundërshtim dhe me nenin 23 të Marrëveshjes së Berlinit (1878), me të cilin parashiheshin reforma të njëjta për të gjitha pjesët e Turqisë Evropiane. Gjithashtu, në këtë kontekst, duhet trajtuar edhe manipulimin e diplomacive të Fuqive të Mëdha evropiane me termin-emërtimin e ri „Maqedoni“ dhe me të ashtuquajturën “çështje maqedonase”. Tani termi “Maqedoni”, pa përcaktim të qartë të shtrirjes gjeografike dhe të kufijve të saj, i imponuar nga propaganda bullgare e ruse, filloji të imponohej edhe si një emërtim i rinj me domethënie gjeografike për vilajetin e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës, përkatësisht për territore të cilat administrativisht bënin pjesë në këto tre vilajete.5 Mirëpo, duket se deri nga fundi i shekullit XX, emërtimi i ri “Maqedoni” për këto tre vilajete nuk ishte në përdorim zyrtar në aktet diplomatike evropiane, të cilat u referoheshin fatit të trevave shtetërore osmane në Ballkan, pas shpërbërjes eventuale të Perandorisë Osmane. Kështu si p.sh. në Konventën e Fshehtë të Budapestit midis perandorit rus dhe atij austro-hungarez, të 17 janarit të vitit 1877; në nenin 23 apo në tekstin integral të Marrëveshjes së Berlinit, të 13 korrikut të vitit 1878; në Marrëveshjen e fshehtë austro-ruse për Ballkanin, të 17 majit të vitit 1897; në Projektin austro-rus të reformave në „Tre Vilajetet“ e Rumelisë, të 21 shkurtit të vitit 1903 etj. fare nuk përmendet termi “Maqedoni”, në asnjë formë. 6

Me që termi-emërtimi „Maqedoni“ dhe e ashtuquajtura “çështje maqedonase” po imponoheshin në mënyrë arbitrare në qarqet diplomatike, pa u marrë në konsideratë realitetet historike dhe etnografike,7 cenonte rëndë edhe tërësinë gjeografike dhe etnike të Shqipërisë, kufiri i së cilës në lindje, sipas literaturës së proveniencës jo shqiptare, përafërsisht zgjatej kështu: Kumanovë-lumi Katllanovë (midi Shkupit dhe Velezit)-mali Mokrino-fshati Barbaras (në lindje të fshatit Brod, sot qyteza Makedonski Brod)-ndërmjet fshatrave Deviç dhe Ropotovë-fshati Sop (në juglindje të Kërçovës, i zhdukur më vitin 1913)-ndërmjet fshatrave Vraneshnicë (Kërçovë) dhe Dolencë (Demirhisar)-Gjavatë (ndërmjet Manastirit dhe Resnjës) dhe vazhdonte përmes Pelisterit.8 Shtrirja gjeografike e „Maqedonisë“ “në kuptimin e saj më të gjerë deri diku përplasej me kufijtë e gjerë të Shqipërisë”, konstaton dhe studiuesi Stevan K. Pavloviq.9 Prandaj dhe termi gjeografik “Maqedoni” jo vetëm që ishte i pa pranueshëm për Stambollin zyrtar, kur dihet se administrata osmane, gjatë gjithë ekzistimit të saj në këto treva, fare nuk njihte termin-emërtim “Maqedoni”,10 por ai ishte i pa pranueshëm me atë domethënie edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, për shkak të motiveve ekspansioniste që promovoheshin me atë emërtim apo nocion ndaj tokave shqiptare, përkatësisht Shqipërisë.11 Lidhja e Pejës, e formuar në janar të vitit 1899, e kishte të qartë se ekzistonte rreziku real që pas zbatimit eventual të reformave të imponuara nga Fuqitë Evropiane vetëm në “Tre Vilajetet” (“Maqedoni”), me një plan tjetër „Maqedonia“ mund të fitonte një status të veçantë dhe kështu do të sanksionohej copëtimi i i Shqipërisë, përkatësisht i tokave shqiptare në vilajetet e Kosovës e të Manastirit, prandaj të ashtuquajturën “çështje maqedonase” dhe zgjerimin e “lëvizjes maqedonase” e vlerësonte si të dëmshme për interesat kombëtare të Shqipërisë, ndaj dhe i kundërshtonte.12

Nën trysninë permanente diplomatike të Fuqive të Mëdha, Porta e Lartë shpalli, më 12 dhjetor të vitit 1902, „Udhëzime (instruksione)“ të cilat u dedikoheshin reformave në vilajetet e Rumelisë.13 Por, as me këto reforma nuk u kënaqën apetitet imperialiste të Austro-Hungarisë dhe të Rusisë. Do theksuar se sikundër Austro-Hungarisë dhe Rusisë ashtu dhe Perandoria Osmane në luftën e ndërsjellë të tyre diplomatike rreth të ardhmes së Ballkanit, manipulonin për interesa të tyre politike me “rrezikun shqiptar” si faktor destabilizimi. Nën pretekstin e ndërprerjes së dhunës së shqiptarëve mbi të krishterët, si që shprehimisht thuhej: „duke marrë parasysh se popullata krishtere ka përjetuar padrejtësi dhe keqpërdorime nga ana e shqiptarëve“, nuk pushuan ndërhyrjet e Rusisë dhe të Austro-Hungaria në Stamboll për reforma dhe në këtë kuadër edhe, veç tjerash, për formimin e policisë krishtere në „Tre vilajetet“. Ndërkaq, më 21 shkurt të vitit 1903, Rusia dhe Austro-Hungaria, të mbështetura edhe nga Anglia, Gjermania dhe Franca, i paraqitën Portës së Lartë projektin austro-rus të reformave në „Tre Vilajetet“ e Rumelisë (nuk përmendet nocioni Maqedoni, por „Tre vilajetet“, të cilin projekt, pas disa kundërshtimesh, u detyrua ta pranonte edhe sulltani.14  Por, ndonëse me insistimin e Fuqive të Mëdha sulltani e pranoji programin për reforma, ai ishte kategorik në vendimin e tij që të mos lejon që nga tre vilajetet e përmendura të krijohej një „Rumeli Lindore“ e dytë, sepse, siç vlerësohej edhe në qarqe diplomatike, shkëputja e tre vilajeteve do të thoshte „zhdukje të Perandorisë Osmane“.15 Porta për të i ikur zbatimit të planifikuar dhe të njëkohshëm të „reformave“ në viset shqiptare të vilajeteve të Manastirit dhe të Kosovës, taktizonte me pretekstin se i trembej kundërshtimit spontan dhe të njëzëshëm të shqiptarëve. Nga ana tjetër, me qëllim të përçarjes së shqiptarëve,  Porta ndjekke taktikën e procedimit selektiv gradual në zbatimin e reformave administrative në viset shqiptare.16

Ndërkaq, për shkak se Projekti austro-rus i reformave, i 21 shkurtit, rrezikonte të sanksionon një copëtim të ri të Shqipërisë, detyroj shqiptarët të ngriheshin kundër zbatimit të këtij projekti.17 Në esencë, kundërshtimi i shqiptarëve ndaj zbatimit të reformave ishte krejt i ligjshëm dhe se bëhej për motive politike e kombëtare, e jo fetare, siç pretendonte ta paraqes para opinionit diplomacia dhe shtypi evropian. Shqiptarët kërkonin reforma të drejta e të arsyeshme që do të zbatoheshin në gjithë Shqipërinë (në katër vilajetet; të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës), përkatësisht në të gjashtë vilajetet osmane në Ballkan. Mbi të gjitha, shqiptarët kërkonin njohjen e kombësisë shqiptare dhe të autonomisë administrative të Shqipërisë.18 Në këtë kuadër, shqiptarët ia tërhiqnin vërejtjen Stambollit, se nëse sulltani edhe më tej toleron realizimin e aspiratave territoriale të sllavëve në Shqipëri, ata do të ngrenë një revolucion të përgjakshëm shqiptar kundër osman.19 Meqë Porta e Lartë nuk i merrte në konsideratë interesat shqiptare, qëndresa e shqiptarëve po përshkallëzohej dhe, gjatë muajve mars-maj të vitit 1903, ajo mori përmasa të qëndresës-kryengritjes së armatosur me epiqendër sanxhakun e Pejës.20

Ndërkohë, Fuqitë e Mëdha insistonin në jetësimin (implementimin) e reformave, por sipas tyre qëndresa e shqiptarëve kundër reformave ishte një pengesë për zbatimin e tyre. Sipas konsullit anglez në Shkup, z. Fontana, jetësimi i reformave „në veri të Sharrit“ (në Kosovë) mund të arrihet vetëm pas çarmatosjes së shqiptarëve.21 Prandaj, nën këtë pretekst Fuqitë e Mëdha, nga të cilat më kategorike ishte Austro-Hungaria, me anë të demarsheve i kërkonin Portës e Lartë shtypjen e menjëhershme të kryengritjes shqiptare, dhe me forcën e armëve „ti dënoj rreptë shqiptarët“.22

Kështu, Stambolli, nën trysninë e Fuqive Evropiane, që në fillim të vitit 1903 dërgoji disa regjimente në Shqipërinë e veriut, për çarmatosjen e shqiptarëve.23 Numri i njësive ushtarake osmane në veri të Sharrit vazhdimisht shtohej. Në maj të vitit 1903, në Prizren, në Gjakovë dhe në Pejë, numri i trupave osmane të dislokuar ishte: 44 batalione, 15 eskadronë dhe 10 bateri, apo 33.000 pushkë, 1.500 shpata dhe 60 topa.24 Vet konsulli austro-hungarez, Kral, në Manastir, aksionin e Stambollit për nënshtrimin ushtarak të Kosovës, e cilësonte si interes rus.25 Në favor të një konstatimi të këtillë të Kralit, ishte dhe fakti se me zhvendosjen e trupave osmane nga trevat në jug të Sharrit dhe dislokimin e tyre në veri të Sharrit, u krijuan favore për veprim të lirshëm të çetave komite bullgare në propagandimin dhe organizimin e kryengritjes.

Intrigat e „Propagandës maqedonase“

Komitetet bullgare strategjinë e tyre të intrigave, do ta konceptojnë në principe formale të taktikës së falsifikimit të fakteve dhe të sajimit të dëshmive për efekte propagandistike. Në këtë kuadër, një veprimtari e këtillë e “Propagandës maqedonase” kryesisht po ndërtohej mbi këto dy postulate: 1.  Përqendrimi i veprimtarisë kryesore të komiteteve bullgaro-maqedonase, dhe më pastaj të vatrës së kryengritjes, në Vilajetin e Manastirit; 2. Provokimi, me çdo kusht, i masakrës së myslimanëve mbi të krishterët, me qëllim të nxitjes së ndërhyrjes së Fuqive të Mëdha.26

Përqendrimi i veprimtarisë kryesore të komiteteve, si dhe i qendrës së kryengritjes, në Vilajetin e Manastirit, motivohej, siç konstatonte baroni Kalice, nga ambicia për përmbushjen e aspiratave imperialiste bullgaro-mëdha për kufij sa më të gjerë të mundshëm për Bullgarinë e ardhshme, në kuadër të së cilës do të duhej të përfshihej edhe vilajeti i Manastirit. Mirëpo, meqë sllavët në këtë vilajet ishin pakicë dhe përbënin vetëm rreth një të tretën e popullatës, kurse dy e treta ishte plotësisht shqiptare, propaganda revolucionare bullgare u përqendrua mu në këtë vilajet me qëllim që, me anë të intrigave, deri diku në radhët e opinionit shoqëror të krijohet e “drejta legjitime” dhe e “pamohueshme” bullgare mbi këtë territor, të cilën ata në të vërtet nuk e kishin, konstatonte Kalice.27

Ndërkaq, që në fillim të vitit 1903 ishin intensifikuar aksionet subversive të çetave bullgare në „Tre vilajetet“. Çetat komite bullgare, për disa muaj me radhë, ushtronin veprime subversive dhe çfarëdo lloj dhune tjetër ndaj institucioneve shtetërore osmane dhe ndaj popullatës civile të besimit mysliman, që do të ishin në favor të provokimit të “fanatizmin mysliman”. Kështu, bandat rrëmbyen dhe ekzekutuan një numër personash civil të përkatësisë fetare myslimane dhe, thuajse për çdo ditë njoftohej për djegien e fshatrave dhe të lashtave të myslimanëve. Qëllimi parësor i këtyre aksioneve ishte shkaktimi i turbullirave në këto vilajete, dhe kështu duke prishur rendin dhe të qetësinë, të provokonin kundërmasa energjike represive të pushtetit osman, por dhe masakra të myslimanëve, mbi popullatën civile të krishterë. Por, ndonëse këto akte dhune të çetave komite kanë indinjuar shumë popullatën, fal përpjekjes së autoriteteve osmane popullata e besimit mysliman po vetëpërmbahej nga ndonjë kundër përgjigje.28

Në sanxhakun e Manastirit aksionet terroriste të komiteteve bullgare edhe kundër popullatës civile shqiptare dhe pronave të tyre, vazhduan edhe gjatë shtatë muajve të parë të vitit 1903. Numri më i madh nga ato aksione ishin ndërmarrë në kazanë e Përlepes (Prilepit), ku numri i shqiptarëve, i turqve dhe i bullgarëve thuajse ishte i barabartë.29 Kështu, për shembull vetëm gjatë dy javëve të para të muajit mars të vitit 1903, nga ana e bandave komite ishin likuiduar në mënyrë mizore mbi gjashtë (6) veta në këtë sanxhak: Një grup komitësh në krye me një far Gjorgje, në një çiflig, në rrethin e Përlepes, në kapërcyell të muajit shkurt 1903 e masakruan Sejfedin Bahtijar beun, çifligsajbi, fillimisht ia nxorën sytë pastaj e varën dhe në fund ia prenë kokën;30 në fshatin Birino komitët e vranë një person me emrin Rasim, më 4 mars 1903; në fshatin Belicë (nahia e Poreçes) ata e vranë Veselin, po më 4 mars; në fshatin Mogillë (të Manastirit) e vranë Riza beun, më 6 mars; më 8 mars vranë Ismailin nga Obedniku i Denir Hisarit,31 në fshatin Crnilishtë komitët vranë „poljakun“ (rojtar i vreshtave dhe i arave) , më 16 mars,32 ngase “poljakët” muhamedan ishin pengesë për lëvizjen e lirë të komitëve.33

Mirëpo, bandat komite, jo vetëm që terrorizonin popullatën e besimit mysliman, ata njëkohësisht iu bien në qafë edhe popullatës së besimit ortodoks.34 Në „Udhëzimin sekret për çetat partizane bullgare“ çetat porositeshin: „Gjithashtu të krishterë të dëmshëm dhe të pa dobishëm duhet vrarë, dhe sipas rrethanave faji mund t`iu ngarkohet ushtarëve, administratorëve të pronarëve (qehave), sipërmarrësve të të dhjetave dhe bejlerëve. Dy veta prej fshati duhet të jenë në gjendje që të dëshmojnë përpara gjyqit në mënyrë ligjore, gjë që duhet të ndodhë me bindje e siguri të plotë.“35 Kështu dhe vepronin çetat komite bullgare. Popullata krishtere i nënshtrohej hakmarrjes së bandave komite “për tradhti kundër komitetit”, sa herë që ua dorëzonte armët autoriteteve osmane gjatë ekspeditave të çarmatosjes,36 dhe në raste të tilla popullata krishtere më shumë e pësonte nga hakmarrja e bandave se sa nga ekspeditat osmane. Apo, në rastet kur bandat bullgare ziheshin në befasi me ndihmën e informatorëve të pushtetit, pasonte hakmarrja e tyre ndaj vetë popullatës civile. Prandaj dhe Kral, konsull austro-hungarez në Manastir, lidhur me këtë konstatonte: „Krimet hakmarrëse të komitetit përbëjnë gjithnjë një përqindje të rëndësishme të veprimeve të përgjakshme që ndodhin përgjithësisht në vilajet“ të Manastirit.37 Kurse, konsulli rus në Manastir, përafërsisht para vdekjes kishte deklaruar: „Se popullata ka vuajtur më shumë nga krimet e komitëve, se sa nga myslimanizmi fanatik.“38

Mirëpo, shpesh herë Propaganda bullgare aktet terroriste të bandave të saja ndaj popullatë krishtere, përpiqej të ua përshkruajë (faturoj) shqiptarëve, si që ishte rasti me sulmin e një bande komite ndaj një familje në fshatin Llasce të rrethit të Tetovës. Me këto trillime, Propaganda bullgare synonte që nëpërmjet etiketimit të shqiptarëve si "element anarkist", të arrihej denigrimi i kauzës shqiptare.39

Ndërkohë, që në dhjetor të vitit 1902 dhe në vazhdim, Propaganda bullgare (bullgaro-maqedonase) intensifikoi në opinion fushatën e akuzave ndaj institucioneve osmane dhe shqiptarëve, se gjoja këta po ushtronin dhunë ndaj popullatës së krishterë në vilajetet e Manastirit dhe të Kosovës, për çka vazhdimisht ajo u ankohej përfaqësueseve diplomatik të Fuqive të Mëdha Europiane.40 Ndonëse asokohe popullata civile sllave e disa zonave, siç ishte rasti me popullatën e zonës së nahijes së Poreçes, kazaja e Kërçovës, me leje të sulltanit ishte armatosur me pushkë gjoja “për vetëmbrojtje”.41 Kjo fushatë do të intensifikohet dhe më shumë pas vendimit për kryengritje, që u morë nga ana Organizatës së Brendshme Revolucionare Maqedonase dhe Edrenase (Edrenase= nënkuptohej rajoni i Edrenesë, të cilin bullgarët e quanin „Odrin“), në Kongresin e Selanikut, 2-4 janar 1903.42 Për të arritur efektet propagandistike, bandat komite bullgare i detyronin banorët e krishterë të fshatrave në vilajetin e Manastirit; burra, gra dhe fëmijë, qoftë duke i bindur qoftë duke i detyruar me forcë, që të ankohen së pari te konsujt dhe pastaj te valiu, në Manastir, lidhur me „ekseset dhe krimin” e detashmenteve ushtarake osmane gjoja që po ushtronin mbi to, duke kërkuar njëherazi dhe largimin e „redifeve shqiptare“ (rezervistëve), nga qytetet. Fshatarët (e krishterë) kështu dhe vepronin, ata nga të gjitha anët shkonin në Manastir për t’u ankuar tek konsujt dhe valiu për „ekseset dhe krimet„ e ushtarëve osman.43

Ndërkaq, diplomatët e Fuqive të Mëdha Europiane, në Perandorinë Osmane; austriak, rus, britanikë, francezë etj., në vazhdimësi i njoftonin qendrat e tyre për ankesat e popullatës krishtere për dhunën gjoja që ushtronin institucionet osmane dhe, bashkë me këta, edhe “bashibozukët” dhe shqiptarët mbi këtë popullatë. Në raportet e tyre, diplomatët e Fuqive të Mëdha vlerësonin se „redifet shqiptare“, paraqisnin rrezik për rendin.44 Nën pretekstin se popullata krishtere është e rrezikuar, diplomatët e huaj ushtronin presion mbi autoritetet osmane që të mbrojnë këtë popullatë. Ata i kërkonin Portës së Lartë që të ndalonte “keqpërdorimet” aktuale të vërteta, si dhe t’i zgjidh ankesat e popullatës krishtere në “Tre vilajetet”.45

Mirëpo, ndërkohë edhe për diplomatët e huaj intrigat e propagandës bullgare veç më u demaskuan dhe ishin të qarta. Për baronin Kalice, arsyet përse ankesat e popullatës krishtere ndaj “keqtrajtimeve” janë më të shumta mu në vilajetin e Manastirit, qëndronin në faktin se komitetet bullgare veprimtarinë kryesore e kanë përqendruar pikërisht në këtë vilajet dhe aksioni çetnik këtu ishte më i fuqishëm. Në këtë kuadër, edhe ankesat e popullatës krishtere ishin parullë të komiteteve dhe ishin pjesë përbërëse e veprimtarisë së tyre agjenturore.46 Në një raport drejtuar Golluhovskit, Kalice konstatonte se shënimet e konsullit Kral lidhur me dhunën osmane mbi të krishterët „janë tepër të stërmadhuara“.47 Ndërkaq, konsulli i përgjithshëm britanik në Selanik, në raportin drejtuar ambasadorit britanik në Stamboll, 18.o4.1902, ia përcjell, veç tjerash, edhe përshtypjet e një anglezi i cili ia kishte rrëfyer pasi qe kthyer nga Manastiri, me ç’rast ai shprehimisht kishte thënë: „Unë u mundova të hetoj për të vërtetën rreth tregimeve që përhapen për dhunën turke, të paraqitura në gazetën „Neue Feie Presse“. Tërë ditën e kalova duke i dëgjuar të dy palët dhe në fund përfundova se nuk mundet të gjendet asnjë dëshmi për maltretimet të bëra nga ana e turqve“.48 Gjithashtu, edhe ambasadori anglez dhe ai francez, në Stamboll, dyshonin në saktësinë e informatave që i merrnin nga “Tre vilajetet” (“Maqedonia”), për shkakun se ata gjithherë vinin nga burime bullgare.49

Plani dhe qëllimi i kryengritjes

Ivan Aleksandroviq Zinovjev, diplomat dhe burrështetas i njohur rus, në një telegram rezervat të tij, Nr. 102, datë 12 maj 1903, konstatonte: “Nuk ka fare dyshim se lëvizja revolucionare në Maqedoni qe krijuar dhe nxitur nga Qeveria bullgare”.50 Ndërkaq, organizator dhe drejtues të kryengritjes në terren ishte „Komiteti maqedonas“, i cili formoi Shtabin Kryesor, me udhëheqësit kryesor: Boris Sarafov, Damjan Gruev, Pere Toshev dhe Llozançev.51 Ndërkaq, drejtues të veprimeve kryengritëse në terren ishin vojvodë të njohur, udhëheqësit e çetave komite, të ndihmuar nga një numri i madh oficerësh dhe nënoficerësh bullgarë.52

Meqë Qeveria bullgare ishte krijuese dhe nxitëse e lëvizjes revolucionare, logjikisht dhe qëllimi i kryengritjes qe përcaktuar mbi bazë të interesave të politikës ekspansioniste bullgare. Në këtë kuadër, qarqet bullgare vlerësuan se, për momentin, nuk është e mundur bashkimi i “Maqedonisë” me Bullgarin,53 por as edhe autonomia e saj, prandaj objektivi i kryengritjes tani ishte që të arrihej afirmimi dhe imponimi i „çështjes së Maqedonisë“ për zgjidhje përpara Fuqive të Mëdha, në mënyrën që do të shkonte në favor të çdo politike shtetërore të Bullgarisë.54

Për arritjen e qëllimeve politike, Qendra drejtuese e kryengritjes shpresonte edhe në ndihmën e faktorëve të jashtëm, në veçanti të Fuqive të Mëdha evropiane. Për të nxitur ndërhyrjen (intervencionin) e Fuqive të mëdha, strategjia e veprimit taktik qe konceptuar mbi këta dy shtylla: 1. Provokimi i masakrave mbi popullatën krishtere, dhe 2. Zgjatja e kryengritjes për një kohë sa më gjatë.

Kështu, me qëllim të provokimit të masakrave mbi popullatën e konfesionit ortodoks, qe paraparë që me çdo kusht, duke përdorur të gjitha mjetet, të provokohej popullata e konfesionit mysliman dhe ushtria osmane, të ushtronin masakra mbi popullatën krishtere, me çka do të nxitej opinioni publik europian në favor të kauzës.55 Prandaj dhe qe planifikuar që kryengritja të fillon me aksione të armatosura të komitëve bullgarë mbi vendbanimet shqiptare e turke; djegien e fshatrave dhe vrasjen e popullatës së tyre, që eventualisht do të rezultonte me një masakër të tmerrshme nga ana e muhamedanëve mbi të krishterët.56 Lidhur me këtë, në një rast edhe vetë kryeministri bullgar do të prononcohet se „cubat synonin që, me ngritjen e popullatës myslimane kundër asaj krishtere, të krijojnë hapësirë për dhunë dhe vrasje.“57 Në këtë frymë ishte dhe Deklarata e KQ të VMORO, nga Selaniku, drejtuar opinionit europian, mbi arsyet e shpërthimit të kryengritjes, ku thuhet: „Dhuna e pa përshkruar e muhamedanëve dhe ndjekjet sistematike të administratës i detyroi të krishterët nga Maqedonia dhe nga Edreneja (Odrini) që domosdo t’i qasen mbrojtjes së armatosur masive... pasi që i shterën të gjitha mjetet që ta sjellin ndërhyrjen e Europës... si mjet i vetëm për tu flakur dhuna dhe të ndërpritet gjakderdhja...“58 Por, fatbardhësisht ideatorët, organizatorët, politikanët dhe mbështetësit e kryengritjes, llogaritë i kishin bërë keq, sepse ata, mbi të gjitha, nuk do të kenë sukses në përpjekjet që të provokojnë masakrën aq të dëshiruar të shqiptarëve e turqve (myslimanë) dhe të pushtetit osman mbi të krishterët ortodoks.59

Ndërkaq, në udhëzimin e fundit për ngritje në kryengritje; “Plani dhe qëllimi i kryengritjes”, 19 .o7/1.o8.1903, të nënshkruar nga Boris Sarafov, veç tjerash thuhej: “do të bëjmë luftë partizane e shoqëruar me masa terroriste dhe anarkiste; ...Qëllimi i kryengritjes nuk është që ta fitojmë Turqinë, por ajo të mos mundet të na fitoji neve. Sa më jetëgjatë të jetë kryengritja, aq më e sigurt është se herët a vonë Fuqitë Europiane do të jenë të detyruara të nxjerrin në shesh ushtritë e tyre...Detyrë e çetave është: (veç sulmit ndaj caqeve institucionale osmane)...të vriten poljakët dhe të gjithë agallarët, memurët që mbledhin tatimin.“ Pra, Fuqitë europiane do të jenë të detyruara, herët a vonë, të vënë në veprim edhe ushtritë e tyre, vetëm nëse kryengritja do të zgjaste për një kohë sa më të gjatë.60

Mbi bazë të këtij plani, Kryengritja do të shpërthen në gusht të vitit 1903, sepse shpresohej që në takimin e perandorëve (atij austriak dhe rus) që pritej të mbahej nga fundi i gushtit 1903, „përfundimisht do të zgjidhet fati i Maqedonisë dhe Edrenesë (“Odrin”)“. Prandaj dhe kryengritja duhej të arrinte efekte më të mëdha, për të ndikuar tek perandorët për reforma më të gjëra në këto rajone.61

Por, udhëheqësit e kryengritjes gabimisht e kishin vlerësuar situatën ndërkombëtare, sepse Fuqitë e Mëdha nuk ishin të vendosura për intervencion, kurse Qeveria bullgare nuk ishte e përgatitur të reagonte.62

Mizoritë ndaj shqiptarëve në fazën e parë të kryengritjes

Kryengritja filloi që në mbrëmje të 2 gushtit të vitit 1903, me aksionet e para të armatosura në sanxhakun e Manastirit, përkatësisht në pesë (5) kazatë e këtij sanxhaku, dhe atë: në kazan e Manastirit, të Kërçovës, të Përlepes, të Ohrit, të Follorinës, në një pjesë të kazasë së Kastories, si dhe në disa fshatra të kazasë së Kajllarit të sanxhakut Selfixhe.63 Për bandat dhe kryengritësit gjithherë cak i presionit dhe i sulmit ishin fshatrat me popullatë të besimit mysliman.64

Kështu, në natën e 2 gushtit dhe gjatë 3 gushtit të vitit 1903, krahas sulmeve të armatosura ndaj postave ushtarake dhe objekteve strategjike të infrastrukturës, bandat komite bullgare dhe kryengritësit sulmuan edhe popullatën civile në fshatrat shqiptare e turke në sanxhakun e Manastirit e jashtë tij. Fillimisht ata sulmuan mbi gjashtë fshatra shqiptare në zonat e Manastirit, të Resnjës, të Krushevës dhe të Kërçovës. Gjatë këtyre aksioneve, kryengritësit ua vënin flakën shtëpive dhe vërrinit (kasolleve me kashtë, bar dhe drithë), si dhe tentonin të hynin nëpër fshatra. Përpara sulmit të bandave bullgare, fshatarët shqiptarë e turq ishin të detyruar të vetëmbrohen, me ç’rast u zhvilluan përpjekje të armatosura në fshatrat shqiptare; Lerë, Kazhan, Ramna, Zmirnevë, Dolencë, Pribillcë, Morgaç dhe Çerkes Koy etj. Por, pas luftimeve që zgjatën disa orë sulmet e komitëve mbi këto fshatra dështuan. Me ç`rast nga radhët e shqiptarëve u vra një grua (në fshatin Dolencë) dhe u dogjën disa hambarë dhe mullarë me barë. Sulmet e komitëve mbi fshatrat shqiptare e turke të sanxhakut të Manastirit vazhdonin edhe në ditët në vijim. Pothuajse për çdo natë, komitët dhe kryengritësit bullgarë ua venin zjarrin një vargu kullash dhe pronash të shqiptarëve e turqve, kurse ndër fshatra popullatës shqiptare e turke ua rrëmbenin bagëtinë.65 Në vazhdim më në detaje ndjekim sulmin e bandave komite dhe pasojat nga këto sulme, në vendbanime të zonave të caktuara të Vilajetit të Manastirit.

Nga ngjarjet më të shënuara të natës së parë të kryengritjes, më 2/3 gusht 1903, ishin prerja e të gjitha linjave telegrafike dhe sulmi i kryengritësve ndaj kasabasë (qytezës) së Resnjës, si dhe ndaj shumë fshatrave shqiptare të kësaj treve. Atë natë, sulmi i kryengritësve kundër Resnjës u mbraps, vetëm pak shtëpive ua vunë zjarrin, kurse numri i viktimave në këtë qytezë ishte i vogël. Në mbrapsje nga Resnja, kryengritësit sulmuan shtëpitë dhe pronat e fshatrave shqiptare, dhe atë: në fshatin Podmoçan, ata plagosën dy fshatarë dhe tre çobanë si dhe e dogjën hanin në afërsi (Hani i Shyrit), si dhe në fshatrat Carevdvor, Nakolec (seli e nahisë), German, Rëmbi, Medovë, Shtërkovë, Pëpli dhe Vapillë. Lufta në këto fshatra zgjati afërsisht tri ditë, kurse popullata e këtyre fshatrave u zhvendos në Nakolec. Bandat komite i pushtuan dhe i shkatërruan-rrënuan këto fshatra shqiptare: Pople dhe Rembi në liqenin e Prespës, Lahci e Bukovë pranë Resnjës, kurse Nakoleci u mbrojt me trimëri kundër bandave. Bilanci i akteve terroriste të bandave komite dhe të kryengritësve në këtë ndër fshatrat shqiptare të kësaj zone ishte: u dogjën gjithsej 42 shtëpi, 41 kasolle, 3 kulla, 3 hane dhe 1 karakollë, si dhe rruga për në Korçë u shkatërrua vende-vende. Njëkohësisht, bandat ua rrëmbyen (plaçkitën) fshatarëve sasi të mëdha të të mirave materiale; bagëti, drithë etj.66

Në nahijen e Demir Hisarit komitët dhe bullgarët, në natën e 2 gushtit, rrethuan dhe sulmuan fshatrat shqiptare Pribillc, Novoselë, Çerkes Koj, Murgash (Murgashevo), Obednik, Koçishtë, Krushje dhe Leva Reka. Luftimet e komitëve e kryengritësve me popullatën e këtyre fshatrave vazhduan deri në agim, dhe përfunduan me mbrapsjen e kryengritësve dhe me humbje reciproke relativisht të vogla. Me ç’rast komitët e kryengritësit i dogjën; në Koçishtë 3 shtëpi dhe 4 kasolle, kurse në Çerkes Koj i dogjën 5 kasolle.67 Pribillci u sulmua sërish më 10 gusht 1903.68

Sulmet e komitëve dhe kryengritësve mbi popullatën civile shqiptare dhe pronat e saja, në fshatra të kazasë së Manastirit, do të vazhdojnë edhe në ditët në vijim: Më 3 gusht, kryengritësit vazhdonin të mbanin nën zjarr të përhershëm gjashtë fshatra shqiptare e turke.69 Në natën e 7 gushtit ata e rrethuan fshatin Tërnovë dhe hapën zjarr të furishëm,70 kurse më 12 gusht komitët sulmuan fshatin Egri i Poshtëm.71 Po më 7 gusht, komitët e kryengritësit i dogjën 16 çifligje në kazanë e Manastirit.72

Në natën 2/3 gusht 1903 komitët dhe kryengritësit bullgarë pushtuan Krushevën, me ç`rast i vranë dhe i masakruan njëzetepesë (25) mysliman, ndër ta dy (2) gra dhe dy (2) fëmijë. Nga të gjithë qytetarët e konfesionit mysliman në Krushevë, vetëm se dy veta ia dolën t’iu shpëtonin kësaj masakre. Nga 25 myslimanët, 10 veta u vranë në mënyrë barbare duke ua prerë kokën. Kryengritësit vranë 8 nëpunës, 2 gra turke, 2 polic, kurse masakruan kajmekamin me gjithë familje dhe nëpunësit, dhe atë nëpunësin e korrespodencës me familje (me përjashtim të një vajze) dhe inspektorin e telegrafit me gruan dhe vajzën 12 vjeçare.73 Për masakrën e komitëve në Krushevë ndaj administratorëve dhe familjeve të tyre, një mësues serb ja se çka thotë: Një zapti në ikje u vra dhe pastaj iu pre koka; u vra gruaja e postierit dhe vajza dhjetëvjeçare; tre taksidar (tagrambledhës) u dogjën në shtëpitë ku banonin; noteri i uqumetit u vra kurse gruaja e tij së bashku me fëmijën e vogël u vranë me sëpatë; u vranë me sëpatë në mënyrë shumë çnjerëzore telegrafisti, polici, ballkan-memuri, gjumurukçiu.74

Në kazanë e Kërçovës, komandant kryesor i të gjitha çetave komite ishte Pesho pasha nga Bullgaria.75 Komitët i detyronin të gjithë fshatarët e konfesionit të krishterë të kazazë së Kërçovës, të ngrihen dhe tu bashkohen atyre.76 Por, vetëm popullata bullgare e kësaj kazaje iu bashkua atyre, kush vullnetarisht e kush me detyrim.77 Komitët dhe fshatarët bullgarë, në numër të madh, në 3 gusht në mbrëmje e rrethuan Kërçovën dhe filluan luftimet me ushtrinë turke, por sulmi i tyre u mbraps nga ushtria. Pos kasabasë së Kërçovës, më 3 gusht komitët dhe kryengritësit sulmuan edhe karakollin në Teqenë bektashiane “Hadër (Hajdar) baba” në fshatin Brod dhe atë në fshatin Izvor. Ata e rrethuan teqenë dhe e dogjën kullën e xhandarmerisë, si dhe plagosën Hasan beun, babanë e teqesë. Po atë ditë, ata sulmuan dhe fshatin shqiptar Sop të Kërçovës, të cilin e dogjën. Me ç’rast kryengritësit vranë gjithsej 9 veta të përkatësisë fetare myslimane, kurse vetëm në qytezën e Kërçovës vranë 8 veta dhe 10 të tjerë i plagosën.78 Sulmi i komitëve me bomba u shtri dhe mbi fshatrat tjera të kazasë së Kërçovës.79 Më 4 gusht ata sulmuan fshatrat Pllasnicë, Lisiçan, Shutovë, Garanë dhe Staroec etj. të kësaj kazaje, ku dhe vranë 8 veta dhe plagosën 10 veta shqiptarë e mysliman.80 Gjithashtu, komitët i dogjën edhe fshatrat shqiptare Drugovë dhe Izhishtë, të Kërçovës.81 Në kazan e Kërçovës, përpara terrorit të bandave bullgare, nga disa fshatra u arratis-iku e tërë popullata shqiptare; me gra e fëmijë, si nga Trebinja, Pllasnica, Belica „Shqiptarët e atij fshati (Belicës-H.P.) u larguan dhe ikën në Manastir dhe në vende tjera“,82 si dhe nga Samakovi dhe Braqani, fshatarët e këtij të fundit u vendosën në fshatin Tuhin të Kërçovës.83

Kryengritja bullgare më 3 gusht u zgjerua edhe në nahijen e Debarcës. Fshatrat me popullatë të besimit mysliman, në dhe për rreth nahijes së Debërcës, që nga ditët e para të kryengritjes u sulmuan nga kryengritësit.84 Veç tjerash, kryengritësit i vranë dy notabël (bejlerë) shqiptar nga Dibra, të cilët shkonin për të bërë tregti.85

Që nga 3 gushti kryengritja u shtri dhe zhvilloheshin luftime edhe në nahijen e Koxhaxhikut, si p.sh. në fshatin Sellcë, por dhe në Drinkoll. Popullata myslimane rreth fshatit Sellcë, në mbrojtje të fshatrave të tyre pati 3 veta të vrarë dhe 2 të plagosur.86 Kurse, fshatarët e fshatit Novac (afër Sellcës) ishin të detyruar që vet t`iu kundërvihen sulmit të kryengritësve, nga fshatarët 2 veta u vranë dhe 2 u plagosën.87

Më 2 gusht bullgarët e kazasë së Kastories (Kosturit) e sulmuan fshatin Zherven të kësaj kazaje, i banuar me popullatë të besimit mysliman. Sulmi i tyre mbi këtë fshat vazhdoi tri ditë, do të thotë deri më 4 gusht, i shoqëruar me vrasje djegie dhe rrënime. Kështu, në Zherven kryengritësit bullgarë, më 2 gusht, vranë 8 veta, më 3 gusht vranë edhe 26 veta, kurse më 4 gusht kryengritësit sulmuan sërish fshatin Zherven dhe e kallën, nga 94 shtëpi sa kishte 89 u dogjën, kurse popullata e fshatit për t`i shpëtuar likuidimit u zhvendos në Kastoria. Ndërkohë, terrori i bandave bullgare u shtri edhe në fshatrat tjera me popullatë myslimane në Kastoria. Me ç’rast, nga ana e bandave janë vrarë dhe janë rrëmbyer shumë veta nga radhët e popullatës myslimane, numri i të cilëve nuk dihej.88

Terrori i bandave bullgare u shtri edhe mbi fshatrat shqiptare e turke të kazasë së Follorinës. Nga 3 gushti, kur filloji sulmi i bandave, dhe deri më 16 gusht, qenë sulmuar këta vendbanime: Neolan i Sipërm, Kotori i Sipërm, Ermenohor, Stanci (Spanci), Follorinë, Kleshtinë e Sipërme, Voshtaren dhe Krushorad. Gjatë sulmeve të bandave në këto vendbanime u vranë dhe masakruan rreth nëntë (9) veta, u dogjën dy (2) shtëpi, si dhe u rrëmbyen një numër i madh i kafshëve.89

Nga sa u tha, sipas të dhënave dokumentare jo të plota, gjatë dy javëve të para të gushtit 1903, nga ana e bandave komite dhe kryengritëseve u sulmuan mbi 52 vendbanime shqiptare e turke, mbi 12 nga to u bënë shkrumb e hi. Vetëm në sanxhakun e Manastirit nga ana e komitëve dhe kryengritësve u vranë mbi 77 dhe u plagosën mbi 56 veta, shqiptarë e turq, si dhe u dogjën mbi 246 shtëpi dhe qindra kasolle etj. Gjithashtu, krahas sulmeve të armatosura ndaj fshatrave shqiptare në këto kaza, bandat komite dhe kryengritëse ua vuan zjarrin dhjetëra çifligjeve.90 Vetëm më 7 gusht nga komitët u dogjën 16 çifligje në kazanë e Manastirit.91

Kështu, deri më 22 gusht, kryengritja u shtri shumë pak përtej kufijve të sanxhakut të Manastirit. Kryengritësit shpresonin, sipas asaj që u kishte thënë propaganda e komiteteve, se brenda dhjetë ditëve do të pason ndërhyrja e Fuqive të Europës, me që kjo nuk ndodhi atëherë filloi të bien morali ndër fshatarët të cilët u ishin bashkuar kryengritësve,92 kurse deri në dhjetor të vitit 1903 kryengritja u shtyp nga forcat osmane.93

Qëndrimi i shqiptarëve ndaj kryengritjes

Përkundër asaj se që nga fillimi i vitit 1903 komitetet bullgare-maqedonase në propagandimin e kryengritjes iu qasën një taktike të re; kamuflimi i idesë së kryengritjes me vello fetare: „të çlirimit të të gjithë krishterëve në përgjithësi“, ndaj dhe kërkonin bashkëpunim me të gjithë të krishterët pa dallim kombësie.94 Mirëpo, siç vlerëson studiuesi Stevan K. Pavlloviq; Kryengritja e Ilindenit shpërtheu si rezultat i ndërthurjes së motiveve nacionaliste, sociale dhe politike.95 Do theksuar se i gjithë dokumentacioni arkival i kohës i konsultuar, i proveniencave të ndryshme, këtë kryengritje për nga karakteri etnik e karakterizon si „kryengritje bullgare“.

Sa i përket qëndrimit të shqiptarëve ndaj Kryengritjes së Ilindenit, përgjithësisht historiografia shqiptare, pa ndonjë qëndrim kritik, ka pranuar klishetë e historiografisë së Shkupit ndaj “Kryengritjes së Ilindenit”, dhe në këtë kuadër ajo në planë të parë e vë aspektin e pjesëmarrjes pasive e aktive të shqiptarëve në këtë kryengritje, pa i analizuar dimensionet tjera të kësaj kryengritje. Todor Simovskit vlerëson se shqiptarët e ndihmonin komitetin dhe kryengritjen për këto arsye: a. Disa nga shqiptarët, në organizatën-komitetin shihnin aleatin dhe mikun në luftën kundër Perandorisë Osmane. b. Disa të tjerë kërkonin ndihmën dhe përvojën e organizatës. c. Disa për shkak të përfitimeve personale duke bërë kontrabandë me armë.96 Gjithsesi se këto të fundit përbënin shumicën absolute. Për angazhimin e shqiptarëve në kontrabandën e armëve dhe të municioneve, ishin shumë të interesuar edhe vetë komitetet bullgare, ndaj dhe në pikën gjashtë (6) të „Udhëzimeve sekrete...“ çetat komite, veç tjerash, porositeshin që „shoqatat“ e ngarkuara për furnizim me armë: „të bëjnë për vete shqiptarë për kontrabandën e armëve.“97

Pra, pjesën më të madhe të shqiptarëve të cilët ishin vënë në shërbim të kryengritjes bullgare, e përbënin kontrabandistët për përfitime materiale. Ashtu që shumica e bartësve-transportuesve të armëve, barutit dhe të pajisjeve tjera ushtarake, ishin shqiptarë nga radhët e të dyja konfesioneve; mysliman e ortodoks. Në furnizimin me armatime dalloheshin fshatarët e fshatrave; Piskopi, Vishnje, pastaj shqiptarë nga Struga, nga Pogradeci, nga Gostivari, nga Kolonja, Follorina, Krusheva etj. Veçanërisht, më shumë ishin të angazhuar në ndihmë organizatës dhe kryengritjes, në forma të ndryshme, shqiptarët e besimit ortodoks, si ata të fshatit Eleovë të Kosturit, pastaj ata të fshatrave Negovan, Bellkamen dhe Kotor i Poshtëm të Follorinës, si dhe ata të Piskopisë dhe të Vishnjes. Gjithashtu, edhe nga radhët e shqiptarëve të besimit mysliman kishte simpatizant dhe të tillë që ishin përfshirë në organizatën, si: Abdyli, Sulë aga nga fshati Pleshevicë i Follorinës-i cili ishte besnik i organizatës, Osmani-kapter i ushtrisë osmane me shërbim në Follorinë, Mehmed Aliu nga fshati Kleshtinë e Sipërme e Follorinës-oficer i ushtrisë osmane, Sefedin Mahmudi nga Naselica-kajmekam në Follorinë, Mehmed Shupellka-roje fushe, Usein efendiu-taksildar, Ibraim Aliu nga fshati Bilisht i Follorinës-anëtar i Organizatë së Brendshme, Sinan aga nga fshati Kazhan i Manastirit, Mehti beu-kajmekam i Ohrit e shumë të tjerë që e ndihmonin Organizatën moralisht dhe materialisht. Ndërkaq, Belul Arif Naxhaku ka qenë komitë në çetat e vojvodëve; Çaulev, Alabak dhe Petre Lesov. Ndërkaq, në mënyrë më masive në kryengritje veçanërisht ishin përfshirë shqiptarët e besimit ortodoks të Lagjes Shqiptare të Krushevës.98

Gjithsesi, kishte individë dhe grupe minore shqiptare, apo raste të izoluara, që bashkëpunonin me komitetet bullgaro-maqedonase dhe me çetat e tyre komite apo iu bashkuan kryengritjes,99 për motive politike. Mirëpo, si duket këta shqiptar nuk ishin të vetëdijshëm se ishin të manipuluar nga komitetet bullgaro-maqedonase, në funksion të realizimit të kauzës ekspansioniste bullgare. Kjo në mënyrë shumë ilustrative shprehet në qarkoret rezervat të “Komitetit të Fshehtë Maqedonas”, të janarit-shkurtit të vitit 1899, drejtuar strukturave vartëse të tij, lidhur me marrëveshjen e këtij komiteti me “Komitetin Revolucionar Shqiptar”, në Bukuresht, për kryengritje të përbashkët, ku shprehimisht thuhej: “Komiteti shumë mirë e dinte...se maqedonët i urrejnë shqiptarët. Por ata le të na ndihmojnë të shpëtojmë nga turqit, pastaj lehtë do të jetë që edhe me to t’i pastrojmë llogaritë-për këtë as që do të mendojmë”.100

Ndërkaq, nga sa u tha, për Lëvizjen Kombëtare shqiptare dhe për shumicën e popullit shqiptar ishin të qarta qëllimet e vërteta të “reformave” në “Tre Vilajetet”, qëllimet e intrigave të Propagandës maqedone dhe të komiteteve bullgaro-maqedone, si dhe qëllimet e vetë Kryengritjes së Ilindenit, të cilat qëllime drejtpërdrejti cenonin interesa kombëtare shqiptare, sepse, siç thuhej dhe në popull: „Me paratë e Rusisë bullgarët duanë të na i marrin tokat...“101 Prandaj, nuk kishte asnjë arsye logjike e racionale që Lëvizja Kombëtare shqiptare dhe populli shqiptar të mbështesnin, me përjashtim të rasteve të izoluara, kauzat e huaja, në dëm të kauzës së vet. Lidhur me këtë, edhe A. Alri, konsulli i Francës në Shkodër, në një raport të tij, datë 26.o8.1903, konstatonte: „Katolikët dhe myslimanët e Shqipërisë pa dyshim nuk dëshironin që në këtë moment ta luajnë lojën e sllavëve, duke i krijuar vështirësi Qeverisë perandorake“.102

Prandaj, nga sa u tha, shumica absolute e popullit shqiptar kishin qëndrim negativ ndaj kësaj kryengritje. Numri më i madh i prijësve-krerëve dhe popullata në Shqipëri, i kërkuan leje pushtetit që shqiptarët të formojnë çeta vullnetare për t’i ndihmuar ushtrisë perandorake në shuarjen e kryengritjes.103 Mirëpo, me një urdhër të sulltanit qe ndaluar ndërlikimi i veçantë i popullatës civile,104 ndaj dhe krerët dhe popullata shqiptare hoqën dorë nga qëllimi që t’i ndjek kryengritësit.105 Në raste të kundërta, shqiptarët të cilët nuk iu nënshtroheshin urdhrave të autoriteteve, detyroheshin dhe me forcë të kthehen prapa në vendet e veta.106 Nga ana tjetër, administrata osmane, të gjithë ata persona që i nënshtroheshin obligimit ushtarak, i rekrutonte nëpër batalione redife dhe ilafe.107

Gjithsesi se kishte dhe raste kur fshatarë shqiptarë të zonave përkatëse ku zhvilloheshin luftime, të marrin pjesë aktive përkrah forcave osmane në shpartallimin e kryengritësve.108 Por, në ata zona ku popullata bullgare nuk qe përfshirë në lëvizjen kryengritëse dhe qëndroj e qetë, nuk qe ngacmuar fare nga ana e shqiptarëve, siç ishte rasti me pjesën veriore të nahijes së Kërçovës. Këtë gjë e pohonte dhe Llazar Kujunxhiqi, administrator i shkollave serbe në Kërçovë. Ai shprehimisht thotë se: „pjesa veriore (e Kërçovës-H.P) nuk mund të ankohet“ për dhunë të ushtruar ndaj elementit sllav. Përkundrazi, kjo pjesë e Kërçovës „sot është kursyer mu për faktin se është e përzier me shqiptarët. Për shkak të shqiptarëve, Komiteti deri më tani nuk kishte qasje atje, ndaj dhe nuk mundej as që të kishte atje përleshje të armatosura si në viset më jugore (të Kërçovës-H.P.), rrjedhimisht as nuk kishte plaçkitje“.109 Ky konstatim i Kujunxhiqit, është dhe një dëshmi që mohon pohimet e propagandave bullgare, serbe e ruse mbi gjoja dhunën masive që po ushtronin shqiptarët mbi popullatën sllave dhe përgjithësisht ndaj asaj të krishterë (ortodokse).

FUSNOTAT (REFERENCAT)

1)         Joseph von Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva, 3, Zagreb, 1979, fq. 479.

2)         Leften Stavrijanos, Balkan posle 1453. godine, S engleskog preveo Veselin Kosti?, Beograd, 2005, fq. 489-491.

3)         3 .) ??????? ???????, ???????? ?? ????????, ????????? ???, ??? II, ?????? ?? ?????????? ????? ??????? ???????? ? ?????? ???????-??????????, ??????, 1999, fq. 95, 101, 104 dhe 108; ?????? ?. ????????, ???????? ???????, ?????? ? ????????? ??????? ?????, CLIO, 2001, fq. 247; ??????? ????? ?? ????????? ??????????, ????? ????????? ?? ?????????? ? ???????????? ??????? (1859-1918), ?????, ????????? ? ?????????: ?-? ?????????? ???????????, ??????, 2004, (në vazhdim: ????? ????????? ?? ??????????...), dok. nr. 90, f q. 225.

4)        ???, ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903, ??????, ????????? ? ???????? ???? ???????, ??????, 1955, (në vazhdim: ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903...), dok. nr. 34, fq. 131; ?????? ?????????, ????????????? ?????? ? ????? ??????? 1918-1929. (??????????, ??????, ?????? ? ???????? ? ????????? ???), ???????, 2002, fq. 20; Prof.dr. Ismet Dërmaku, Kuvendi i Lidhjes shqiptare të Pejës „Besa Besë“ 1899, (Dokumente), Prishtinë, 1997, dok. Nr. 24, fq. 87; ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 34-fq. 131.

5)         Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912, (Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë), Tiranë, 1978, dok. nr. 97-fq. 155; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 81, fq. 204-205 dhe nr. 87, fq. 211-212; ??????? ???????, vep. e përmendur, fq. 104 dhe 106; ?????? ?. ????????, vep. e përmendur, fq. 248; Leften Stavrijanos, vep. e përmendur, fq. 492- 493.

6)         Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom (1876-1918), Priredio Momir; Stojkovi?, Beograd, 1998, (në vazhdim: Balkanski ugovorni odnosi...,I,), dok. nr. 11, nr. 32, nr. 72 dhe nr. 77; Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit, Përmbledhje dokumentesh me një vështrim historik, nga prof. Arben Puto, Vëll. I (1867-1912), Tiranë, 1984, (në vazhdim: Arben Puto, Çështja shqiptare...), I, dok. nr. 4, dok. nr. 37; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 87, fq. 212.

7)         Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912..., dok. nr. 97-fq. 155; Prof.dr. Ismet Dërmaku, vep. e përmendur, dok. Nr. 11, fq. 184

8)         ????? ????????, ??????? ????????, ????????: ?-? ???? ??????, ??????, 1985, fq. 136-137; ????? ?. ?????????, ????? ?????? ?? ????? XVIII ???? ?? ??????????, ???????, 1941, fq. 40.

9)         ?????? ?. ????????, vep. e përmendur, fq. 247.

10)       ?. ???????, ?????????? ? ?????? ??????, ???????, 1903, fq. 1; Shih dhe të gjitha botimet e Arkivit Shtetëror të Maqedonisë, në Shkup, me titull: ?????? ????????? ?? ?????????? ?? ???????????? ????? (-?? ??????????)...

11)       Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912..., dok. nr. 84 fq. 137 dhe nr. 97 fq. 155; Stavro Skendi, Mendimi politik dhe veprimtaria kryengritëse shqiptare 1881-1912, Përkthyer prej Sejfi Protopapës, New York, 1958, fq. 6; Prof.dr. Ismet Dërmaku, vep. e përmendur, dok. Nr. 8, fq. 60-61.

12)       ????? ?????, ??????? ?? ??????? ???? ?? ?????, ??????? ?? ???????? ??????? ??????????, CLIO, 2001, fq. 110; ??????? ???????, vep. e përmendur, fq. 101; Stavro Skendi, vep. e përmendur, 1958, fq. 6; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 64, fq.167.

13)       ????? ?? ??????????, ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?„, ??????, ????????? ? ???????? ?-? ????? ??????? ? ???? ?????????, ??????, 1997, dok. nr. 37; Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom..., dok. nr. 76; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 88, fq. 217-218.

14)       Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom..., dok. nr. 77.

15)       ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?”..., dok. nr. 37.

16)       Arkivi i Institutit të Historisë, Tiranë, Fondi Haus-Hof-und Staats archiv, Politisches Archhiv, Wien, (Dokumente të përkthyera në gjuhën shqipe), Nr. Skedarit Vj. (në vazhdim: AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA,) Vj-12-10-1006, Nr. 64, Fk. 506-511, Konsuli Kral, Manastir, 1.o6.1903.

17)       ????? ?????, vep. e përmendur, fq. 110; Prof.dr. Ismet Dërmaku, vep. e përmendur, 1997, dok. Nr. 1, fq. 122-123.

18)       Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912..., dok. nr. 94, fq. 150, nok. nr. 95, fq. 151, dok. nr. 96, fq. 152-153, dok. nr. 97, fq. 155 dhe dok. nr. 98, fq. 158-159.

19)       Po aty, dok. nr. 94, fq. 150.

20)      23 .) Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, Historia e popullit shqiptar, Vëllimi i dytë, Tiranë, 2002, fq. 309-311; ???, ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ?????????? ?? ??????????, ????????? ? ???????? ????? ????, ?????, 1954, dok. nr. 7, fq. 76; nr. 13, fq. 151; nr. 15, fq. 156-157; nr. 21, fq. 187; nr. 22, fq. 192; nr. 27, fq. 216; nr. 28, fq. 216-217; nr. 35, fq. 234; nr. 51, fq. 278; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 100, fq. 254.

21)       ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 15, fq. 157.

22)       ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr 27, fq. 88, nr. 30, fq. 115; ????? ?? ??????????, ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????, ?????, ????????? ? ???????? ?-? ?????? ??????????, ??????, 1993, dok. nr. 3, fq. 68-69.

23)       Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912..., dok. nr. 94, fq. 150.

24)      ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr.30, fq. 114.

25)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1013, Nr. 69, Fk. 531-543, Konsuli Kral, Manastir, 26.o6.1903.

26)       ??????? ????? ?? ????????? ??????????, ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915, ????????? ?-? ????? ???????, ??????, 2002, dok. nr. 127-fq. 279; ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 15, fq. 94-95.

27)       ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 26, fq. 84-85.

28)       AIH, Tiranë, F. AV, Vj-12-10-1006, Nr. 64, Fk. 506-511, Konsuli Kral, Manastir, 1.o6.1903; Po aty, Vj- 12-10-1030, Nr. 81, Fk. 638-649, Konsuli Kral, Manastir, 22.o7.1903; ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 27, fq. 89, nr. 44, fq. 154; ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915...,dok. nr. 127, fq. 279; ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 7, fq. 75; ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 15, fq. 95.

29)       ????? ???????????, „??????? ?? ?????????? ??? ????? ?? ????????????„ (??????????? ??????), ??????? ?????? „??????„ ??oj 101, ??????, 24.03.2009.

30)      ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 13- fq. 149.

31)       Po aty, dok. nr. 17, fq. 171.

32)       Po aty, dok. nr. 18, fq. 175.

33)       Po aty, dok. nr. 25, fq. 208.

34)      Po aty, dok. nr. 43, fq. 251.

35)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1005, Fk. 493-504, „Udhëzime sekrete për çetat partizane bullgare“-Shtojcë e relacionit të konsulit Kral prej Manastiri, Nr. 63, 1.o6.1903.

36)       Po aty, Vj- 12-10-1034, Nr. 86, Fk. 666-680, Konsuli Kral, Manastir, 31.o7.1903.

37)       Po aty, Vj-12-10-1030, Nr. 81, Fk. 638-649, Konsuli Kral, Manastir, 22.o7.1903; Po aty, Vj- 12-10-1033, Nr. 45, Fk. 665, Konsuli Kral, Telegr. shifër, Manastir, 29.o7.1903.

38)       ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 44, fq. 154.

39)       ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 13, fq. 150, nr. 25, fq. 209, nr. 28, fq. 218-219?, dhe dok. nr. 43, fq. 251.; ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915..., dok. nr. 141, fq. 305-306.

40)      ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915..., dok. nr. 131, fq. 284-285, nr. 132, fq. 286-297.

41)       ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 10, fq. 95.

42)      ??????? ?????? ?? ?????????? ?? ???????????? ?????, II ???, ???????? ????? ????, ??????, 1953, fq. 211-212.

43)      46.) AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1005, Fk. 493-504, „Udhëzime sekrete për çetat partizane bullgare“-Shtojcë e relacionit të konsulit Kral, nga Manastiri, Nr. 63, 1.o6.1903; ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 1, fq. 64-65.

44)      Po aty, Vj- 12-2-218, Nr. 8902, Konsuli Para, Telegr. me shifra, nr. 62, Shkup, më 19.o7.1903; Po aty, Vj- 12-2-219, Nr. 9258, Konsuli Para, Telegr. me shifra, nr. 63, Shkup, 22.o7.1903; Po aty, Vj- 12-2-221, Nr. 197, Konsuli Para, Shkup, 28.o7.1903; Po aty, Vj- 12-10-1034, Nr. 86, Fk. 666-680, Konsuli Kral, Manastir, 31.o7.1903; Po aty, Vj- 12-2-223, Nr. 196, Konsuli Para, Shkup, 28.o7.1903; ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 1, fq. 64-65; ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915..., dok. nr. 131, fq. 284-285, nr. 132, fq. 286-297; ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 60- fq. 322; ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 26, fq. 85 dhe dok. nr. 39, fq. 144-145;.

45)      AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1013, Nr. 69, Fk. 531-543, Konsuli Kral, Manastir, 26.o6.1903; Po aty, Vj- 12-2-223, Nr. 196, Konsuli Para, Shkup, 28.o7.1903; ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 26, fq. 85-86 dhe dok. nr. 40, fq. 145-146.

46)      ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 26, fq. 84-85.

47)      Po aty, dok. nr. 44, fq. 154.

48)      ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915..., dok. nr. 129, fq. 281.

49)      ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 16, fq. 96.

50)      ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 100, fq. 250.

51)       ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 21, fq. 108.

52)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-83, Nr. 110, Fk. 917-927, Konsuli Kral, Manastir, 1.o9.1903; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 101, fq. 256.

53)       ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr.34, fq. 129.

54)      ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 4, fq. 26; ??????? ?????? ?? ?????????? ?? ???????????? ?????..., fq. 221.

55)       ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 21, fq. 108; ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“..., dok. nr. 7; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 102, fq. 262.

56)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1027, Nr. 79, Fk. 618-630, Konsuli August Kral, Telegr. konfidenciale, Manastir, 19.o7.1903; Turski dokumenti za Ilindenskoto vostanie od sultanskiot fond „????`?“..., dok. nr. 11.

57)       ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“..., dok. nr. 39, fq. 51-52.

58)       ??????? ?????? ?? ?????????? ?? ???????????? ?????..., fq. 254.

59)       ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr.27, fq. 89.

60)      ??????? ?????? ?? ?????????? ?? ???????????? ?????.., fq. 213 dhe 247-249.

61)       ????? ????, ???? ????????? ?? ???????????? ????????, në: ???, ?????????? ??????? 1903-1953, ??????, 1953, dok. nr. 22, fq. 66.

62)       ??????? ???????, vep. e përmendur, fq. 110.

63)       66 .) AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA,Vj- 12-10-1078, Nr. 107, Fk. 880-890, Konsuli August Kral, Manastir, 27.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1083, Nr. 110, Fk. 917-927, Konsuli Kral, Manastir, 1.o9.1903; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 103, fq. 268.

64)      ????? ?? ??????????, ?????? ????????? ?? ???????????? ????????, ?????, ??????, ????????? ? ???????? ?-? ?????????? ???????????, ??????, 1993,(në vazhdim: ?????? ????????? ?? ???????????? ????????...), dok. nr. 10.

65)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA,Vj- 12-10-1036, Nr. 50 (recte 46), Fk. 690, Konsuli Kral, Telegr. shifër konfidenciale, Manastir, 4.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1039, Nr. 89, Fk. 698-709, Konsuli Kral, Telegr. shifër, Manastir, 4.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1040, Nr. 47, Fk. 711-713, Konsuli Kral, Telegr. shifër, Manastir, 6.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1088, Nr. 115, Fk. 960-979, Relacion i konsulit Kral, fort të ndriturit kont, Manastir, 5.o9.1903; ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 9, fq. 86 dhe dok. nr. 11, fq. 89; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 50 dhe nr. 77; ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“..., dok. nr. 20; ??????????? ??????? ?? ?????????? 1797-1915..., dok. nr. 146, fq. 315 dhe dok. nr. 147, fq. 317.

66)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1038, Nr. 47, Fk. 696-697, Telegr. shifër, Konsuli Kral, Manastir, 5.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1085, Nr. 112, Fk. 937-951, Konsuli Kral, Manastir, 3.o9.1903; Po aty, Vj- 12-10-1088, Nr. 115, Fk. 960-979, Relacion i konsulit Kral, fort të ndriturit kont, Manastir, 5.o9.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 50 dhe nr. 77.

67)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1039, Nr. 89, Fk. 698-709, Konsuli Kral, Telegr. shifër, Manastir, 4.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1088, Nr. 115, Fk. 960-979, Relacion i konsulit Kral, fort të ndriturit kont, Manastir, 5.o9.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 50, fq. 95 dhe nr 77, fq. 115.

68)       ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 100.

69)       Po aty, dok. nr. 5.

70)      Po aty, dok. nr. 38.

71)       ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“..., dok. nr. 68.

72)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj-12-2-229, Nr. 6163, Konsuli Para, Teegram. shifër nr. 65, Shkup, më 8.o8.1903.

73)       Po aty, Vj-12-2-229, Nr. 6163, Konsuli Para, Teegram. shifër nr. 65, Shkup, më 8.o8.1903; P aty Vj- 12-10-1074, Nr. 105, Fk. 846-856, Telegr. shifër, Konsulli Kral, Manastir, 25.o8.1903; Po aty, Vj- 12-10-1075, Fk. 858-853, Manastir, 25.o8.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 77 dhe nr. 172; ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 56, fq. 315; ????? ????, ???? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 14, fq. 39-40; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 103, fq. 268-269.

74)      ????? ????, ???? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 19-fq.55.

75)       Po aty, dok. nr. 32-fq. 128.

76)       ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 62, fq. 325.

77)       ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 77, fq. 121 dhe nr. 120, fq. 164.

78)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1085, Nr. 112, Fk. 937-951, Konsuli Kral, Manastir, 3.o9.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 11, fq. 63, nr. 15, fq. 66-67, nr. 77, fq. 121, nr. 120, fq. 163; ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 56, fq. 316, dok. nr. 62, fq. 325; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 103, fq. 268.

79)       ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 11, fq. 89.

80)      ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 15, fq. 67, nr. 77, fq. 121 dhe nr. 120, fq. 163-164.

81)       ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 58, fq. 319.

82)       Po aty, dok. nr. 62, fq. 326.

83)       ????? ????, ???? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 32, fq. 128.

84)      ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 22.

85)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj-12-2-229, Nr. 6163, Konsuli Para, Teegram. shifër nr. 65, Shkup, më 8.o8.1903; ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 103, fq. 268.

86)       ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 19 dhe 48.

87)       Po aty, dok. nr. 77.

88)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1085, Nr. 112, Fk. 937-951, Konsuli Kral, Manastir, 3.o9.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 22, nr. 28, nr. 42, fq. 86 dhe dok. nr. 77, fq. 124 dhe 128.

89)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA,Vj- 12-10-1039, Nr. 89, Fk. 698-709, Konsuli Kral, Telegr. shifër, Manastir, 4.o8.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 28, nr. 44, nr. 77, nr. 87.

90)      AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA,Vj- 12-10-1039, Nr. 89, Fk. 698-709, Konsuli Kral, Telegr. shifër, Manastir, 4.o8.1903; ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“...,dok. nr. 38, dok. nr. 61, fq. 70-71.

91)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA,Vj-12-2-229, Nr. 6163, Konsuli Para, Teegram. shifër nr. 65, Shkup, më 8.o8.1903.

92)       ????????? ?? ????????? ?????? ?? ?????????? ?? 1879-1903..., dok. nr. 44, fq. 155.

93)       ??????? ???????, vep. e përmendur, fq. 110.

94)      ???????? ?? 1903 ?????? ?? ???????? ???????, ??????????? ? ???????? ??????????..., dok. nr. 4, fq. 26, nr. 5, fq. 56

95)       ?????? ?. ????????, vep. e përmendur, fq. 248.

96)       ????? ????????, ?? ????????? ?? ???????????? ?? ???????????? ????????, ???, ?????????? ??????? 1903-1953, ??????, 1953, fq. 201.

97)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1005, Fk. 493-504, „Udhëzime sekrete për çetat partizane bullgare“-Shtojcë e relacionit të konsulit Kral prej Manastiri, Nr. 63, 1.o6.1903.

98)       ????? ????????, ?? ????????? ?? ????????????..., fq. 201-206; ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 21,fq. 108

99)       AIH, Tiranë, F. HHSTA, PA, Vj- 12-10-1083, Nr. 110, Fk. 917-927, Konsuli Kral, Manastir, 1.o9.1903; ????? ????????, ?? ????????? ?? ????????????..., fq. 201.

100)    ????? ????????? ?? ??????????..., dok. nr. 52, fq. 143

101)     Edith Durham, vep. e përmendur, fq. 43.

102)     ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 34-fq. 142.

103)     Po aty, dok. nr. 18, fq. 103; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 99; ????? ????, ???? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 12-fq.36-37.

104)    ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 20.

105)     ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“..., dok. nr. 151.

106)     Po aty, dok. nr. 36; ?????? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 13, nr. 35.

107)     ??????? ?? ????????? ??????????? ?????????..., dok. nr. 18-fq. 103.

108)     ?????? ????????? ?? ???????????? ???????? ?? ??????????? ???? „????`?“...,dok. nr. 36.

109)     ????? ????, ???? ????????? ?? ???????????? ????????..., dok. nr. 32-fq. 124.