Avzi Mustafa: Thimi Thoma Kreji - veprimtar i rilindjes kombëtare nga Krusheva

THIMI THOMA KREJI – NJË VEPRIMTAR I RILINDJES KOMBËTARE NGA KRUSHEVA

Ekskluzive nga Prof. Dr. Avzi Mustafa

Thimi Kreji, sipas disa shënimeve, thuhet se ka lindur rreth vitit 1842 në Krushevë të R. së Maqedonisë së sotme. Me shpërnguljen e vllehve të Gramozit dhe të Voskopojës në fund të shekullit VIII dhe në fillim të shekullit XIX, këtu vendoset edhe një pjesë e madhe e shqiptarëve nga Shqipëria e Jugut. Supozohet se kjo familje ka ardhur nga rrethi i Gjirokastrës. Shumica e të shpërngulurve vllahë ishin të detyruar për arsye politike, ndërsa shqiptarët për arsye ekonomike. Varfëria e vendeve malore, si dhe shtypja dhe shfrytëzimi i pamëshirë i administratës osmane, kërkonte ndërrimin e vendbanimit për kushte më të mira jetese. Kështu shpërngulja ishte edhe një ikje nga pronat e pronarëve, që ata të mund të merren me zejtari dhe tregti ose te gjejnë një “tokë pazot”.

Në Krushevë ose, siç i thonë vendasit, Krushovë, mërgimet bëheshin grupe-grupe nga koha në kohë. Prandaj ky qytet është formuar mbi ndarjet familjare dhe etnike. Kështu Krushevën e përbëjnë 12 mëhallë: mëhalla e vllehve, mëhalla Arbinesh (e Shqiptarëve), mëhalla e mijakëve të ardhur nga Reka e Dibrës, mëhalla e Gjipëve (mëhalla rome), si dhe mëhallët sipas familjarëve: e Strungës, e Bushës, e Matakëve, Koku etj. Çdo mëhallë e kishte qendrën e vet, ndërsa në qendër të mëhallëve ekzistonin dyqane, furra, si dhe zejtaritë të ndryshme. Në mëhallën e mijakëve ekzistonte edhe një kishë. Po në këtë qytet ekzistonte edhe një shkollë meshkujsh dhe një shkollë femrash.

Mesha në kishën e mijakëve mbahej në gjuhën shqipe, por pas vitit 1821, kur Greqia e shtoi zgjerimin e kufijve dhe krijoi të ashtuquajturën “Megali-Idea”, ajo i përdori të gjitha mjetet e mundshme që ta identifikonte fenë me kombësinë. Kështu të gjithë ortodoksët, pra edhe shqiptarët ortodoksë, i llogariste grekë. Kjo bëhej me qëllim të caktuar dhe në vende ku jetonte popullatë ortodokse e etnive tjera. Kisha, nëpërmjet klerit, bënte propagandë, por përdorte edhe mjete të tjera për helenizimin e popullatës ndaj etnive jogreke. Këtë e shohim edhe në rastin e mitropolitit për Ohër e Prespë, ku bënte pjesë edhe Krusheva. Ndonëse mitropoliti grek i kësaj eparhie selinë e kishte në Ohër, ai e transferon atë në Krushevë vetëm e vetëm që ta ndalojë të mos dëgjohet aty gjuha shqipe ose arumune. Ky metropolit i kishte thënë popullit të Krushevës: “Gjuha arumune dhe gjuha shqipe janë mallkuar dhe aforisuar nga të gjithë të shenjtit, por edhe nga vetë Zoti dhe se vetëm gjuha greke është gjuha e dashur e Zotit”.

Thimi Krej ndoqi shkollën e meshkujve në vendlindje. Aty mësimi zhvillohej në gjuhën greke. Familja e tij ishin zejtarë – me kohë e kishte ushtruar zanatin e ngjyrosjes së flokjeve (postiqeve prej leshi) dhe merreshin me shitjen e tyre. Thimin, krahas shkollës, e dërguan edhe në zanatin e terziut te një mijak. Dukë punuar në dyqanin e terziut, edhe pse ishte i ri, Thimi me vëmendje dëgjonte gjithçka mbi shqetësimet e ndryshme që rëndonin mbi jetën e këtyre banorëve, si dhe kërkimin e zgjidhjeve për të ardhmen. Megjithëse nuk dihet se ku e ka mbaruar shkollën e mesme në gjuhën greke, në bazë të informacioneve të mbledhura nga njerëz të ndryshëm të këtij qyteti, përshtypje më lë plaku 92-vjeçar Nako me një memorie të çuditshme, i cili pohon se të “tonit” kanë mësuar “gërkisht”, ngase kisha i dërgonte nëpër shkolla të gërkishtës. Në fakt, të gjithë ortodoksit, pra edhe shqiptarët e këtij konfesioni, për arsye fetare mësonin greqisht, sepse mësimi në këtë gjuhë llogaritej si cilësi e një kulture të lartë, duke anashkaluar gjuhën shqipe dhe duke mos lejuar shkolla në gjuhë amtare. Por, kur diskutojmë për familjen e Krejit, plaku Naku thekson se nuk ka dijeni për këtë personalitet, sepse shpeshherë pushtuesit na kanë djegur e plaçkitur, por thotë se “ne (duke përfshirë edhe shqiptarët – A.M.) jemi marrë me tregti dhe se neve na quanin grekë me kuptimin tregtarë”. Disa familjarë nguliteshin në ato vende, ku punonin edhe me familje. Gjithashtu plaku 90-vjeçar rrëfen me ofshamë se “neve na kanë shitë bullgarët te osmanlinjtë”. “Shumë familje vllahe e shqiptare pësuan gjatë kryengritjes së Ilindenit, ndërsa disa u shpërngulën brenda qyteteve të tjera”. Prandaj, thotë xha Nakoja, edhe Tomajt mund të kenë ikur. “Tomaj ka në Kërçovë, Manastirë, Shkup. Bisedën e mbyllë duke thëne “se kemi qenë të detyruar disa herë edhe llagapet t’i ndërrojmë. Të tonit punonin kudo, edhe në Egjipt, edhe në Stamboll, edhe në Selanik, Bukuresht e gjetiu”.

Kushtet, rrethanat dhe motivet ekonomike-shoqërore e psikologjike ishin faktorët kryesorë që shumë shqiptarë të kërkojnë fatin e tyre nëpër vendet e botës. Kjo gjendje tepër e vështirë e detyron edhe Thimi Krejin të marrë rrugën e mërgimit. Ai një herë mendoi të shkojë në Bukuresht ose në Sofje, sepse atje kishte shumë ortodoks që punonin, por në kohën kur ai përgatitej të largohet nga vendlindja me të madhe flitej për Egjiptin si një vend ku mund të gjendet punë.

Mërgimet në Egjipt janë ato që lidhen me luftën që beri Turqia kundër mamlukëve dhe me vendosjen ne krye të qeverisjes së shqiptarit Memhmet Ali Pasha. Egjiptit ndodhej në zhvillim e sipër dhe atij vendi i duheshin punëtorë të profesioneve të ndryshme. Shumica e shqiptarëve që kishin shkuar atje si ushtarakë, kishin mbetur edhe pas luftës. Prej tyre shumica e shqiptarëve ishin vendosur në qytete të ndryshme, si: Kajro, Aleksandri, Benisuef, Shibin El Kom, Mansuri, Fishnje, Mamflutë, Bibe, Vostë etj. Një pjesë e shqiptarëve kishin mërguar në Egjipt edhe për shkaqe ekonomike, ashtu që shumica e shqiptarëve, përveç punëve nëpër karakollë, punonin edhe punë të ndryshme të zanateve e të tregtisë. Shqiptarët që jetonin në Egjipt, sipas P. Kabue-së, ishin afër 30 mijë.

Si te shumica e shqiptarëve në vendet tjera, edhe në Egjipt ata rronin së bashku dhe në ditët e festave ose kohët e lira ose me ndonjë rast të veçantë, në shtëpitë e banimit ose në hanet e ndryshme gjëmonte kënga dhe vallja shqiptare. Këtë më së miri e përshkruan Spiro Dine, i cili thotë: “Karakollët e Kajros qenë plot gegë e toskë, këngët e vallet nuk reshtin, buzuku, tamburaja e bakllamaja buçitnin në katër anët... na dukej sikur gjendeshim në Shqipëri”.

Thimi Kreji në vitin 1860 nga porti i Selanikut udhëton për në Egjipt dhe bashkë me një shok vendoset në qytetin Shibin El Kom. Me t’u vendosur aty, për Thimin do të fillojë një jetë të re. Ai shumë shpejt do të bie në kontakt me bashkatdhetarë të viseve të ndryshme të Shqipërisë. Pasi siguron një vend pune, duke iu falënderuar njohjes së gjuhës frënge, pas orarit të punës shkonte në klube e vende ku tuboheshin shqiptarët. Meqë mërgimi ngjallë dashurinë me të madhe ndaj atdheut, ai me inteligjencën e dhuruar nga Zoti nuk mund të mos inkuadrohej në biseda patriotike. Siç duket, ai si intelektual, gjatë studimeve, kishte njohuri nga historia, e njihte mirë gjuhën greke, vllahe, bullgare, turke dhe gjuhën frënge. Ndërkaq tani ai do të interesohet për gjuhën shqipe, për letërsinë shqipe, për lashtësinë e shqiptarëve, për trashëgiminë kulturore etj. Ai lexonte çdo gjë që i binte në dorë. Si njeri që nuk përtonte të kontaktonte me secilin dhe i dashur që ishte, që shihet edhe nga korrespondenca e tij me shumë intelektualë e patriotë të kohës, ai do të inkuadrohet me tërë qenien e tij në jetën kulturore dhe në lëvizjen patriotike.

Në fillim shqiptarët e Misirit e kishin vështirë të mendonin dhe të vepronin në mënyrë të organizuar në lëvizjen kombëtare. Prandaj ishte e nevojshme që shqiptarët e Misirit të krijojnë një vatër ku do të tuboheshin gjithë shqiptarët e Misirit, ashtu siç vepronin shqiptarët në Bukureshtit e të Sofjes. Siç dihet, shqiptarët e Misirit në fillim u organizuan si një degë e Shoqërisë së Stambollit, e quajtur “Shoqëri e të shtypurit shkronja shqip”, e cila u krijua në Aleksandri me ndihmën e Jani Vretos, por kjo pati një jetë të shkurtër.

Thimi Kreji, bashkë me Thimi Mitkon dhe të përkrahur edhe nga patriotë të tjerë, u angazhuan të formojnë një shoqëri me emrin “Bashkimi i vërtetë i atdhetarëve shqiptarë”, që do të kishte organin “Besa”. Kjo shoqëri zgjodhi motom “Bashkimi bënë fuqinë”.

Në maj të vitit 1882 në Egjipt formohet shoqëria e përkrahur nga të gjithë të mërguarit kudo që jetonin në Egjipt, që do të quhet “Vëllazëria Shqiptare”, e cila për qëllim kryesor do të ketë ruajtjen e gjuhës dhe të traditave kombëtare shqiptare. Aty Thimi Kreji do të zgjidhet sekretar i kryesisë së Shoqërisë për Shibin el Kom.

Anëtarët e Shoqërisë me vëmendje po i ndiqnin ngjarjet e viteve 1878-1881, kur propagandat e huaja shoviniste, sidomos ajo greke ushtronin veprimtarinë e tyre grabitqare. Anëtarët e Shoqërisë haptazi iu kundërvunë këtyre qëllimeve grabitqare dhe asimiluese nëpërmjet polemikave të botuara në shtypin kombëtar, si “Shqipëria”, “Toska”, “Spata”, “Pellazgu” etj.

Gjuha shqipe për shqiptarët e Egjiptit ishte një ndër çështjet më të mëdha që mund ta ruante kombin tonë. Por, siç dihet, ende nuk kishte gjetur zgjidhje alfabeti i përbashkët i gjuhës shqipe. Prandaj atdhetarët tanë në Egjipt nuk kursenim as mund e as djersë për të gjetur format më të ndryshmet që të organizojnë lëvizjen arsimore dhe kulturore, si në mërgim, ashtu edhe në Shqipëri. Në një letër që mban datën e 17 majtit 1877 Thimi Mitko i shkruan kështu Thimi Krejit: “Për sa i përket qytetërimit të Shqipërisë së prapambetur do të ishte një vepër me më shumë sukses ngritja në Egjipt e një tipografie për të shtypur vazhdimisht libra dhe një gazetë”. Po ashtu nëpërmjet të shoqërisë shqiptare që do të “përhapte diturinë do të mundësohej që të hapen një ose dy shkolla shqipe në qendër të Shqipërisë”.

Thimi Kreji do të futet në problemet e kohës dhe do t’i zgjerojë lidhjet e veta me shumë atdhetarë, si në Misir si me Jani Vruhon, Milo Duçin, Çajupin, L. Lligorin,Th. Tashko, Th. Manon, V. Vithkuqarin, S. Dinen, Th. Mitkon, Jani Vreton etj., por edhe me patriotë të tjerë të kolonive të tjera shqiptare. Ai nuk do të shkëputet nga forcat përparimtare. Si njeri me një intelekt të çuditshëm, ai do të inkuadrohet në çështjet rreth alfabetit. Derisa të gjendej një zgjedhje përfundimtare, dominonte mendimi që “toskët ta shkruajnë shqipen me germa helene, kurse gegët me ato latine”, por intelektualet shqiptarë, si ato të Stambollit, Bukureshtit e Sofjes, po përgatitin variante të ndryshme të alfabeteve. Një variant që e kishte përgatitur Jani Vretoja kishte kërkuar mbështetje edhe nga patriotët e Misirit. Ai ia dërgon këtë variant pikërisht Thimi Krejit në Shibin el Kom që ai ta propagandojë atë. Kështu këtë variant të alfabetit e përkrahin edhe Thimi Kreji, Thimi Brandi, Sipro Dine etj. Kështu, të kënaqur për punën e Vretos, këtë alfabet e quajtën atë si një sistem shkronjës, si një alfabet shumë i përshtatshëm. Kreji, i bindur se ky ishte një alfabet origjinal i bërë nga një intelektual i formuar si Jani Vereto, në vitin 1877 do të angazhohet të shkruajë edhe një traktat mbi alfabetin shqip. Me aprovimin e këtij varianti ai do të hapë polemikë të ashpër sidomos me shqiptarët në Benisuef, të cilët udhëhiqeshin nga Thimi Mitko, sepse nga ata nuk u pranua ky variant i alfabeti të Vretos, siç ndodhi edhe në mesin e shqiptarëve të tjerë të Misirit dhe të patriotëve në kolonitë tjera .Me gjithë kundërshtimet, ai nuk e humbi miqësinë me patriotët e tjerë shqiptarë. Këtë e vërejmë në letrën e Thimi Mitkos dërguar Thimi Krejit më 12.7. 1878, ku ai shkruan: “Thash dhe kuvendova. Papo secili të ketë idhenë e vet. Idherat e njërëzëve janë të respektueshme”.

Në vitin 1878 Jani Vretoja përsëri do të ofrojë një variant tjetër me 8-9 ndryshime, ndërsa Thimi Kreji, edhe pse është përkrahës i projekt-stautit të Kanonizës së vitit 1878, ai nuk është kundër një alfabeti të përbashkët kombëtar, i cili do të përkrahet nga të gjithë. Edhe ky variant i alfabetit të Vretos nuk do të gjejë popullarizim dhe do të kritikohet nga atdhetarët e tjerë, ndërsa Kreji përsëri do të arsyetojë këtë variant të alfabetit të Vretos. “Ai (Vretoja) është pjesëmarrës në Mbledhjen e Stambollit, ku do ta paraqesë një variant të vetin, duke dhënë edhe këtë sqarim: “Këtë alfabet e ka dërguar tek ne i lartpërmenduri Jani Vreto, me qëllim thjeshtë që të na kallëzojë vështirësitë e këtij alfabeti”

Studiuesit e ndryshëm nuk kanë njohuri se me cilin variant u paraqit Vretoja në Mbledhjen e Stambollit, por krahas supozimeve të ndryshme, më i bindshmi është ai i shkencëtarit Alfret Uçi, i cili mbështetet në fjalët e Thimi Krejit, i cili shkruan: “Në mbledhje janë paraqitur disa alfabete: grek, latin dhe arab. Më në fund ranë dakord se secili të mendojë e të parashtrojë projektin e vet. Jani Vretoja në Mbledhje i prezanton të tre variantet e alfabetit vet”. Megjithatë, ndryshimet që u bënë në vitin 1879 , janë  pikërisht  variantet e  Vretos, ngase u morën gati 20 shkronja nga ai  dhe të atij të Stambollit.

Prandaj Kongresi i Manastirit në nëntor të vitit 1908 për një alfabet të përbashkët shqip nuk është punë rasti, por është një punë e vazhdueshme gjatë gjithë periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Thimi Kreji ishte i pasionuar ndaj leximit, shkruante edhe vetë, por mbi të gjitha atë e karakterizonte oratoria dhe zgjedhja e fjalorit. Kryeneçësinë nuk e adhuronte, ishte tolerant, por vendimet i merrte vetë. Këtë Ai tërë jetën e vet, me energjinë dhe entuziazmin që kishte, punoi për të qenë një shëmbëlltyrë e vërtetë morale dhe fizike. Gëzohej shumë kur dikush botonte ose shkruante në periodikun e kohës. Daljen e librit të Thimi Mitkos “Bleta shqyptare” ai e priti me dashuri të veçantë, madje në letrën që i dërgon autorit të veprës menjëherë pas botimi ai do të shprehet kështu: “Shumë kënaqemi duke kënduar zakonet e vendeve tona, të cilat po thuaj se i kemi humbur”.

Thimi Kreji, krahas veprimtarisë iluministe, na paraqitet edhe si një figurë që trajton personalitete historike dhe si një frymëzues me poezitë e tij, që janë parulla kushtrimi për çlirim, janë mësime moralizuese, shprehen kundër fanatizmit fetar, kundër gjakmarrjes etj.

Pas largimit të tij nga vendlindja, ai do të kthehet aty në vitin 1864 dhe do të bëjë një vizitë jo vetëm në Krushevë, por edhe Korçës, Kavallë, Manastirit e Janinës. Aty do ta shohë gjendje shumë të rënduar të popullit të molisur nga taksat, grabitjet, vëllavrasjet, ndasitë fetare, injoranca etj. Kjo gjendje do ta mundojë shumë gjatë dhe kurrë nuk do t’i hiqet nga mendja. Madje, ndoshta nga kjo arsye, ai do të fillojë të botojë vjersha me frymë atdhetare. Kështu në vitin 1888 do ta shkruajë vjershën me titull “Shqipëria”, ku do të lëshojë kushtrimin ashtu siç kishte bërë Vaso Pashë Shkodrani.

“O zot im, Perëndi,

shtjer syt’e tu, shikomë ti!

Përse më le të shkretë sot,

e mjera vdes dhe s’duroi dot.

O mëmëzë e dashurë,

ç’na je kështu se ç’pate ti?

Përse na je helmuarë?

Përse qan e na mban zi?”

Gjendja në të cilën gjendej Shqipëria, e lidhi Krejin me realitetin jetësor. Gjakmarrja dhe ndasitë fetare i shprehin shqetësimet dhe idealet e autorit. Vjersha me titull “Vret vëllai vëllanë”, po ashtu është një problem i madh që të huajt ua kishin mbjellë shqiptarëve, duke mbrojtur të fortit e kriminelët që gjenin mbështetje te pushteti i korruptuar. Ai habitet se si mundet një Shqipëri me një histori të trimërisë, tani e ndarë dhe e coptuar, tanimë nuk i ngjan aspak Shqipërisë së Skënderbeut. Shpëtimin e Shqipërisë Kreji e shihte vetëm në nëpërmes arsimit në gjuhën amtare, të bashkuar pa dallim feje e krahine dhe në besën e dhenë.

Krijimtaria e tij do të marrë frymëzime kryesisht edhe nga historia e lashtë e Shqiptarëve. Qëllimi i tij i madh është që, nëpërmjet frymëzimit nga heronjtë e Atdheut, të arrihet bashkimi i të gjithë shqiptarëve, ashtu siç ndodhi edhe në kohën e Skënderbeut. Prandaj, ai do t’i rreket përshtatjes nga gjuha greke në gjuhën shqipe të një historie të Skënderbeut me titull “Istoria e Gjergjit Kastriotit që u quaj Skënderbej, Princ i Shqipërisë” nga një autor i panjohur. Vepra është në dorëshkrim dhe gjendet në bibliotekën e Korçës.

Rreth shkrimit të kësaj historie ekziston edhe letra ndërmjet Thimi Mitkos dhe Krejit. Kreji më 17.05.1877 do t’i kërkojë Mitkos disa të dhëna lidhur me “sinoret” (kufijtë) e Shqipërisë. Në këtë Mitkoja i përgjigjet se ai posedon një kopje të një J. Pema në Zagazik të një “historie të Shqipërisë në gjuhën frënge… Ajo do t’u vlejë. Unë kam një kopje, por ajo është në gjuhën gjermane dhe nuk ju vlen”, por Mitkoja nuk e lë Krejin pa i dhënë disa shënime mbi kufijtë: “Mbë Veri Mali I Zi, Bosnja Serbija,M’anën e Diellit: Kaçaniku, Shkupi, Velesi, Përlepi, Manastiri (Dhiavati), Ohëri, Mali i Thatë, Gramozi, Konica, Zagori, Narta (Arta). Në jug është Deti Jonë, nga perendon Dielli, Adriatiku. Nahite Shqipënisë: Gegëria, Shkodra, Zadrima edhe Malësia, Miridita, Mati Daradania (Shkupi, Dibraçlart-poshtë edhe bregu i detit gjerë në Shkumbin e në Elbasan. Toskëria që nga Shkumbini (lum) gjer në lum të Viuosës, e përpjetë Korça e Kolonjë e Leskovik, Arbëria që në Viosë e gjer në Delvinë e Gjirokastër (Kaonët), Çamëria, nga Delvina gjer në Nartë (Thesprotia dhe në krahinën e Sulit edhe Mollosia e përpjetë gjer në Janinë. Ndarjen e Shqipërisë së Sipërme nuk e njoh…”. Kjo do të thotë se Historia e Skënderbeut nuk është thjesht një përkthim.

Thimi Kreji me vëmendje do t’i ndjekë të gjitha ngjarjet që ndodhin mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. Atij i dhimbset shpirti vetëmohues luftarak i shqiptarëve. Ai kurrë nuk do të kënaqet me atë që i ndodhte Shqipërisë nga fuqitë e mëdha. Ai ushqente edhe më tej shpresë, edhe pse ishte në moshë të thyer, se përsëri shqiptarët duhet të organizohen si më pare për ta ndihmuar shtetin shqiptar dhe shqiptarët e Misirit. Në vitin 1930 Thoma Kreji përsëri në Kajro do ta themeloi një tjetër shoqatë me emrin “Tomorri” me qëllim që të botojë edhe një gazetë me këtë emër. Mirëpo, kjo mbetet vetëm iniciativë, sepse ai më vitin 1931 ndërroi jetë.

Veprimtaria patriotike e Thimi Krejit, me punën e tij vetëmohuese, mbetet një shembull i përpjekjes së një shqiptari nga Krusheva për koloninë shqiptare të Misirit për Shqipërinë dhe shqiptarët. Edhe pse figura e tij nuk është i ndriçuar thuajse aspak, roli i tij është i madh dhe radhitet ndër personalitetet që punoi shumë për zgjimin kulturor, arsimor dhe politik të shqiptarëve në mërgim, duke u radhitur ndër figurat më të merituara të Rilindjes Kombëtare.